قازاق جەرىندە وسى كۇنى بىرنەشە دياسپورا وكىلدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى بەلگىلى. ولاردىڭ ءبىرسىرىپاسى ەلىمىزدەگى ۇلتتار اراسىنداعى تاتۋلىقتى ساقتاۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەنى دە راس. دەگەنمەن، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، بەرىسى ەتنيكارالىق، ارعىسى مەملەكەتارالىق داۋدى قوزدىرعىسى كەلەتىندەرى دە جوق ەمەس.
اسىرەسە، سوڭعى كەزدەرى باق-تا ۇلكەن داۋ تۋدىرعان ماسەلە – كازاكتاردىڭ بۇلىك شىعارىپ، قوسىن ىشىنەن قوس تىكپەككە ارەكەت ەتۋى تۋرالى اقپارات. ءبىز بۇل ماسەلەنىڭ ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرىپ، ارتى ۇلكەن داۋعا اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن جاسىرمايمىز. سوندىقتان الماتىداعى قر “جەتىسۋ كازاكتارى” (ولار وزدەرىن وسىلاي اتايدى) وداعىنا ارنايى بارىپ، جوعارعى اتاماننىڭ ورىنباسارى، قازاقستانداعى ورىس قاۋىمداستىعىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ماشكانتسەۆ سەرگەي مىرزامەن تىلدەسىپ قايتتىق.
- سەرگەي مىرزا، سوڭعى كەزدەرى قازاستانداعى كازاكتارعا قاتىستى ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلىپ جاتىر. كەيبىر قازاقستاندىق كازاكتار ۋكرايناعا سوعىسقا اتتانباق كورىنەدى. سونداي-اق، قازاقستانداعى كازاكتار «ورىس مارشى» جالاۋىن جەلبىرەتىپ ءجۇر ەكەن. وسى تەكتەس اڭگىمەلەردى جىپكە تىزەر بولساق، بۇل ءتىزىمنىڭ سوڭى بۇگىن بىتپەيتىنى تاعى راس.
-راس، بۇنداي اڭگىمەلەر كوپ. بىرىنشىدەن، جاڭاعى ۋكرايناعا نەمەسە باسقا ەلگە بارىپ سوعىسقىسى كەلەتىندەردىڭ بىزگە ەش قاتىسى جوق. مەنىڭ ءوزىم قانشا جىل قر قارۋلى كۇشتەرىندە قىزمەت ەتتىم. مەن وسى ەلدىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ جۇرگەن سوڭ، ماعان قازاقستاننىڭ تىنىشتىعى، ونداعى ۇلتتاردى تاتۋلىعى ءبىرىنشى كەزەكتە ماڭىزدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ وداق ونداي تەرىس نيەتتى توپتاردىڭ ارەكەتىن مۇلدە قولداعان ەمەس، قولدامايدى دا. ءبىزدىڭ قازاقستانداعى كازاكتاردىڭ ەڭ جوعارعى اتامانى – ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ.
-جاڭا وداق عيماراتىنا كىرگەندە بايقاپ قالدىم…
- 2006 جىلدىڭ 2 قاڭتارى كۇنى ءبىزدىڭ وداق ەلباسىنا ەڭ جوعارعى اتامان لاۋازىمىن ۇسىندى. ونى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءوز قولىنا تاپسىردىق. ءدال سول جىلدارى ۋكراينادا كوتەرىلىس باستالدى. مىنا قىزعىزستاندا دا رەۆوليۋتسيا بولدى. سول داۋلاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك باسۋ ايتىپ، ازاماتتىق قوعامدى تۇراقتاندىرعان – نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. ءبىزدىڭ تىكەلەي باسشىمىز دا سول كىسى. ەندى قاراڭىزشى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن جۇمىس جاسايتىن ءبىزدىڭ ۇيىم الگى تەرىس نيەتتىلەردى قولدايدى دەگەن قاي قيسىنعا سايادى؟!
-ەستۋىمشە، قازاقستانداعى كازاكتار ءوز ىشىنەن ءبولىنىپ جاتىر ەكەن. ءبىز بىلەتىن رەسپۋبليكالىق جەتىسۋ كازاكتارىنىڭ وداعى مەن باسقا كازاكتار قاۋىمداستىعى اراسىنداعى داۋ سوتقا دەيىن بارعان…
-راس ايتاسىز، ونى وتكەندە مەن دە ءبىر سايتتان كورىپ قالدىم. 2006 جىلى بۇل وداق قۇرىلعاندا اۋەلگى اتاۋى – ءبىرتۇتاس كازاكتار قاۋىمداستىعى بولعان. بۇل – قوعامدىق ۇيىم. ەشقانداي دا مەملەكەتتىك نەمەسە وپپوزيتسيالىق ۇيىم ەمەس. سوندىقتان ءبىز مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسياسىنا سايكەس جۇمىس جۇرگىزەمىز. ال ىشتەن، سىرتتان ءبىزدى ارانداتۋشىلار جوق ەمەس، بار، ارينە…
-جاڭاعى راديكالدى ارەكەتتى جاساۋعا نيەت ەتكەندەر دە وسى وداقتىڭ مۇشەلەرى ەمەس پە؟
-ولار بۇل وداقتان سوناۋ 2009 جىلى شىعىپ كەتكەن. بۇرىنعى اتاماندار. ءبىرى شيحوتوۆ ۆلاديمير، ەكىنشىسى وۆسەنيكوۆ ۆلاديمير. ءبىزدىڭ وداقتان بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن قۋىلىپ كەتكەن سوڭ وزدەرىن ءالى كۇنگە «اتامانمىن» دەپ ۇرانداتىپ، ءار جەردە باس كوتەرىپ ءجۇر.
-جاڭىلىسپاسام، داۋدى شىعارىپ جۇرگەن دە ءدال وسى شيحوتوۆ مىرزا ەمەس پە؟ اسكەري كازاكتار وداعى دەگەن ۇيىم قۇرعان ەكەن.
-بۇل جاڭالىقتى ەستىگەندە ءبىز دە كۇلدىك. سوندا جاڭاعى شيحوتوۆ پەن وۆسەنيكوۆتىڭ ويلارىنشا، جاي كازاكتار ءبىر باسقا دا، اسكەري كازاكتار ءبىر باسقا ەكەن. بۇل كىسى 2015 جىلدىڭ قازان ايىندا رەسەي كازاكتارىنىڭ باسشىلىعىمەن ۇيىمداستىرىلعان سەزدگە قاتىستى. ەشقانداي زاڭدى قۇقىسى جوق بولسا دا قازاقستانداعى بارلىق كازاكتاردىڭ اتىنان ءسوز سويلەدى. زاڭسىز دەيتىن سەبەبىمىز، جاڭا ءوزىڭىز ايتىپ قالعان سوت. بۇلار ءار جەردە كازاكتار اتىنان ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىپ، بۇلىك شىعارا بەرگەن سوڭ ءبىز سوتقا جۇگىندىك. الماتى قالالىق سوتى 2016 جىلدىڭ 16 مامىرىندا ۇكىم شىعارىپ، شيحوتوۆ پەن وۆسەنيكوۆقا قازاقستان كازاكتارى اتىنان ءسوز سويلەۋىن زاڭسىز دەپ تاپتى. سوتتىڭ شەشىمى بويىنشا رەسمي تۇردە ولاردىڭ وداققا ەش قاتىسى جوق، اتامان دارەجەسىنەن ايىرىلعان. سودان بۇل كىسىلەر رەسەي كازاكتارىنان حات العان.
-ول حاتتا نە ايتىلعان؟ قازىرگى گەوساياسي جاعدايدى جاقسى بىلەسىزدەر عوي. رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى كيكىلجىڭ، اسىرەسە رەسەيلىكتەردىڭ اراسىندا انتيۋكراينالىق كوزقاراس ءورشىپ تۇر.
-شىندىعىنا كەلەر بولساق، ول حاتتا نە جازىلعانى، نە ايتىلعانى ماعان بەلگىسىز. دەگەنمەن سودان بەرى ولار سول جاقپەن جۇمىس جاسايتىن بولدى. وزدەرى جينالىستار، سەزدەر وتكىزىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ ءوز ۇستانىمدارىمىز بار. ءبىز قازاقستانداعى ۇلتتار اراسىنداعى تۇراقتىلىق، بەيبىتشىلىك جولىندا قىزمەت ەتەمىز. ال رەسەيدىڭ ءوز پوزيتسياسى بار. وعان ءبىزدىڭ قاتىسىمىز جوق.
- قازىر ولاردىڭ سوڭىنان قانشا كازاك ەردى سوندا؟
-ارى كەتسە 50-80 ادامنان اسپايدى. جانە 5-6 كازاك بار قىرعىزستاننان قوسىلعان. سونداعىسى 4 ۇيىم عانا.
-سىزدەردە شە؟
-ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا بۇكىل قازاقستانداعى كازاكتار بار. ءبىز قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىمەن، تالعات ماماشەۆ مىرزا باسقاراتىن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىمەن بىرلەسىپ قىزمەت ەتىپ كەلەمىز. وسى جاقىندا، 22 قىركۇيەك كۇنى قازاقستانداعى ەتنو بىرلەستىكتەر فورۋمى ءوتتى. سوندا دەپۋتات ۆلاديمير بوجكو جەتەكشىلىك ەتەتىن «ورىس-سلاۆيان-كازاكتار» بىرلەستىگىنىڭ سەسسياسى بولدى. ول جەرگە ءبىز دە باردىق. رەسمي تىزىمدەلىپ، الگى جيىنعا قاتىستىق. سول جەردە بوجكو مىرزا كازاكتاردىڭ اتىنان بىزگە ەمەس، جاڭاعى شيحوتوۆقا ءسوز بەردى. مەن قارسىلىق ءبىلدىرىپ ەدىم، بوجكو پىسقىرعان دا جوق. «بۇل اسسوساتسيانىڭ ىشكى ماسەلەسى» دەپ جىلى جاۋىپ قويدى.
-بوجكو مىرزا شيحوتوۆقا قاتىستى سوت شەشىمى شىققانىن، ونىڭ اتاماندىعى زاڭسىز ەكەنىن بىلە مە؟
-بىلگەندە قانداي. جاقسى بىلەدى. بىلە تۇرا ءسويتتى. كەيىن بىلاي شىققاندا ماعان: «سەنى كىم شاقىردى؟» دەپ دوق كورسەتتى. بوجكو – دەپۋتات. زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ وكىلى. زاڭ بويىنشا سوت شەشىمىنىڭ قازاقستان اۋمىعاندا كۇشى بار، ورىندالۋى ءتيىس. سوندا جاڭاعى زاڭدى شىعارۋشى ادامنىڭ ءوزى زاڭدى بەلشەسىنەن باسىپ، ورىندامايتىن بولسا، قالعاندارىنا نە ۇلگى كورسەتپەك؟!
-اسسوساتسيا بوجكو مىرزانىڭ باسقاراتىن ۇيىمى عوي سوندا؟
-ءيا، ءدال سولاي. ءتىپتى بىزگە، تەك بىزگە ەمەس، بارلىق سەزگە قاتىسۋشىلارعا ۆلاديمير كارپوۆيچ ءوزى باسقاراتىن ۇيىمنىڭ ەمەس، پارلامەنت بلانكاسىمەن شاقىرتۋ جولداعان. دەمەك، قىزمەتتىك مانسابىن ءوز ۇيىمىنىڭ پايداسىنا قولدانعانى دا راس.
-اينالىپ كەلگەندە بوجكو مەن شيحوتوۆتىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر كەلەسىمنىڭ بولۋى مۇمكىن دەمەكسىز عوي.
-فاكتىلەر سولاي سويلەپ تۇر عوي.
-جاقسى. ال ەندى “سىزدەردىڭ ۇيىم كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋگە تىرىسىپ جاتىر ەكەن، سول ءۇشىن پارلامەنتكە ۇسىنىستار ايتىپتى” دەگەن سىبىس تۋرالى نە دەيسىز؟
-بۇل تۋرالى وتكەندە ءبىر سايت جازىپتى. «مىنە، كازاكتار كونستيتۋتسيانى وزگەرتپەك ەكەن» دەپ. ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيانى وزگەرتەتىندەي ەش قۇقىعىمىز، قۇزىرەتىمىز جوق. ءبىز تەك ءبىرلى-جارىم ۇسىنىسىمىزدى ايتتىق. ونىڭ ءوزى سوناۋ ناۋرىزدا، پارلامەنت سايلاۋى بولاتىننىڭ الدىندا ايتىلعان. جاڭا سايلاناتىن پارالمەنتكە ۇسىنىس ايتۋعا قۇقىمىز بار عوي.
سوندا ناقتى قانداي ماسەلەلەر كوتەرىلدى؟
-ول جەردە تەك ءبىزدىڭ كازاكتاردىڭ پروبلەمالارى ەمەس، وزگە دە ەتنيكالىق ۇيىمداردىڭ ماسەلەسى ءسوز بولدى. مادەني بىرلەستىكتەر جۇمىسىنا قولداۋ كورسەتۋ، مادەني ورتالىقتار اشۋ سەكىلدى پروبلەمالاردى ايتتىق.
-ءبىزدىڭ ەلىمىز - بىرنەشە دياسپورا وكىلدەرى تۇرىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەل. بۇل جەردە ەتنيكاارالىق، ۇلتارالىق تاقىرىپتارعا كەلگەندە وتە مۇقيات بولعانىمىز ءجون عوي. ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە قاراساق، قۇرىلعانىنا 10 جىل تولعان قر جەتىسۋ كازاكتارى وداعى جوعارىداعى شاتاقتارعا ەش قاتىسى جوق. دەگەنمەن، جوعارىداعى جايتتاردى وداقتىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرى قوزعاپ ءجۇر عوي…
-راس. تولىقتاي قوسىلامىن. جانە ءوز اتىمنان مىنانى ايتقىم كەلەدى: قازاقستاننىڭ تىنىشتىعىن، تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن بۇزۋدى كوكسەگەن كەز كەلگەن كازاكتى نەمەسە باسقاسىن ءبىرىنشى بولىپ ونى ءوزىم ۇستاپ بەرەمىن. ماعان جانە ءبىزدىڭ وداق ءۇشىن ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعى كەرەك.
-ۋاقىت ايىرىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت!
-سىزدەرگە دە راقمەت.
سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz
پىكىر قالدىرۋ