Байахмет Жұмабйұлының

Кішкентай достар, үйлеріңде тентектік істемеңдер, әке-шешелерің «Аюға беремін» десе қорқуларың мүмкін. Бірақ, сол аюдың өң-сиқын көрмей тұрып неге қорқасыңдар?

Сендер ол ессіз мақұлықтың адамнан қорқатынын білмейтін шығарсыңдар, «Оқыстан аюдың үстіне түсіп қалу тым қауіпті» деп айтатын үлкендер кеңесін де естіген боларсыңдар. Мұндай қысылтаяң кездерде зейінді, жүректі болсаңдар аюды жеңіп алатындықтарың сөзсіз. Сондықтан аю мен адамның қайсысы батыр екенін білгілерің келсе, Ақыл деген мына баланың әңгімесіне құлақ салыңдар.

Изен мен жусаны бұрқырап өсіп, сасырлары саудырата бас жарып келе жатқан жаз күндерінің бірі. Қыс бойы тарыдай шашылып отырған көшпелі ауыл көктеулікке түсіп, төлдету жұмысының себебінен бүйірлесе отыра қалатын бір кезі болады емес пе, осы күндердің бірінде қыс бойы ауру азабымен сартап болып төсек тартып жатқан Ақылдың атасы ақыры көз жұмды.

Халқымыздың өлімді «әркімнің басына келер іс» деп құрметтейтін әдеті бойынша қауым халық қарияны жосын бойынша жамбасын жерге тигізді.

Ақыл аты затына сай ержетіп келе жатқандықтан, ауылдастары түгел алқасатын ақылды бала еді. Ол атасын жерлегенде дайын кірпіш болмағандықтан қорған тұрғыза алмағанына қатты алаңдады. Өйткені мұндай жалаңаш қабірлерді бұл өңірде аю қазып кететін жәйт болып тұрушы еді. Бүкіл ел болып Ақылдың атасына қорған тұрғызуды ертеңге қалдырды да, қабір басына леген іліп, «Қарақшы» тұрғызып тарасты.

Ақыл түні бойы алаңдап ұйқы көрмеді. Оның көз алдына сол аю қара болып та, сары болып та елестеп, жыртқыш тұяғымен қабір топырағын қазып жатқандай болады да тұрады. Осылайша көрер таңды көзбен атырып, атасының қабіріне ертемен жетіп келгенде, ойлағанындай көрліктің қорыс-қопасы шығып жатады. Сүйекті әлдеқашан алып кеткенін көріп, атасын тірідей аюға бергендей, жүрегі атша тулап, тынысы тарылып, намыс оты өзегін өртеді, тіпті есінен де танды, ақыры көптің ақылына келіп есін жиды. Аюға деген өшпенділігі қозған Ақыл осы аюдың көзін жоғалтуға бел байлады.

— Мұңыма мұңдас, қуанышыма ортақ болған жұртым, мен осы аюдың көзін жоғалтсам, рұқсаттарыңызды берсеңіздер! — деген еді, ауыл ақсақалдары:

— Ашу не қылдырмайды, айтқаның жөн-ақ, бірақ ол сені қойып, айлалы аңшы мен құралайды көзге ататын мергендерге алдырмай, көп жылдан бері бірнеше адамның көрін қазып дәніккен жыртқыш аю ғой, -деп жұбату айтты.

— Аю өлген адамға тиіспей, жерге көміп қойып сасытып жейді деген сөз рас па? — деп сұрады Ақыл.

— Иә, солай. . . —деген, қария Ақыл не айтар екен дегендей оған қадала қарады.

— Сонда менің айтарым, адамның етіне дәніккен осы аюмен бір алысыпкөрсем, —Ақылдың бұлсөзіне қариядан тартып төңірегіндегілер түгел күлісіп жатты.

— Балам-ау, сенің күшің толып, ісің пысқан жоқ. Ашудан туған ойың ғой, болды балам, Алла кешеді. Ел болып сүйекті іздеп көрейік, — деп қарт Ақылды үйге қайтуға көндіреді.

Осылайша Ақыл ауыл қартының рұқсатынан күдерін үзді. Ол атасының тірісінде айтатын «Балам, адам баласының қолынан келмейтін іс болмайды, бірер істі істей алмаймын деп тартыншақтаушы болма, әр істі білуге тырыс. Істі істегенде батылдыққа зеректігің серік болсын, әсте аңқаулықпен жұмысқа араласушы болма» деген сөзін есіне алып, іштей бір бекімге келіп үйіне қайтты.

Кеш батып, ел орнына отырды. Көз жасын көл еткен Ақыл сандықтан бір ақыретті ұрлап алды да, көзге түртсе коргісіз қараңғыға сүңгіп кетті.

Ол бұрын балалармен ойнағанда «зиратта шайтан болады» деп бір-бірін қорқытатындарын есінен шығарып, есіл-дерті жыртқыш аюдан атасының кегін алу болды да, қабір басына жетіп үлгірді.

Делдейген қалың молалар арасынан құлағына ызыңдаған, ысқырған құбыжық дауыстар естіледі. Дәл осы кезде оның өн бойын қара тер басқандай болды. Бірақ, алған бетінен қайтпай, атасының көрлігіне түсіп ақыретке оранып жатты.

Қанша айтқанмен, жазғытұрымның күні емес пе, ызғарлы желемік оны қалтырата бастады. Бірақ, тісін-тісіне басып, «қалай да кек алуым керек! » деп аюдың келуін тосып жата берді.

Арада қанша уақыт өткені белгісіз, тоңғанынан тізесі бүгіле бастаған еді, әлден уақытта сырп-сырп еткен бөгде дауыстан елең етіп, тынысын тарта көсіліп жата қалды.

Ақылдың әлгіндегі тоңғаны: екі көзін тас жұмып өлген адам бейнесінде жатқанынан еді. Ауылдағы темірші Көкен қарттың жел көрігінің дауысындай гүр-гүр еткен дыбыс білінді, өздерінің сары атанының жүрісіндей сырпылдаған аяқ дауысы қабірді бір айналып шықты да, Ақылдың денесіне темірдей тұяғы сарт етіп қадала кетті, Ақыл бақырып жібере жаздап өзін әрең ұстады. Кенет адуын күштің бір серпуімен көрліктің сыртына шыға келді. Аю Ақылдың өн бойын иіскелеп шығып тікендей тілдерін бетіне қадаған еді, Ақылдың бұл сасық демге жаны зорға төзді. Егер мұндайда азда болса тіксініп, қыбырлап қалсаңыз, аю күдіктеніп көтеріп алып жерге бір-ақ ұруы да мүмкін еді.

Аю осылайша Ақылды «Тексеруден» өткізді де, қолтығына қысып ала жөнелді. Борбаңдай жөнелген аю ну қарағайды бетке алып ұшырып келеді. Ақыл үнсіз, қыбырсыз жатыр.

Ну қарағайдың ішіне енген аю әлдебір жерге Ақылды қойды да, арсы-күрсі бола бастады. Ақыл енді қорқайын деді. Өйткені аю өлікті шымға көміп қарағаймен бастырып кететінін естіген еді. Сондықтан енді әрекеттенудің кезі келгенін аңғарды.

Ақыл ақырын көзін ашса, аю қарбалас жер қазып жатыр екен. Ну қарағай ішіне таңғы шуақ қыдырыпты. Аю да жерге жарық түсірмей жайғастыруға қамданып жатқан сияқты, күрекпен қашағандай шымды қопарып жатыр.

Ақыл аюдың жерді қазып болғанын көріп, көзін жұма қалды. Ал аю Ақылды орнынан тұрғызып, қарағайға сүйеді де әлден уақытта беттен салып кетті. Тұйықсыз мына соққыдан Ақылдың басы жарылып кете жаздады. Көз оты жарқ етіп, есінен танып барып қайтты.

Аю кескен шөркедей жерге құлап түскен Ақылдың бетіндегі қанды жалап – жалап алып және қанның сығуын тосқандай Ақылға бедірейіп тұрған еді. Ақыл да осыдан ары орай болмасын аңғарып, қайратын бойына жиып бар дауысымен «Айт» деп ақырып қалып,орнынан атып тұрды.

Бейғам тұрған аю тосын дауыстан шалқалап барып жығылып түсті. Ақыл оңтайлап тұрған қанжарын суырып алып, аюдың қайта қамдануына орай бермей, қарнынан жарып үлгерді.

Бұл кезде атырап таң шұғыласына малынған еді. Жыртқышты жайратқан Ақыл «Аю жүрексіз болады» дейтін үлкендердің сөзінің растығын аңғарды. Өзінің ақыл-айласымен жауын жайратқанына дән риза болған Ақыл адамдардың ақыл-парасатының теңдессіз екенін түсінді.

Ақылды іздеп шыққан ауыл адамдары жауын жайратқан ерлігін, парасаттылығын көріп мойындарына көтеріп, қаршадай Ақылдың теңдессіз айламен жеңістік алған мына оқиғаны ауыздан-ауызға таратып жатты.