Ендi бiз төменде Қадырдың көзiн көрiп, бiрге жүрген марқұм Бейсенбай Кенжебаевтың мақаласын ұсынып отырмыз. Онда Бейсекең оның жан-жақты дарынды адам болғанын айта келiп, Қ.Тайшықовтың аудармамен берiле айналысқанын айтады. Әдебиетшi-ғалым, профессордың сөзiне шамалы қосарымыз, Қадыр Бейсекең атаған шығармалардан бөлек Гогольдiң “Шинелiн” аударып, ол латын қарпiмен 1932 жылы жеке кiтап болып шыққан. Және М.Шолоховтың “Көтерiлген тыңының” бiрiншi томын Хасен Өзденбаевпен бiрiгiп аударыпты. Осы кiтаптың ҚР Ұлттық кiтапханасында сақтаулы бiр данасының сыртында “аударғандар: Х.Өзденбаев” деп жазылып және екiншi бiр аудармашының фамилиясы қара бояумен сызылып тасталыпты. Мен қалта орамалымды сулап алып, ақырындап қара бояуды өшiрiп көрiп едiм, астынан “Қ.Тайшықұлы” деген жазу шыға келдi. Сол кездегi қатыгез саясат еш жазығы жоқ азаматтың аты-жөнiн өзi аударған кiтаптардың бетiнен де өшiрiп тастаған екен.

Қадыр Тайшықов – әдебиетiмiзде фельетон жанрын қалыптастыруға барынша үлес қосып, жалпы сатиралық шығармаларды молынан жазған қаламгер. 1927 жылы “Еңбекшi қазақ” газетi сатиралық шығармаларға арнайы конкурс жариялайды. Оған 103 фельетон түсiп, соның 12-сiне бәйге берiлген екен. Осы дүбiрлi жарыста бас бәйге “Мұсылман ұлының қамшысы”, “Үш тарау”, “Меруерттiң сыры” атты туындылары үшiн Қадыр Тайшықовқа берiлiптi. Екiншi бәйгенi Аманғали Сегiзбаев алса, үшiншi бәйге Бейiмбет Майлинге бұйырған екен.

Қ.Тайшықов жөнiнде бүгiнге жеткен аз дерек осындай. Оның 1962 жылы профессор Бейсенбай Кенжебаевтың алғысөзiмен басылып шыққан “Октябрь ұшқыны” атты кiтабын биылғы мерейтойына орай қайта өңдеп, құрастырып, “Аманат” деген атпен басып шығардық. Қолдан келгенi осы болды.

Әлi есiмде, Қадыр Тайшықов “Ханалар тарихы” деген әңгiме­сiн 1926 жылы, Қызылордада шығатын “Жас қайрат”” редакциясына, менiң атыма жiберген едi. Жолдау хатында: “Мұны Сiзбенен таныс-бiлiс болу, қарым-қатынас жасау үшiн жiберiп отырмын”,— деп жазған-ды.

1928 жылдың жазында Қадыр Қызылордаға келiп, “Еңбекшi қазақ” редакциясына жұмысқа тұрды, әдеби қызметкер болып iстедi. Бұл кезде мен де сол газетте партия тұрмысы бөлiмiнiң бастығы болып iстеушi едiм. Екеумiз қызметтес болдық. Осылай Қадыр екеуiмiз 1930–1932 жылдары Алматыда “Еңбекшi қазақ” редакциясында, 1932–1933 жылдары Шымкентте “Оң­түстiк Казақстан” газетi редак­циясында, 1933-1935 жылдары Алматыда баспа орындарында бiрге қызмет еттiк.

Қадыр 1937 жылдың күзiнде ұсталып кеткенге дейiн баспада, Қазақстан Жазушылар одағында жұмыс iстедi. Ол белгiлi журналист, жазушы едi.

Қадыр менен төрт жас үлкен болатын. Ол 1900 жылғы, туған жерi Баянауыл жағы. Үлкендi-кiшiлiгiмiзге қарамай, ол екеуiмiз құрдас кiсiлердей жүретiнбiз. Әуелi Қадыр Баянауылда, Павлодарда, Қарқаралыда оқиды, бас­­тауыш, орта дәрежелi мектептер бiтiредi. Сонан кейiн ол 1926 жылы Ташкентке барып, Орта Азия мемлекеттiк универси­тетiне оқуға түседi. Қадырдың әкесi Бас­пақ ақсақал заманында дәу­леттi болған, әйгiлi би, саятшы, домбыра жасайтын ұста болған екен. Қазақтың арғы-бергi шежi­ресiне, әдебиетiне, әдет-заңына, тұрмыс-салтына жетiк екен. Аң, құс жайын, саятшылықты, қол өнерiн жақсы бiлетiн, өте сөз­шең, шешен кiсi едi. “Жақсы ата жаман балаға қырық жыл азық” дегендей, бұл жағдайлар Қа­дыр­ға ырыс та, бейнет те болды, пай­дасын да, зиянын да тигiзген-дi.

Зияны сол, “Сыр”” деген әңгi­месiнде Қадырдың өзi де айтады, жиырмасыншы жылдары бай балалары мектептен қуылсын деген ұран шақырылып, науқан жүр­гiзiлгенде, Қадыр бiрнеше рет мектептен шығарылады. Ақы­рында 1928 жылы Орта Азия мемлекеттiк университе­тiнен қуылады. Ал пайдасы: жастығына қарамай, Қадыр қазақтың бұрынғы тұрмыс-жайын, ғұрып-әдетiн, әдебиетiн, ән-күйiн, музыкасын, мiнез-құлқын, тiлiн, сөз байлығын өте жақсы бiлетiн едi. Осының бәрiн ол әкесi жинаған бұрынғы кiтаптарды жасынан көп оқуы, әкесiнiң көмегiмен түсiнiп оқуы арқылы үйренген.

Қадыр үйде әкесiнен қазақтың бұрынғы әдебиетiн үйренсе, мектепте оқытушыдан түрлi кiтаптар мен газет-журналдардан қазақтың жаңа әдебиетiн, орыс тiлiн, орыс әдебиетiн үйренедi. Ол едә­уiр әзiрлiгi бар мәдениеттi, талантты жазушы болатын.

 “Еңбекшi қазақ” редакциясына қызметке келгеннен бастап Қадыр әңгiме, фельетонды үстi-үстiне жазды. Оның шығармалары “Еңбекшi қазақ” газетiнде, “Жаңа әдебиет” журналында, республика астанасында шығатын тағы басқа газет-журналдарда жиi жарияланатын болды. Қадырдың бiрдi-екiлi күлдiргi әңгiмесi мен фельетоны сахнада да айтылып жүрдi. Мысалы, оның “Табылған хаттар” деген әңгi­месiн Совет Одағының халық артисi Қалыбек Қуанышбаев концертте үнемi айтатын едi. Қадыр: “Бұл әңгiме әу баста Қалыбектiң сахнада айтуына арналып жазыл­ған”, – деушi едi.

Қадыр өлең де жазатын. Бiрақ ол өлеңдерiнiң кейбiреуiн, бiрдi-екiлi сықақ өлеңдерiн ғана басқызатын, басқаларын жарияламайтын. 1933 жылы, күздiгүнi ол маған Сұлтанмахмұт Торайғыровтың “Ақ сәуле” деген өлеңiнiң жалғасы деп, өзiнiң бiр өлеңiн оқып бер­ген. Сонда көргем, оның өлеңдерi үлкен бiр қара дәптер едi.

Өз жанынан өлең, әңгiме, фельетон жазумен қатар, Қадыр орыс тiлiнен де шығармалар аударатын. Ол Гогольдiң “Өлi жандар”, Фурмановтың “Чапаев”, М.Кольцовтың “Иван Вадимович өз дәрежесiндегi кiсi” деген шығармалары мен А.Чеховтың, М.Зощенконың бiр топ әңгiмелерiн аударды.

Бүгiнгiдей есiмде, Қадыр Н. В. Гогольдiң “Өлi жандар” деген шығармасын аударуға алғанда, “Қазақстан” баспасының сол кездегi бас редакторы Бейiмбет Майлин менi сол аудармаға редактор етiп белгiледi. Қадыр менiмен кеңесiп жүруге тиiстi болды. Шығарманы аударуға кiрiсерде Қадыр маған: “Мен осының кейбiр кейiпкерлерiнiң аттарын да қазақшалаймын. Собакевичтi — Итбаев, Ноздревтi — Тұмсықбаев деп аламын. Әйтпесе автордың негiзгi ойы шықпайды” дедi. Соны дәлел­дедi. Мен оны мақұлдадым.

Кейiн, қолжазбаны баспаға алып барып, Бейiмбет, Сәбит Мұқанов болып бәрiмiз кеңеске­нiмiзде, кейiпкерлер атын аударуға Сәбит Мұқанов қатты қарсы болды. Қадырға бастан-аяқ Итбаевты Собакевич деп түзеуге тура келдi.

Қадырдың бiр әдетi, ол әңгi­ме, фельетондарына көбiнше өз атын қоймай, бүркеншек ат қоя­тын. Оның бүркеншек аттары: “Мәлтең”, “Бұйрас”, “Қабсыңқа” деп келетiн. Бәрi де автордың өз бойынан, өз атынан алынған.

Қадыр жасында нәзiк, шая бол­ған. Жұрт оны “Мәлтең” деп мазақтаған екен. Тегi Қадыр аласа бойлы, шағын денелi, дәу басты едi. Бойы мен денесiне қарағанда, басы үлкен, оны қазанбас деп айтуға болатын. Ал “Бұйрас” дейтiнi, Қадырдың шашы сәл ширатылып, болар-болмас бұйраланып тұратын. “Қабсыңқа” өз аты, бас әрпiнiң ескiше оқылуы.

Қадыр – қарапайым, сабыр иесi, салмақты едi. Жас болып оның асып-тасқанын, асыр сап ойнап-күлгенiн, ұшып-қонып жүр­генiн, ұшқары, жеңiл, албырт, аңғырт сөйлегенiн көрмедiк. Оның жас бойынан жастық мiнез-құлық табу қиын болатын.

Қадыр ән-күйдi, музыканы өте жақсы көретiн, жақсы түсiнетiн, тыңдағанда балқып отыратын. Оның даусы тамаша едi. Домбыра, мандолина тарта бiлетiн. Қа­дыр қазақ әндерiн тамылжытып тұрып домбыраға қосып айтатын.

Сонымен бiрге, Қадыр өз жанынан да ән-күй шығаратын. Оның сол кезде-ақ бес-алты ән-күйi бар едi. Олары: “Тасқын” (күй, радио арқылы берiлетiн), “Партизан жыры” (ән, “Жалбыр” операсында айтылады), “Полк әнi” (Қазақ атты әскерiнiң 15 жылдығына байланысты шығарылған), “Комсомол әнi” (сөзi – Өтебай Тұрман­жа­новтiкi, кезiнде Жүсiпбек Елебеков, Қуан Лекеров айтатын) деп аталады.

Көзiнiң тiрiсiнде Қадыр Тайшықовтың үш кiтабы шықты. “Күл­меске не?” деген жинағынан бас­қа, 1935, 1937 жылдары оның “Октябрь ұшқыны”, “Аңшы Қалжан” деген кiтаптары жарық көр­дi.

Қадырдың өзi қандай қарапайым болса, оның шығармалары да сондай қарапайым. Бәрi де күнделiктi, қарапайым өмiрден алынып жазылған. Қадырдың өзi қандай сабырлы, салмақты болса, оның шығармалары да сондай сабырлы, сарынды, салмақты, жарасты, кестелi.

Қадыр өте-мөте шағын кө­лемдi әңгiмеге, фельетонға шебер едi. Оның әңгiмелерi мен фельетондары өте қисынды, өткiр, көркем тiлдi, әрi келiстi, күлкi-ажуалы, мысқыл-сықақты болып келетiн. Қысқа, күлдiргi, сықақ әңгiме, фельетон жөнiнде Қадырды А. П. Чехов стилiндегi, сонан ұтымды үйренген талантты күлкi­шi, сықақшы десе болады. Ол талантты әрi тамаша сықақшы едi.

zhasalash.kz