Endi biz tömende Qadırdıñ közin körip, birge jürgen marqwm Beysenbay Kenjebaevtıñ maqalasın wsınıp otırmız. Onda Beysekeñ onıñ jan-jaqtı darındı adam bolğanın ayta kelip, Q.Tayşıqovtıñ audarmamen berile aynalısqanın aytadı. Ädebietşi-ğalım, professordıñ sözine şamalı qosarımız, Qadır Beysekeñ atağan şığarmalardan bölek Gogol'diñ “Şinelin” audarıp, ol latın qarpimen 1932 jılı jeke kitap bolıp şıqqan. Jäne M.Şolohovtıñ “Köterilgen tıñınıñ” birinşi tomın Hasen Özdenbaevpen birigip audarıptı. Osı kitaptıñ QR Wlttıq kitaphanasında saqtaulı bir danasınıñ sırtında “audarğandar: H.Özdenbaev” dep jazılıp jäne ekinşi bir audarmaşınıñ familiyası qara boyaumen sızılıp tastalıptı. Men qalta oramalımdı sulap alıp, aqırındap qara boyaudı öşirip körip edim, astınan “Q.Tayşıqwlı” degen jazu şığa keldi. Sol kezdegi qatıgez sayasat eş jazığı joq azamattıñ atı-jönin özi audarğan kitaptardıñ betinen de öşirip tastağan eken.

Qadır Tayşıqov – ädebietimizde fel'eton janrın qalıptastıruğa barınşa üles qosıp, jalpı satiralıq şığarmalardı molınan jazğan qalamger. 1927 jılı “Eñbekşi qazaq” gazeti satiralıq şığarmalarğa arnayı konkurs jariyalaydı. Oğan 103 fel'eton tüsip, sonıñ 12-sine bäyge berilgen eken. Osı dübirli jarısta bas bäyge “Mwsılman wlınıñ qamşısı”, “Üş tarau”, “Meruerttiñ sırı” attı tuındıları üşin Qadır Tayşıqovqa berilipti. Ekinşi bäygeni Amanğali Segizbaev alsa, üşinşi bäyge Beyimbet Maylinge bwyırğan eken.

Q.Tayşıqov jöninde büginge jetken az derek osınday. Onıñ 1962 jılı professor Beysenbay Kenjebaevtıñ alğısözimen basılıp şıqqan “Oktyabr' wşqını” attı kitabın biılğı mereytoyına oray qayta öñdep, qwrastırıp, “Amanat” degen atpen basıp şığardıq. Qoldan kelgeni osı boldı.

Äli esimde, Qadır Tayşıqov “Hanalar tarihı” degen äñgime­sin 1926 jılı, Qızılordada şığatın “Jas qayrat”” redakciyasına, meniñ atıma jibergen edi. Joldau hatında: “Mwnı Sizbenen tanıs-bilis bolu, qarım-qatınas jasau üşin jiberip otırmın”,— dep jazğan-dı.

1928 jıldıñ jazında Qadır Qızılordağa kelip, “Eñbekşi qazaq” redakciyasına jwmısqa twrdı, ädebi qızmetker bolıp istedi. Bwl kezde men de sol gazette partiya twrmısı böliminiñ bastığı bolıp isteuşi edim. Ekeumiz qızmettes boldıq. Osılay Qadır ekeuimiz 1930–1932 jıldarı Almatıda “Eñbekşi qazaq” redakciyasında, 1932–1933 jıldarı Şımkentte “Oñ­tüstik Kazaqstan” gazeti redak­ciyasında, 1933-1935 jıldarı Almatıda baspa orındarında birge qızmet ettik.

Qadır 1937 jıldıñ küzinde wstalıp ketkenge deyin baspada, Qazaqstan Jazuşılar odağında jwmıs istedi. Ol belgili jurnalist, jazuşı edi.

Qadır menen tört jas ülken bolatın. Ol 1900 jılğı, tuğan jeri Bayanauıl jağı. Ülkendi-kişiligimizge qaramay, ol ekeuimiz qwrdas kisilerdey jüretinbiz. Äueli Qadır Bayanauılda, Pavlodarda, Qarqaralıda oqidı, bas­­tauış, orta därejeli mektepter bitiredi. Sonan keyin ol 1926 jılı Taşkentke barıp, Orta Aziya memlekettik universi­tetine oquğa tüsedi. Qadırdıñ äkesi Bas­paq aqsaqal zamanında däu­letti bolğan, äygili bi, sayatşı, dombıra jasaytın wsta bolğan eken. Qazaqtıñ arğı-bergi şeji­resine, ädebietine, ädet-zañına, twrmıs-saltına jetik eken. Añ, qws jayın, sayatşılıqtı, qol önerin jaqsı biletin, öte söz­şeñ, şeşen kisi edi. “Jaqsı ata jaman balağa qırıq jıl azıq” degendey, bwl jağdaylar Qa­dır­ğa ırıs ta, beynet te boldı, pay­dasın da, ziyanın da tigizgen-di.

Ziyanı sol, “Sır”” degen äñgi­mesinde Qadırdıñ özi de aytadı, jiırmasınşı jıldarı bay balaları mektepten quılsın degen wran şaqırılıp, nauqan jür­gizilgende, Qadır birneşe ret mektepten şığarıladı. Aqı­rında 1928 jılı Orta Aziya memlekettik universite­tinen quıladı. Al paydası: jastığına qaramay, Qadır qazaqtıñ bwrınğı twrmıs-jayın, ğwrıp-ädetin, ädebietin, än-küyin, muzıkasın, minez-qwlqın, tilin, söz baylığın öte jaqsı biletin edi. Osınıñ bärin ol äkesi jinağan bwrınğı kitaptardı jasınan köp oquı, äkesiniñ kömegimen tüsinip oquı arqılı üyrengen.

Qadır üyde äkesinen qazaqtıñ bwrınğı ädebietin üyrense, mektepte oqıtuşıdan türli kitaptar men gazet-jurnaldardan qazaqtıñ jaña ädebietin, orıs tilin, orıs ädebietin üyrenedi. Ol edä­uir äzirligi bar mädenietti, talanttı jazuşı bolatın.

 “Eñbekşi qazaq” redakciyasına qızmetke kelgennen bastap Qadır äñgime, fel'etondı üsti-üstine jazdı. Onıñ şığarmaları “Eñbekşi qazaq” gazetinde, “Jaña ädebiet” jurnalında, respublika astanasında şığatın tağı basqa gazet-jurnaldarda jii jariyalanatın boldı. Qadırdıñ birdi-ekili küldirgi äñgimesi men fel'etonı sahnada da aytılıp jürdi. Mısalı, onıñ “Tabılğan hattar” degen äñgi­mesin Sovet Odağınıñ halıq artisi Qalıbek Quanışbaev koncertte ünemi aytatın edi. Qadır: “Bwl äñgime äu basta Qalıbektiñ sahnada aytuına arnalıp jazıl­ğan”, – deuşi edi.

Qadır öleñ de jazatın. Biraq ol öleñderiniñ keybireuin, birdi-ekili sıqaq öleñderin ğana basqızatın, basqaların jariyalamaytın. 1933 jılı, küzdigüni ol mağan Swltanmahmwt Torayğırovtıñ “Aq säule” degen öleñiniñ jalğası dep, öziniñ bir öleñin oqıp ber­gen. Sonda körgem, onıñ öleñderi ülken bir qara däpter edi.

Öz janınan öleñ, äñgime, fel'eton jazumen qatar, Qadır orıs tilinen de şığarmalar audaratın. Ol Gogol'diñ “Öli jandar”, Furmanovtıñ “Çapaev”, M.Kol'covtıñ “Ivan Vadimoviç öz därejesindegi kisi” degen şığarmaları men A.Çehovtıñ, M.Zoşenkonıñ bir top äñgimelerin audardı.

Bügingidey esimde, Qadır N. V. Gogol'diñ “Öli jandar” degen şığarmasın audaruğa alğanda, “Qazaqstan” baspasınıñ sol kezdegi bas redaktorı Beyimbet Maylin meni sol audarmağa redaktor etip belgiledi. Qadır menimen keñesip jüruge tiisti boldı. Şığarmanı audaruğa kiriserde Qadır mağan: “Men osınıñ keybir keyipkerleriniñ attarın da qazaqşalaymın. Sobakeviçti — Itbaev, Nozdrevti — Twmsıqbaev dep alamın. Äytpese avtordıñ negizgi oyı şıqpaydı” dedi. Sonı dälel­dedi. Men onı maqwldadım.

Keyin, qoljazbanı baspağa alıp barıp, Beyimbet, Säbit Mwqanov bolıp bärimiz keñeske­nimizde, keyipkerler atın audaruğa Säbit Mwqanov qattı qarsı boldı. Qadırğa bastan-ayaq Itbaevtı Sobakeviç dep tüzeuge tura keldi.

Qadırdıñ bir ädeti, ol äñgi­me, fel'etondarına köbinşe öz atın qoymay, bürkenşek at qoya­tın. Onıñ bürkenşek attarı: “Mälteñ”, “Bwyras”, “Qabsıñqa” dep keletin. Bäri de avtordıñ öz boyınan, öz atınan alınğan.

Qadır jasında näzik, şaya bol­ğan. Jwrt onı “Mälteñ” dep mazaqtağan eken. Tegi Qadır alasa boylı, şağın deneli, däu bastı edi. Boyı men denesine qarağanda, bası ülken, onı qazanbas dep aytuğa bolatın. Al “Bwyras” deytini, Qadırdıñ şaşı säl şiratılıp, bolar-bolmas bwyralanıp twratın. “Qabsıñqa” öz atı, bas ärpiniñ eskişe oqıluı.

Qadır – qarapayım, sabır iesi, salmaqtı edi. Jas bolıp onıñ asıp-tasqanın, asır sap oynap-külgenin, wşıp-qonıp jür­genin, wşqarı, jeñil, albırt, añğırt söylegenin körmedik. Onıñ jas boyınan jastıq minez-qwlıq tabu qiın bolatın.

Qadır än-küydi, muzıkanı öte jaqsı köretin, jaqsı tüsinetin, tıñdağanda balqıp otıratın. Onıñ dausı tamaşa edi. Dombıra, mandolina tarta biletin. Qa­dır qazaq änderin tamıljıtıp twrıp dombırağa qosıp aytatın.

Sonımen birge, Qadır öz janınan da än-küy şığaratın. Onıñ sol kezde-aq bes-altı än-küyi bar edi. Oları: “Tasqın” (küy, radio arqılı beriletin), “Partizan jırı” (än, “Jalbır” operasında aytıladı), “Polk äni” (Qazaq attı äskeriniñ 15 jıldığına baylanıstı şığarılğan), “Komsomol äni” (sözi – Ötebay Twrman­ja­novtiki, kezinde Jüsipbek Elebekov, Quan Lekerov aytatın) dep ataladı.

Köziniñ tirisinde Qadır Tayşıqovtıñ üş kitabı şıqtı. “Kül­meske ne?” degen jinağınan bas­qa, 1935, 1937 jıldarı onıñ “Oktyabr' wşqını”, “Añşı Qaljan” degen kitaptarı jarıq kör­di.

Qadırdıñ özi qanday qarapayım bolsa, onıñ şığarmaları da sonday qarapayım. Bäri de kündelikti, qarapayım ömirden alınıp jazılğan. Qadırdıñ özi qanday sabırlı, salmaqtı bolsa, onıñ şığarmaları da sonday sabırlı, sarındı, salmaqtı, jarastı, kesteli.

Qadır öte-möte şağın kö­lemdi äñgimege, fel'etonğa şeber edi. Onıñ äñgimeleri men fel'etondarı öte qisındı, ötkir, körkem tildi, äri kelisti, külki-ajualı, mısqıl-sıqaqtı bolıp keletin. Qısqa, küldirgi, sıqaq äñgime, fel'eton jöninde Qadırdı A. P. Çehov stilindegi, sonan wtımdı üyrengen talanttı külki­şi, sıqaqşı dese boladı. Ol talanttı äri tamaşa sıqaqşı edi.

zhasalash.kz