Anar Fazıljan, A.Baytwrsınov atındağı Til bilimi institutı direktorınıñ orınbasarı:

— Japoniyadağı «Nikko» zertteu ortalığınıñ prezidenti Moriatu Minato Qıtayda ömirge kelgen. Öte erte uaqıtta äke-şeşesimen Japoniyağa qonıs audarğan. Sodan beri qıtay tilinde söylemegen eken. Arağa birneşe jıl salıp, Qıtayğa issaparmen keledi. Senesiz be, Qıtayğa kelgende ol kenetten qıtayşa söylep ketken. Aynalasındağı adamdar tañ qalğan. Bala eñ birinşi qay tilde söylese, qay tilde tili şıqsa, sonı ömir boyı wmıtpaydı eken. Al biz mektepti qoyıp, balabaqşadağı tili äli şıqpağan balalarğa üş tilde bilim berudi, dünieni tanıtudı bastap kettik. Ğalımdar da «öz tilin jetik meñgergen adam ğana özge tildi jetik meñgeredi» deydi. Bwğan sizdiñ közqarasıñız qalay?   «Qazaqstan-ZAMAN» gazeti

Köptildilik memlekettik tilge qızmet etui tiis!

— Biz osı mäseleni zerttedik, biraq onı soñına jetken irgeli zertteu dep esepteuge bolmas, degenmen ataqtı psiholingvist J.Piaje, äygili psiholog L.Vıgotskiy, neogumbol'şıl tiltanuşı L.Vaysgerber siyaqtı psiholingvistikadağı, söyleu psihologiyasındağı eñbekterimen älemge tanımal bedeldi ğalımdardıñ izdenisterinen köp närse tüydik. Bwl mäseleni nege baylanıstı qaradıq deysiz ğoy? Jasıratını joq, qazir bizde üştildilik resmi türde engizilip ketti. Bwl turalı eñ alğaş 2004 jılı aytıldı. Qazaqstanda bilim beru jüyesine jalpı üş tildi engizuimiz kerek dep aytıla bastağan alğaşqı kezeñde bwl mäselemen bizdiñ qoğamda köbine orıstildi ğalımdar aynalıstı. Olar Europadağı, Reseydegi polilingvizm, köptildilikti resmi qoldau jobaları keremet paydalı dedi. Sonda oylanıp qaldım: olardağı dominant tilder, yağni Europa elderiniñ resmi tilderi men Reseydiñ memlekettik tili — orıs tiliniñ ahualı men bizdegi memlekettik til — qazaq tiliniñ ahualı birdey me, ärine, birdey emes, olay bolsa, biz bwl elderdiñ köptildilik täjiribesine bwljıtpay süyenuimiz dwrıs pa? Osı swraqtıñ jauabın tabu üşin üştildilikke baylanıstı izdenisterge baruğa tura keldi.
Bwl mäsele 2007 jılı tağı bir qırınan qarastırıldı. Sol kezde Elbasınıñ Joldauında «wlttıq ideya», «üştwğırlı til mädeni jobası» degen mäsele köterildi. Wlttıq ideyanıñ tiltanımdıq negizderi boyınşa bizdiñ Institut ülken zertteuler seriyasın wsındı. Söytip, grant wtıp aldıq. 2007 jıldarı älemdik sayasatta mul'timädeniettilik basımdıq alğan kez edi, sondıqtan tildik aluandıq turalı izdenistiñ birde-biri oğan soqpay ketpeytin edi. Qoğamnıñ wlttıq ideyasın tabu üşin sol qoğamnıñ qwramın biluiñ kerek. Qazirgi jahaniyatta birneşe wsaq mädenietten qwralğan qoğam türi basım. Sondıqtan köptildi qoğamnıñ negizinde jatqan mul'timädeniet degen qwbılıstı zertteuge tura keldi. Mul'timädeniettilik, bir jağınan, türli mädeniet ökilderinen qwralğan qoğamdı sipattaytın wğım bolsa, ekinşi jağınan, sol qwbılısqa jauap beretin memlekettiñ sayasatı degendi de bildiredi. Özim tiltanuşı bolğandıqtan, bälkim, meniñ bwl sayasi qwbılısqa qatıstı zertteuim sayasattanuşılar, mädeniettanuşılar üşin asa bir qwndı körine qoymas. Äytse de tildik problemalardıñ sırın aşu üşin, wlttıq biregeylik degen wğımnıñ qwrılısın anıqtau üşin qoğamnıñ qwrılısın bilu kerek bolğan soñ, köpmädeniettilikti qarastıruğa tura keldi. Bizdiñ qoğam da mul'timädeni qoğam. Söytip, mul'timädeni qoğamnıñ tipterin, türlerin izdedim. Qazaqstanımızdıñ qanday mul'timädeniet tipine, onıñ işinde qanday türine jatatının anıqtauğa talpınıs jasadım. Bizdiñ sayasat osı özimizge tän erekşe köpmädeniettilikke layıqtı sayasat pa, joq älde onı eskermeytin olqılıqtar bar ma, sonı qarastırdıq.
Etnikalıq negizdegi mul'timädeniet bar jerde köptildilik te jüredi. Sodan soñ jer-jerdegi köptildilikti salıstırıp qaradıq. Söytip, üştildi bilim beru jüyesi jäne mul'timädeniet twrğısınan wlttıq biregeylikti qalay saqtaymız, nığaytamız degen mäseleni zerdeledik. Älemde bir ğana tilde söyleytin, bir ğana wlttan qwralğan qoğam joq. Bir ğana wlttan qwralğan qoğamnıñ özinde birneşe iri äleumettik toptan twratın sayasi ambiciyaları bar birneşe toptar şığadı. Nemese, sayasi ambiciyası bolmasa da, odan mädeni ıqpalı küşti äleumettik top bölinip şığadı. Söytip, mädeni jağınan aluantürlilik payda boladı. Europa memleketteri bolsın, basqa kez kelgen memleket bolsın, öz elindegi köptildilikti qoldağanı da, qoldamağanı da köptildilikti bir-aq bağıtta ğana wstaytını anıqtaldı: köptildiliktiñ qwramındağı komponentter negizgi tildi bayıtuğa qızmet etedi. Qanday memleket bolsa da bäribir negizgi wlttıq til boladı. Ol qoğamdıq-äleumettik, sayasi ömirde dominant, yağni ol basım til boladı. Keybir elde onı memlekettik til, endi birinde resmi til deydi. Qarapayım sözben bastı til deyikşi, sonda köptildilik bastı tildi bayıtuğa qızmet atqaradı eken jäne solay boluğa tiis eken.
Europadağı Şvecariya nemese Kanada siyaqtı memleketterdiñ jağdayı basqaşalau. Ol jerdegi märtebesi salıstırmalı türde alğanda teñ tüsetin köptildiliktiñ sebebi kantondarında sayasi, mädeni poziciyası deñgeyles birtildi etnowjımnıñ lokal'dı (oqşaulanıp) otırğanımen baylanıstı. Mısalı, qatelespesem, Şvecariyada 4 til resmi til bolıp sanaladı. 4-iniñ de sayasi märtebesi birdey. Francuz tildiler şoğırlanıp, bir kantonda, ağılşın tildileri de solay otır. Bälkim, osı uaqıtta olar integraciyalanğan da şığar. Biraq mwnday köptildilik Şvecariyadağı resmi tildiñ qay-qaysısı üşin de qauipti emes. Sebebi ağılşın, francuz, nemis tili — gomogendi tilder. Olar bir dinniñ aynalasında damığan, bir hristian örkenietiniñ tilderi. Barlığınıñ aytılım-jazılımı basqa bolğanımen, ortaq leksikasınıñ tübiri bir. Qırğız, qazaq, özbek jinalıp alıp söylessek, bir-birimizdi tüsinemiz ğoy. Sol siyaqtı barlığı birtekti, sondıqtan bir til basımdıq alıp ketip jatsa, basqalarına aytarlıqtay nwqsan keltirmeydi. Öytkeni olardıñ tüp-törkini, tamırı bireu bolğanımen qosa, zamanaui europalıq mädeniet ülgisi jağınan da bir: birdey kiinedi, birdey oylaydı, dünieni birdey tanidı. Arasında azdağan ayırmaşılıqtar boladı, ärine. Onday ayırmaşılıq bolmasa, wlt bolmaydı ğoy. Tura solardıñ sayasatın alıp kelip bizge köşirgen dwrıs pa? Bizdiñ jağdaydağı köptildilikte basqaşa sayasat kerek. Qazaq tili — türki örkenietiniñ jauharı, islami qwndılıqtarmen bayığan til. Orıs tili — pravoslaviya qwndılıqtarın däriptegen til. Pravoslaviyanıñ negizinde kirill jazuı şıqqan. Al ağılşın tili hristian dininiñ katolik, protestanttıq bağıtındağı qwndılıqtardıñ jarşısı bolğan, qazirgi kezdegi batıstıq örkeniettiñ, tipti jahaniyattıñ tili. Ärqaysısınıñ şığu törkini de, özeginde jatqan pragmatikası da ärtürli.

Balanı aldımen ana tilimen närlendiru kerek

— Aynalıp kelgende din mañızdı röl oynaydı deysiz ğoy?
— Adamzat tarihına qarasaq, miftik sanadan keyingi wzaq «däuirde» dini sana ğılımi sananıñ qalıptasuına deyin saltanat qwrğanı belgili ğoy. Din memlekettik basqaruda zor röl atqardı. Din barlıq salanı basqarğan kezeñdi adamzattıñ barlıq qoğamı basınan ötkerdi. Sondıqtan dinsiz jazu tarihın tolıq tüsine almaysız, jazudıñ barlığı sol kezde şıqqan. Biz dintanuşı emes, tiltanuşı retinde aytamız.
Sonımen, Qazaqstanda köptildiliktiñ özindik modelin jasau kerek. Bizdegi mul'timädeniet te özinşe, erekşe bolu kerek. Mul'timädenietti memlekettik sayasattıñ basım bağıtı dep qabıldağan bir ğana memleket — Kanada. 2004 jılı mul'timädeniet barlıq memlekettiñ basım bağıtına aynaluı kerek dep BWW-nıñ jinalıstarında aytıldı. Söytip, onı 2009 jılı toqtattı. Mul'timädeniettiliktiñ eki mağınası bar, bireui ob'ektivti qwbılıs atauı — bir qoğamdağı türli mädenietterdiñ boluı. Ekinşisi — soğan qatıstı qabıldanğan resmi sayasat. Mul'timädeniettiliktiñ sayasi wstanım retindegi türleri köp, qatañ radikaldı mul'timädeniet, liberaldı mul'timädeniet. Bizdiki bwlardıñ eşqaysısına jatpaydı. Bizdiñ keñistiktegi ärtürli mädenietterdiñ qalıptasuınıñ tarihi sebepteri basqalarmen birdey emes. Etnostarımızdıñ bir-birimen araqatınası da erekşe fenomen. Sondıqtan şeteldiñ täjiribesine süyene beruge bolmaydı. Bizge öz miımızben oylanu kerek. Qazaqstandıq köpmädeniettilikti sayasi jüyede, äleumettik keñistikte öz wlttıq müddemizge qaray qalay wyımdastırıp, basqaramız, säykesinşe köptildilikti qalay engizip, müddemizge jwmıs jasatamız degen mäselede äli oylanu kerek. Ağılşın tili kerek, orıs tili kerek, biraq onı qalay qazaq tiliniñ müddesine qalay jwmsaymız? Köptildi bilim beru jüyesiniñ modelin tañdağanda öz tilimizge nwqsan keltirip almaymız ba degen mäseleni mwqiyat oylanu kerek. Sebebi bizdiñ tilimizdiñ ahualın Qazaqstandağı bilim beru jüyesine engizbekşi bolıp otırğan qazirgi köptildilik komponentindegi orıs tiliniñ, ağılşın tiliniñ ahualımen salıstırsaq, olardan äldeqayda tiimsiz poziciyada twrğanın köremiz.
Mäseleni osı twrğıdan qarastıra kele mına problemağa tap boldım. Mısalı, balanı şet tiline oqıtqan kezde qay jastan bastau kerek? Internet keñistiginde de, älemdik zertteulerde de ğalımdar ekige bölinipti. Birinşi jaqtıñ wstını mınaday: «qazirgi zaman balası men bwrınğı zaman balasın salıstıruğa bolmaydı. Qazirgi zamannıñ qorşağan ortası tügel özgergen, bäri tehnikalanğan bala soğan ikemdeledi. Tua salıp, tehnika tilin igergen bala özge tildi oñay üyrenip aladı.
Büginginiñ balası jaña tehnikamen türli operaciyalar jasaudı tili şıqpay twrıp bilip aladı. Bwrınğı baladan oylau jelisi mülde basqa. Sondıqtan onı dwrıs paydalanıp, üyretse, kez kelgen tildi oqıtuğa boladı. Birneşe tildi bala kezinen erterek üyretken jaqsı, eki jasınan, tipti bir jasınan üyretu kerek» dedi. Ekinşi top balağa öz ana tiliniñ bükil qwrılımdıq jüyesin sanasına äbden ornıqtırmayınşa, özge tildi üyretuge bolmaydı deydi. Qaysısıniki dwrıs dep basım qattı. Saralap qarasam, birinşi pikirdi wstanatındardıñ bäri men aytqan kantondardan twratın, birtekti mädenietten twratın memleketten şıqqan, sol jerdegi jağdayattı zerttegen ğalımdar eken. Basım köpşiligi solar. Al «öz ana tilin aldımen igerip alu kerek» degender bizdiki sekildi öziniñ töl etnikalıq territoriyasında twrıp jatıp, sırtqı sayasi sebeptermen basqa mädeniettermen aralasuğa mwqtaj, mäjbür bolğan qoğamnan şıqqan ğalımdar eken. Mısalı, Europada mınaday princip bar. Balağa eki tildi üyretu üşin «bir ata-ana, bir til» deydi, äkesi balamen kişkene kezinen bastap tek qana ağılşın tilinde, al anası francuz tilinde ğana söylesedi. Söytip, bala şataspaydı.
Al bizdiñ äleumettik ortada mwnday ädisti jappay qoldanu qiın. Söytip bala mektep, balabaqşada jüyesiz türde eki, tipti üş tildi arnayı jüyeli türdegi «küştep» üyretudiñ qwrbanı boladı. Onıñ qatpağan sanasına dünie turalı tüsinik birese öz ana tiliniñ, birese dıbıstıq-intonaciyalıq jüyesi mülde bölek orıs ne ağılşın tiliniñ kanalı arqılı kelip qwyıladı. «Jartıkeş tildilik (poluyazıçie) degen qwbılıs ieleri osıdan şığadı. Bala kişkene kezinen 2-3 tildi jüyesiz qabıldaytın bolsa, onda ol jartıkeş tildi twlğağa aynaladı. Mısalı, meniñ qızım qazir 1 sınıptan üş tildi de jeke pän retinde oqıp jatır, bılay söyleytindi şığarıptı: «U menya qasımda boyım bar» deydi. «U menya» orısşa, «qasımda» qazaqşa, «boy» ağılşınşa bala degen söz. Sosın men «meniñ boyım bar» dep aytıp twr eken dep oylap, «iä, seniñ boyıñ bar, boyıñ ösedi» dedim. Söytsem, qızım tük tüsinbeysiñ dep özimdi tüzedi. «Boy» degen «mal'çik» dep, ol sözdiñ orısşa atauın berdi. Sonda ol «mal'çik», «boy», «bala» degen üş sözdiñ qaysısı onıñ ana tiliniñ birligi ekenin ajırata almay jatır. Mine, üştildi jartıkeş tildik twlğanıñ alğaşqı belgisi osı, saldarı turalı oylansam, qauipter köp. Al Europada birneşe tildi üyretu üşin äkesi bir til, şeşesi bir tildi söylep üyretedi. Sonda ol jartıkeş emes, eki tildi twlğa bolıp qalıptasadı eken. Bwl ädistiñ de osal twstarın köp aytıp jatır qazirgi ğalımdar.
Osını oylana kele, biz wrpağımızdı töl mädeniettiñ ökili retinde bizdiñ wlttıq biregeylikti saqtaytın, damıtatın, jetildiretin twlğa retinde tärbielegimiz kelse, onda qalayda onıñ basında ana tiliniñ jüyesi qalıptaspayınşa, şet tilin oqıtpauımız kerek eken degen qorıtındığa keldim. Osı pikirdi aytqan kezde opponentterim «siz şet tiline qarsısız», «qazaqtıñ damuına qarsısız» dedi. Şın mäninde olay emes, şet tilin oqıtu kerek, üyretu kerek, kerisinşe şet tilin igertu üşin kerek şara osı — ana tilin aldımen tolıq igertip alu, sonda basqa til ana tiliniñ jüyesine proekciyalanıp tüse qaladı, onı igerip alu oñay boladı. Qazirgi zamanda bizge tek qazaq tilin bilip sapalı ömir süru äste bolğanımen, orıs, ağılşın tilinde de söyleu qoğamdıq kapitalımızdı arttıratını sözsiz. Qazir aqparattı orıs tiliniñ keñistiginen alıp otırmız. Öytkeni «donor» keñistik ol. Düniedegi bükil aqparat ağılşın tilinde bolğanmen, däl qazir birden qazaqşalap ala almaysıñ. Öytkeni sende onı aludıñ qwralı da, kanaldarı da joq äzirşe. Qazaqstanda ağılşın tilinde söyleytin mamandar da tapşı. Bizdiñ qoğam ekitildi. Keñestik kezeñ ğana emes, täuelsizdik däuirdegi wrpaq ta ekitildi. Bwl da payda köretin twsımız. Alayda til üyretudiñ joldarındağı olqılıqtar saldarınen twtas bir wrpaqtıñ sanasında ana tiliniñ qalıptasıp, ornığu procesine nwqsan keltirip almauımız kerek. Sebebi bwl process bala sanasında wlttıq biregeyliktiñ qalıptasuımen örile baylanısa jüredi, Mısalı, J.Piaje degen psiholingvist ğalım: «Balanıñ sanasında 9-12 jas aralığında öziniñ wlttıq biregeyligi qalıptasadı» deydi. Wlttıq biregeylik o basta psihologiyalıq qwbılıs retinde tanılğan: twlğanıñ özin bir jağdayğa, qauımdastıqqa, wjımğa telui. Özin bir närseniñ ökili, müşesi sanau, jaqtauşısı retinde tanu. Mısalı, bala düniege kelgen soñ, öziniñ kim ekeni turalı oylana bastaydı. Söytip, 9-12 jasında öziniñ qay wlttıñ, mädeniettiñ ökili ekenin tüsinedi eken. Onıñ sonı tüsinuine äser etetin närse — eñ aldımen tili, ortası, qoğamı. Mısalı, üyde atası-äjesi, ata-anası orıs tilinde söylep jürse, bala özin orıspın dep tanuı äbden mümkin. Onday da faktilerdi anıqtağan ğılımi täjiribeler bar.
Wlttıq biregeylik degen närse ğalımdardıñ zertteuinşe üş negizden twradı. 1) Genetikalıq biregeylik, 2) mädeni biregeylik, 3) tildik biregeylik. Mäselen, twlğa özin qazaq wltınıñ ökilimin dep tanuı üşin genetikalıq jağınan äke-şeşesi qazaq boluı kerek. Mädeniet jağınan «Assalaumağaleykum!» dep qol berip amandasuı kerek, otırısı, jüris-twrısı, özgelermen qarım-qatınası qazaq mädenietinde wstanımdarğa säykes bolu kerek. Tildik biregeylikke kelgende, qay tilde söylese, sol wlttıñ ökili boladı. Osı üşeuiniñ qaysısı mañızdı komponent degende ğalımdar mınaday faktilerdi keltiredi. Mısalı, şığu tegi, mädenieti sol wltqa tän, biraq tili basqa bolsa, onda mwnday adam öz wltımen biregeylene me? Keybireuler «meniñ äkem qazaq, şeşem qazaq, qazı-qarta jeymin» deydi, biraq üyde orısşa söylesedi. Sonda ol adam qazaq wltımen biregeylene ala ma? Tolıqqandı biregeylene almas, bälkim jartılay biregeylener. Söytip, ğalımdar mınaday qorıtındığa kelgen: wlttıq biregeyliktiñ komponentiniñ işindegi eñ ämbebabı, eñ mañızdısı, tiregi — tildik biregeylik. Qay tilde söyleseñ, qay tilde oylasañ, sol tildi jasağan wlttıñ ökili bolıp sanalasıñ. Bala öz wltımen biregeylenu üşin 9-12 jasqa deyin ana tilinde söyleu kerek. Lev Vıgotskiy — söz psihologiyasın zerttegen ğalım. Ol da «balanıñ basında til jüye bolıp qalıptasadı». Qwjattar fayl-fayldarda, papki-papkide twrğanday tildiñ bükil jüyesi retpen balanıñ sanasına tuuı kerek. Ol — belgili bir jas aralığında jüzege asatın üderis. Intonaciyalıq-dıbıstıq jüye eñ birinşi bolıp qalıptasadı. Intonaciya men dıbıstar arqılı ol sözderdi, emociyalardı qabıldaydı. Mısalı, täjiribe barısında jaqsı sözdi jaman intonaciyamen aytqan bala jılap qalğan, kerisinşe, jaman sözdi jaqsı intonaciyamen aytqanda bala mäz bolğan. Demek, balanıñ sanasında aldımen intonaciya men dıbıstar jüyesi qalıptasadı. Dıbıstardan qwralğan sözdiñ semantikası sodan soñ qalıptasadı. Söytip, morfologiyalıq, sözjasamdıq, grammatikalıq jüye de öz jüyesimen ornığadı. Tildiñ qalıptasu kezeñi 8-12 jas deydi L.Vıgotskiy. Söytip, osı üderis barısında balağa basqa til jüyeli türde küştep üyretilip, kiriktirilse, onıñ jartıkeş tildik twlğa bolu qaupi zor deydi.

Tiliñnen ayırılğanıñ — adamsüygiştigiñnen ayırılğanıñ

— Ana tildi saqtap qalu üderisi keybir arab memleketterinde de jürip jatır. Büginge deyin ol eldi Qwran tüsken bay til dep tanıdıq. Ağılşın tilin biluge wmtılu, ağılşın tilin bilmegendi kemsitu arabtarda da bayqaladı. Mäsele ğılımda sekildi. Ğılımnıñ tili qay til bolsa, sol tildiñ äleueti joğarı bolar. Öziñizge mälim bolğanday, bizde naqtı pänderdi ağılşın tilinde oqıtudı qolğa alıp jatır. Bolaşaqta qazaq ğılımınıñ tili ağılşın tili bolmay ma? Ğılımi sintaksis tilinen (qazaq tili) ğılımi dissertaciya qorğağan özimizdiñ ğalımdardı bilemiz.
— Mağan öz tilinde söylemeytin keybir mıqtı tanıstarım, «sağan qazaq tili nege kerek, ağılşın tilin bilseñ, köp aqparatqa qol jetkizesiñ, qanşama keremet dünielerdi tanıp bilesiñ. Ol — ğılım tili. Nemis te, japon da ağılşın tilinde jazıp jatır. Al bizdiñ til bolaşaqta kimge kerek» deydi. Sol kezde salıñ suğa ketip, oylanıp qalasıñ. Miımnan bükil qazaq tilin alıp tastap ömir süruim qalay bolar eken dep elestetip kördim. Qiyalımnıñ mümkindigi jetkenşe ob'ektivti jağdaydıñ qalay boların elestettim. Onşa mäz emes, tipti qiın bolıp körindi. Sebebi onda men batıstıñ adamı boladı ekenmin, europaşa kiinem, europaşa jürem, twram. Üyge kelgen adamğa otır dep aytpaymın. Beymezgil uaqıtta kelse, esik auzınan şığarıp salam. Olarda mädeniet solay ğoy. Şayğa keliñiz degende tek qana şay berem. Qazaqtar şayğa keliñiz deydi de, et beredi. Söytsem, mäsele tilde ğana emes eken. Mısalı, mına jarıq dünie bärimizge ortaq. Alla Tağala seni osı düniege keltirip, ömir sürgizdi. Endi sen ol dünieni tanisıñ. Men bwrın adamdar dünieni barlığı birdey tanidı dep oylauşı edim. Söytsem, adamdardıñ barlığı dünieni birdey tanımaydı eken. Adamdar qay tilde söylese, sol til arqılı dünieni tanığan soñ, olardıñ da tanımı wltına qaray ärtürli boladı eken. Mısalı, «qayıñ» sözin aytqanda qanday associaciya payda boladı? Sende qanday oy payda boldı «qayıñ» degendi estigende?
— M. Maqataevtıñ «Japıraq jürek jas qayıñı» esime tüsedi.
— Qayıñ dese, mağan «jalğızdıq» elesteydi. «Berik, mıqtı ağaş» elesteydi. Biraq «äyel» degen associaciya tuındamaydı. Al orıs wltına «berezka» deseñ, olardıñ sanasında eriksiz «näzik äyel» degen associaciya tuadı. Mısalı, men Botagöz desem, qazaqtar közi möldiregen swlu qızdı elestetedi. Al orısqa barıp «verblyuj'ya glaza» desem, ölse de swlu qızdı elestetpeydi. Orısqa «zelenoglazaya» desem, köz aldına ädemi qızdıñ beynesi kölbeñdeydi. Al qazaqqa «kök köz qız» desem, swlu qızdı elestetpeydi ğoy. Közi twzday eken dep jaqtırmaydı. Bwl — tildiñ qwdireti. Til degenimiz anañnıñ jatırı sekildi. Sen sodan qorek alasıñ. Sen sol qorekpen dünieni tanisıñ. Mwnı lingvistikada jüyeli türde birinşi zerttegen nemistiñ ğalımı Gumbol't aytqan. Sonan keyin onıñ şäkirtteri L.Vaysgerberler aytqan. Olar: «biz öz tağdırımızben ömir sürip jatırmız dep oylaymız. Şın mäninde olay emes. Biz qay tildik qauımdastıqqa qarasaq, sol tildik qauımdastıqta söyleytin til bar, sol tildiñ özindik tağdırı bar, biz sol tağdırdıñ işinde jürmiz. Bizdi qayda aparatının bilmeymiz» deydi. Mine, osınday zertteulerden keyin nemisterdiñ ekonomikası da köterilip, lingvoekonomika degen ğılım salası da Germaniyada jaqsı damığanı belgili. Sebebi bwl zertteuler jemisin berdi, til arqılı Otandı süyudi üyretken soñ, ekonomikası da köterilgen. Eger biz de älemge tanılıp, ekonomikamızdı köteremiz desek, basqa tilmen, basqa mädenietpen eşqayda bara almaytınımızdı tüsinuimiz kerek. Sen öz tiliñmen, öz mädenietiñmen ğana körinesiñ. Mısalı, qazaq tilinde aqparat az, al orıs tilinde aqparat köp dep, orıstildi bolıp kettim delik. Balamdı da orıs mektebine berdim delik. Sonda men kimmin? Men öz anamnıñ jatırınan ketip qalğan adammın. Özgeniñ mädenietine jol tartqan adammın. Men orıstıñ mädeni keñistigine özindey bop siñe almaymın, olar meni qabıldamaydı. Qabıldasa da, men onıñ periferiyasında jürem. Ivanğa men kerek emespin ğoy. Onıñ öziniñ mıñ Ivanı bar. Djonğa da kerek emespin, onıñ da öziniñ mıñ Djonı bar. Men olardan suırılıp şığıp alğa şıqsam da, jalğızbın. Mäselen, AQŞ-ta jan-jaqtan kelgen türli wlt ğalımdarı köp. Ğılımdı damıtadı, biraq olardıñ eñbegi öz wltınıñ mädenietin emes, ağılşıntildi keñistiktiñ mädenietin damıtadı. Özderi sol mädeni keñistiktiñ ökili boladı. Sol keñistikke qızmet etedi. Söytip, öz etnotildik qauımınan ajıraydı. Tipti solay bolğan künde de, ol komfortta ömir süredi, köligi, üyi, jan raqatına qajettiñ bäri boladı. Şeteldiñ bir damığan, jaylı qalasında twradı, twrmısında bäri jaqsı boladı, biraq ol öz mädeni keñistigine ğana tän ğajayıp qwndılıqtarınan ayırıladı. Sol jağınan qarap otırsaq, qazaq tilindegi, qazaq tili arqılı däripteletin bastı qwndılıq adamsüygiştik eken. Qazaq mädenieti — adamsüygiş, ömirsüygiş mädeniet. Öziñ köz aldıña elestetşi, sen adamsüygiştigiñnen ayırılıp qaldıñ. Onday ömir sağan kerek pe? Qazir sağan adamdı süyu, ömirdi süyu kerek emes şığar, biraq jaylı ömirdi añsap jürip, jalğız qalğanda tüsinesiñ osınıñ bäri beker bolğanın dep oylaymın. Kez kelgen tildiñ özindik artıqşılığı, adamğa beretin qasieti boladı. Jasıratını joq, tilderdiñ bäri Allanıñ jaratqanı. «Wlttar men wlıstardı birin-biri tanuı üşin jarattım» degenge sayatın süre bar Qwranda. Kez kelgen tildiñ qasieti bar, sol tildiñ iesi qılıp jarattı ma, sol tildi bilip, sol tilge qızmet etu kereksiñ dep oylaymın. Ol tilden kettiñ be, Wlı programmanı bwzasıñ. Mine, tildiñ genetikalıq kodı osında dep oylaymın. Onı bwzsañ, tağdırıñ da özgeredi. Qazaq tilin damıtqımız kelse, biz öz tilimizdi jaqsı köruimiz kerek te, onı jaqsartuğa jwmıs jasauımız kerek. Mına jaqtağı til jaqsı eken, odan köp närse üyrenuge boladı eken dep ana tilinen qol üzip ketip qalsaq, onda bwl älsizdigimizdiñ belgisi.
— Balamnıñ tili ana tilinde şıqqanına quandım. Biraq bwl quanış emes, beyşaralıq. Sen öziñ qazaqsıñ, al balañnıñ tili qazaqşa şıqqanına quanasıñ. Bir küni Aqseleu Seydimbek ağamızdı oqıp otırsam, sol kisiniñ de basınan osınday jağday ötipti. Auılğa barıp, qazaqşa üyrenip kelgen nemeresine quanadı. Ülken wlım beske toladı. Balabaqşada ağılşın tilin oqıp jatır. Bizde dominanttı til — qazaq tili. Biraq balamnıñ kökiregin keñeytu üşin qazaq tildegi kitaptar, qazaqşa resurstar, qazaqşa mul'tfil'mder kerek. Läyla Swltanqızı «Tärbieni «Balapanğa» artıp qoyuğa bolmaydı, onımen ata-ananıñ özi aynalısuı kerek» deydi. Öte dwrıs aytadı. Öskeleñ wrpaqqa qajetti resurstardı qaydan alamız?
— Qazaq tilin damıtuğa memleketten basqa eşkim qarajat bergen joq. Bermeydi de. Öz basım tilge qoldau swrap barmağan jerim joq. Men sekildi qanşama adam bar. Bäri solay aytadı. Biznes mwnday demeuşilikke äli pisssippp jetilgen joq. Bizde memleketke patrenalistik qatınas küşti. Memleket seniñ qwddı bir äkeñ siyaqtı. Balañ auırıp qalsa, memleket kinäli, qazaq tilin bilmey qalsañ da memleket kinäli. Keñes ükimeti kezinde solay oyladıq, öytkeni solay tärbieledi. Qazir özimiz tirşilik isteuimiz kerek qoy. Resurs joq bolatını tüsinikti. Siz tilden divident ala almaysız. Qazir jahandıq zaman, bir sättik paydanıñ zamanı. Adamdar bir jerge aqşa qwyu üşin onı eki ese qılıp qaytarıp aludı közdeydi. Til — dereu tabıs tüspeytin, biraq wzaq jıldan soñ üzbey tabıs beretin, aqıldı investiciyanıñ nısanı. Onı tüsinuge otandıq investordıñ aqılı jetpey jatır. Bwl — problema. Bizdiñ biznes te, elita da, sayasi elita da bar. Bwl — solardıñ probleması. Däl osı qazir ne isteu kerek ekenin äli bilmeymin. Biraq bolaşaqqa senemin, erteñ qazaqtildi balalardıñ işinen alpauıttar şıqsın desek, qazirden bastap balamızdı qazaqşa tärbieleuimiz kerek. Eşkim jeti atasınan bay bolmaydı, qaydan bilesiz, mümkin sizdiñ de balañız erteñ alpauıt bolatın şığar. Erteñ solar sayasatqa barğanda mwnıñ bäri özgeredi dep senemin.

42-26 = 16. Bwl — zor alşaqtıq

— Al endi latın tili älipbiine köşu mäselesine qalay qaraysız? Osı twrğıda ğalımdardıñ özderi bir şeşimge kele almaydı degen pikir bar. Bwl mäsele bir köteriledi, bir basılıp qaladı. Qazaqstannıñ latın älipbiine qayta oraluı mümkin be?
— «Bolaşaqqa bağdar: ruhani jañğıru» attı bärimizdi quantqan, wltımızdıñ bolaşağın ayqındağan nağız wlttıq wlı qwjatında Elbası 2017 jılı köşemiz dep tapsırma berdi. 2012 jılğı joldauında 2025 jılğa deyin köşeyik dedi. Demek, señ qozğaldı. Latın qarpine köşu mäselesi HH ğ. 90-jıldarınan beri köterilgen. Onıñ dayın bazası bar. Akademik ağamız Äbduäli Qaydarwlı bastap kötergen bwl mäsele büginde Institutımızda ğılımi negizderi jağınan jan-jaqtı zertteldi. Bükil türki postkeñestik memleketteri kirill qarpinen bas tartıp, ortaq türki älipbiin jasayıq degen 90–jıldardağı ekonomikalıq dağdarıs kezinde emes, IT-tehnologiyalar damığan sayasi twraqtılıq kezinde köşkenimiz äbden dwrıs boldı. Älipbi jasaytın bolsaq, qazaq tiliniñ tildik, dıbıstıq jüyesin körsete alatın, ekinşi, auızşa tildi jazba tilge jeñil, oñay kodtaytın grafika (auızşa mätindi jazba mätinge perekadirovka jasaytın tañbalar) qajet. Sol principterge süyenip jasauımız kerek. Älipbi jasau — mamandardıñ isi.
— «Latın älipbiine köşu — orıs äleminiñ ıqpalınan şığu» degen siyaqtı pikirler de bar.
— Ol — sayasi mäsele. Men sayasi mäseleni ayta almaymın. Onı bilmeymin. Ol ahualdı zerttegen emespin. Aytatınım — tiltanımdıq mäsele. Tildik twrğıdan kelgende jaña grafika öte qajet. Kirill älipbiinde 42 ärip bar. Qazaqtıñ özindik töl 26 dıbısı bar. Bwl — öte ülken alşaqtıq. Töl dıbıstan on şaqtı ayırmaşılıq bolsa, jaraydı. Al mwnda odan da köp.
— Filologtar arasında ideyalıq jağınan ayırmaşılıqtar qanday?
— Kez kelgen mäselede birjaqtı pikir bolmaydı. Bizdiñ filologtar wsınıp jürgen grafikasınıñ ortaq bir principi bar, sol quantadı. «Bir tañba — bir dıbıs» principi. Basqalar wsınıp jatqan bir dıbısqa eki ärip tañbalau degen nwsqalar da bar. Biraq ol öte qolaysız. Mäsele şeşilip, bir jobanı tañdau kerek bolsa, Institut mamandarınıñ, tiltanuşılardıñ bastarı birigedi de, bir joba wsınatınına senemin. Oğan senimdimin.
— Jaqında belgili aqın Gülnar Salıqbaeva sözderdi orındı qoldanbay jürgen jurnalisterge eskertu jasadı. Al sizdiñ osınday jurnalisterge renişiñiz joq pa?
— Jurnalisterge renişim joq. Sebebi mäsele olarda emes, jurnalisterdi oqıtu jüyesin jaqsartu kerek. Bwrınğı jurnalister filologiyalıq klassikalıq bilimdi öz käsibiniñ bazalıq bilim jüyesi retinde oqığan. Lingvistikanı maman deñgeyinde meñgergen. Meniñ biluimşe solay. Mısalı, bwrınğı jurnalistika fakul'tetinde qazaq tiliniñ fonetikası, morfologiyası, leksikası, stilistikası, sintaksisi tügel dästürli filologiyalıq fakul'tetterdegidey oqıtılatın. Qazir onıñ barlığı qısqartılıp, ornına mamandıqqa qatıstı pänder engizdi. Jaraydı, sağat sanın qısqartsın, biraq mazmwnın twşımdı etip jinaqtap, azğantay sağattıñ işine lingvistikalıq negizderin oqıtu kerek. Äytpese jurnalist öz qwralı — tildi jetik bilmey şığadı.
— Sonda lingvistikalıq jağınan jurnalister aqsap twrğanı ğoy?
— Ondaylar joq emes. Ädebi tildiñ sözdikterinde bekitilgen tildik normanı bilmeytin, sözdi sındırıp, qisaytıp, bwzıp aytatındarı bar endi. Maman bolğan soñ, kez kelgen söz biz üşin material, oğan beysana türde ortologiyalıq taldau jasap ketetinimizdi bayqaymız. Jurnalistiñ sözinen qate izdep, tirkep otırğanımızdı keyde bayqamay qalamız, tiltanuşılar, ol ras. Mısalı, «araqtıñ arqasında» deydi. «Araqtıñ arqasında osınday jağdayğa jetti», «araqtıñ saldarınan» boluı kerek. Nemese «araqtıñ nätijesinde» deydi. Araqtıñ qaydağı nätijesi ol? Araqtıñ saldarı, kesiri boladı. Qazir «kün rayı» degendi jaqsı qoldanıp jürgen jurnalisterimiz quantadı. Sonı estigende quanıp qalamın. Bizdiñ ülken ağa ğalımdarımız, professor Uäliev Nwrgeldi ağay: «qazaqta kün rayı dep bügingi küngi tabiğattıñ qwbılısın, al aua rayı dep belgili bir keñistiktegi tabiğat qwbılısın ataydı» dep ünemi aytatın. Aua rayı degen orısşa aytqanda klimat sözine säykes kelse, kün rayı pogoda degenge keledi. «Jañbır jauadı dep kütilude» (ojidaetsya dojd') degen siyaqtı qoldanıs ta köbeyip ketti. Bizde jazbaşa ğana emes, auızşa söz de sırtqı tildiñ (orıs tiliniñ) äserine şaldığıp jatqanın körsetedi bwl mısal. Sol siyaqtı sözderdi dıbıstağanda singarmonizm zañın saqtamay, tilimizdiñ intonaciyalıq erekşeligin bwzıp, mäselen, asığıp-aptığıp söyleu siyaqtı beynormalıq ürdister jurnalistiñ auızşa sözinen körinip qalıp jatadı. Bälkim, qazirgi kreativti dästür şığar, biraq artınan jau quıp kele jatqanday sözderiniñ ayağın jwtıp, kidiris jasaytın jerde demin üzbey, kidirissiz aytılatın twsta demin üzip, üzdigip söyleu mäneri moda bolıp bara jatır ma dep oylap qalamın keybir jurnalistiñ reportajın tıñdağanda. Mısalı, söylem ayaqtalğannan keyin kidiris jasaladı. Sodan soñ kelesi söylem bastaladı. Al keybir mikrofon wstağandardıñ auızşa sözinde bir söylem ayaqtalıp, kelesi söylem bastalıp, ortasına kelgen kezde barıp kidiris jasaladı. Bälkim, bwl amal şığar, ärine, dağdılı närseni bwzıp jiberip, dağdıdan tıs elementti qoldansañ, jwrttıñ nazarı birden sağan auıp, eleñ ete qaladı. Ol jaqsı, biraq sen onı qayta-qayta jasay berseñ, oğan jwrt eleñdey bermeydi ğoy. Jwrt nazarınan ayırılıp qalasıñ. Sonday närselerdi eskerse eken, tiltanuşılardıñ keñesterine, eñbekterine jüginse eken degen tilek.
— Swhbatıñızğa raqmet!                                                                                                                                                                                    kazakhstanzaman.kz