WMIT QALĞAN AŞARŞILIQ
Amerikalıq Wall Street Journal jurnalı “Wmıt bolğan sovettik aşarşılıq: Stalinniñ Ukrainağa istegenderi esimizde, biraq Qazaqstanğa jasağandarın bilmeymiz” attı maqalada amerikalıq zertteuşi, Maryland-College Park universitetiniñ tarih professorınıñ kömekşisi, “Aşarşılıq jaylağan dala: aşarşılıq, zorlıq-zombılıq jäne sovettik Qazaqstannıñ qwrıluı” attı kitaptıñ avtorı Sara Kameronnıñ pikirin jariyalağan. Zertteuşi maqalada aşarşılıqtıñ Qazaqstanda Ukrainadağıday ötkir bağasın almauınıñ sebepterine toqtaladı.
Sara Kameronnıñ pikirinşe, onıñ birneşe sebebi bar.
“Birinşiden, AQŞ-ta şağın ğana qazaq diasporası bar. Ukraindarğa qarağanda, qazaqtar Aşarşılıqtı wlttıq jadısınıñ özegine aynaldıra almadı. Oğan bir jağınan qazaq ükimetiniñ Reseymen tığız qarım-qatınası sebep. Keybir ukrain azamattarı aştıq Ukrainada ğana bolğan oqiğa retinde tanığısı keledi. Osılayşa tarihtağı türli etnikalıq toptardıñ basınan ötken, olardıñ arasında qazaqtar men orıs şaruaları da bar, swmdıq oqiğaları wmıt bolıp baradı” dep jazdı zertteuşi.
Kameronnıñ oyınşa, bwl jerde qazaqtardıñ köşpendi ömir saltın wstanğanı da mañızdı röl atqaradı.
“Örkenietten” qalğan toptardı “örkenietke beyimdeudiñ” jolı dep biz köşpendi halıqtardıñ tarihında bolğan zorlıq-zombılıqtı jii wmıtamız. Aman qalğan qazaqtar qonıstanuğa mäjbür bolıp, özderiniñ mädenieti men bolmısınan tım alşaq dünieni auır qabıldadı” dep jazdı Sara Kameron.
“Belgili bir twrğıda ukraindardarğa qarağanda qazaqtarda aşarşılıq öte auır boldı. Bwğan qosa, qazaqtar küştep wjımdastırıldı, aşıqqan halıq qatañ repressiyağa wşıradı, olar qaşa almas üşin şekaranı jauıp tastadı. 1.5 millionnan astam adam öldi. Qazaqtardıñ üşten biri qırıldı. Bwl sovet odağındağı halıqtardı wjımdastıru kezinde bwrın-soñğı bolmağan eñ joğarı ölim körsetkişi şığar” delingen maqalada.
MWRAGER KİM BOLADI?
Vaşingtondıq Diplomat gazeti “Post-nazarbaevtıq kezeñde Qazaqstandı kim basqaradı?” attı maqalada Nwrswltan Nazarbaev ketken jağdayda kimniñ prezident boluı mümkin ekeni turalı boljam jasaydı.
“Qazaqstandağı bilik qwrılımı basqa postsovettik elderdegidey, piramida sipatında tüzilgen. Biliktiñ joğarı jağınan bastau alğan patronaj jelisi ükimet müşelerine qaray tömen bağıttalıp, mañızdı baylanıstarğa qaray aqşa, artıqşılıqtar men bilik bölinedi. Eger Nazarbaev kenet bilikten kete qalsa, ne bolatını, onı kimniñ almastıratını belgisiz. Qazaqstannıñ jüyesine wqsaytın elderde biliktiñ auısuı kürdeli. Mwnday auısular jetekşi sayasi oyınşılarmen baylanıstı twlğalarğa qauip töndiredi jäne onıñ qalay bolatının aldın-ala boljau qiın. <…>
Mwnday bwlıñğırlıq rejimniñ auısuı kezinde bilik üşin ayausız küres pen adastıruğa aparatın türli dramalıq scenariylerge jol aşadı. Bwl sonımen birge piramida basındağılardıñ özin aman alıp qalu üşin procesti mwqiyat basqaruına jağday jasaydı. Sol sebepti Nazarbaevtıñ mwrageri qazirgi joğarı bilikke jaqın, qazirgi bilikke tanıs ortadan şıqqan, radikaldı özgeristerdi qalamaytın adam bolatın şığar. Jäne layıqtı kandidattar da köp emes” dep jazdı Diplomat.
TOQAEV, MÄSİMOV, TASMAĞAMBETOV…
Diplomat basılımı ıqtimal kandidattarğa Qasım-Jomart Toqaev, Kärim Mäsimov, Imanğali Tasmağambetov, Dariğa Nazarbaeva, Timur Qwlıbaevtı jatqızadı.
Basılımnıñ jazuınşa, Toqaevtıñ prezident bolu mümkindigi köp. Senat törağası retinde ol bilik piramidasında ekinşi bolıp twr. Eger birdeñe bolsa, Konstituciya boyınşa qazirgi prezidenttiñ ornın sol basuı kerek. Maqala avtorınıñ pikirinşe, äytkenmen Toqaevtıñ “işki sayasatta täjiribesi az”. Bwğan qosa, jası 65-te deydi.
Wzaq uaqıt bilikte jürgen jäne “prezident otbasına adaldığımen” talay ret közge tüsken Kärim Mäsimovti de basılım ıqtimal kandidattar qatarına qosadı. Diplomat onıñ artıqşılığı retinde ekonomikanı sätti basqaru täjiribesin ataydı jäne Qıtay, Reseydi jaqsı biletinin atap ötedi. Alayda Mäsimov – etnikalıq wyğır, sondıqtan oğan eldegi eñ joğarı lauızımdı senip tapsıratınına gazettiñ kümäni bar.
Imanğali Tasmağambetovte “prezidentke qajet qasietterdiñ bäri bar jäne sol sebepti de onıñ boluı mümkin emes şığar” dep jazdı basılım. Diplomat-tıñ jazuınşa, Tasmağambetov ükimette ünemi mañızdı röl atqarıp keldi, biraq 2016 jılı onı kenet Resey elşisi qılıp jiberdi. Bwl onıñ prezident bolu mümkindigine “balta şaptı”. Sebebi, zañ boyınşa prezident kandidatı Qazaqstan territoriyasında keminde 15 jıl twruı kerek.
Basılımnıñ pikirinşe, Qazaqstan prezidentiniñ ülken qızı Dariğa Nazarbaevanıñ prezident boluı kümändi, sebebi sayasi täjiribesi az. Onıñ üstine äyel sayasatker. Maqala avtorı bilik auısa qalğan jağdayda Dariğağa prem'er-ministr nemese ministr kreslosı bwyıruı mümkin dep topşılaydı.
“Äytkenmen körşi Qırğızstanda Roza Otunbaeva eldi sätti basqardı, äkesi ünsiz qoldağanmen Nazarbaev qızınıñ däl osınday “erlik jasauı” neğaybıl. Otınbaevanıñ prezident boluı “wlttıq sayasatta äyelge orın joq” degen pikir basım Ortalıq Aziyada sirek qwbılıs bolıp sanaladı. Eger Nazarbaeva prezidenttikke wmtılsa, oppoziciyanıñ ülken qarsılığına tap boladı jäne onı qoldaytın odaqtastar az boladı” dep jazdı basılım.
Nazarbaevtıñ ortañğı qızınıñ küyeui Timur Qwlıbaev bilimi men täjiribesiniñ arqasında “öte jaylı poziciyada twr”. Onıñ Nazarbaev otbasına qarsı kelui de mümkin emes deydi basılım.
Onıñ bir kemşiligi “jeke ömiriniñ beybereket” boluı dep Diplomat oğan eki wl tuıp bergen Goga Aşkenazimen baylanısın alğa tartadı.
“Batısta mwnday närse sayasi rezonans tudıruı mümkin edi, al Qazaqstanda sovet odağı qwlağan soñ elitanıñ bir böligi ekinşi äyel alu praktikasına qaytıp oraldı, sondıqtan bwl jağdaydı esepke almasa da boladı” dep jazdı gazet. Biraq Qwlıbaevtıñ prezident boluına kedergi keltiretin närse onıñ 2011 jılğı Jañaözen oqiğasına qatısı boluı.
“Qazaqstandağı biliktiñ auısuı turalı köp joramal Nazarbaevtıñ kenetten qaytıs bolıp nemese auırıp qalıp, bilikten ketui siyaqtı boljamdarğa negizdelgen. Alayda joğarı bilik üşin biliktiñ qoldan auısqanı tiimdirek, al bwl 2020 jılı boluı mümkin. <…> Eger bwlay bola qalsa, onda bilikti Qwlıbaev qolına aluı mümkin. Ol qazirgi bilikke böten emes adam, sol sayasi qwrılımnıñ böligi. Orasan baylığı men aymaq pen Batıstağı baylanısınıñ arqasında ol qazirgi jüyeni bwzbay, Qazaqstan memleketiniñ qauipsizdigine qauip töndirmey patronaj jüyesin saqtap qala alatın oñtaylı jağdayda twr“ dep tüyindeydi Diplomat.
QITAYDAĞI GAZ
Japondıq Asia Nikkei basılımı “Qıtay AQŞ pen sauda soğısın bäseñdetuge tırısıp jatqan şaqta” Qazaqstan biliginde Qıtayğa tasımaldaytın gaz kölemin 2019 jılı 10 million tekşe metrge jetkizu josparı barın aytadı. Gaz eksportı turalı bes jıldıq kelisimge 12 qazanda “KazTransGaz” jäne PetroChina International kompaniyaları qol qoyğan.
“Pekin Vaşingtonğa balama joldardı izdep jatır. Ol sonımen birge Oñtüstik Şığıs Aziya arqılı teñiz marşrutında geosayasi twraqsızdıq tuındağan jağdayda qosımşa amaldarınıñ bolğanın qalaydı. Sebebi bwl Tayau Şığıstan gaz tasımaldauğa qauip töndirui mümkin” dep jazdı basılım.
Asia Nikkei dereginşe, Qazaqstan josparın Beyneu – Bozoy – Şımkent gaz qwbırı jolındağı üş kompressor stanciyası arqılı jüzege asıradı. Bwl qwbır Türkimenstan men Özbekstan gazın Qıtayğa jetkizetin Ortalıq Aziya – Qıtay gaz qwbırına aparadı.
Derek boyınşa, Qazaqstan 2017 jılı gaz öndirisin 19 payızğa wlğaytqan yağni 27,1 million tekşemetrge deyin jetkizgen. Al elde gaz twtınu kölemi nebäri üş payızğa ğana ösken, yağni 16,3 million tekşe metrge jetken.
Asia Nikkei jazuınşa, Qazaqstannıñ gaz tasımaldau mümkindiginiñ artuı Qazaqstan men Özbekstan arasındağı kelisimniñ bolaşağın bwlıñğır etip qoydı. Öytkeni bwl kelisim boyınşa, Özbekstan şamamen 3,5 million tekşemetr gazdı Oñtüstik Qazaqstanğa tasımaldaydı. Esesine däl sonday kölemdegi gazdı Qazaqstan Özbekstan atınan Reseyge qaray asıradı. Bwl transport şığının azaytu üşin jasalğan amal.
“Sarapşılardıñ pikirinşe, körşiler bwl kelisimdi äri qaray da jalğastıra aladı, sebebi bwl Qazaqstanğa qolaylı. Qazaqstan Reseyge gazdı arzan bağamen sata almaydı nemese Resey arqılı Europağa eksporttay almaydı, sebebi Reseydiñ Europa narığında öz müddeleri bar” delingen maqalada.
“Qazaqstan gazın Europağa tasımaldau öte qiın, sebebi araqaşıqtıq öte alıs, transport şığını da köp boladı. Al Qıtay bolsa janımızda, oğan kez kelgen önimdi berseñ, jwta beredi” deydi almatılıq sarapşı Sergey Smirnov.
TAMĞALINIÑ PETROGLIFTERİ
Osı aptada BBC saytında Qazaqstannıñ oñtüstigindegi petroglifter jaylı videosyujet jariyalandı. Ötken ğasırda 50-jıldardıñ ayağında Qazaqstannıñ oñtüstigindegi Tamğalı añğarınan şamamen bes mıñ petroglifi bar ejelgi qonıstar men qorımdar tabılğan. 2004 jılı YUNESKO-nıñ älemdik mädeni mwrasınıñ qatarına endi.
Tamğalıda bolğan BBC tilşisi tabiğat ayasındağı petroglifterdi tamaşalap, “mwndaydı muzey äyneginen göri osınday jerde tamaşalağan jaqsı emes pe?” dep tañdanğan.
Pikir qaldıru