ۇمىت قالعان اشارشىلىق
امەريكالىق Wall Street Journal جۋرنالى “ۇمىت بولعان سوۆەتتىك اشارشىلىق: ءستاليننىڭ ۋكرايناعا ىستەگەندەرى ەسىمىزدە، بىراق قازاقستانعا جاساعاندارىن بىلمەيمىز” اتتى ماقالادا امەريكالىق زەرتتەۋشى، Maryland-College Park ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح پروفەسسورىنىڭ كومەكشىسى، “اشارشىلىق جايلاعان دالا: اشارشىلىق، زورلىق-زومبىلىق جانە سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ قۇرىلۋى” اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى سارا كامەروننىڭ پىكىرىن جاريالاعان. زەرتتەۋشى ماقالادا اشارشىلىقتىڭ قازاقستاندا ۋكرايناداعىداي وتكىر باعاسىن الماۋىنىڭ سەبەپتەرىنە توقتالادى.
سارا كامەروننىڭ پىكىرىنشە، ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.
“بىرىنشىدەن، اقش-تا شاعىن عانا قازاق دياسپوراسى بار. ۋكرايندارعا قاراعاندا، قازاقتار اشارشىلىقتى ۇلتتىق جادىسىنىڭ وزەگىنە اينالدىرا المادى. وعان ءبىر جاعىنان قازاق ۇكىمەتىنىڭ رەسەيمەن تىعىز قارىم-قاتىناسى سەبەپ. كەيبىر ۋكراين ازاماتتارى اشتىق ۋكراينادا عانا بولعان وقيعا رەتىندە تانىعىسى كەلەدى. وسىلايشا تاريحتاعى ءتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردىڭ باسىنان وتكەن، ولاردىڭ اراسىندا قازاقتار مەن ورىس شارۋالارى دا بار، سۇمدىق وقيعالارى ۇمىت بولىپ بارادى” دەپ جازدى زەرتتەۋشى.
كامەروننىڭ ويىنشا، بۇل جەردە قازاقتاردىڭ كوشپەندى ءومىر سالتىن ۇستانعانى دا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
“وركەنيەتتەن” قالعان توپتاردى “وركەنيەتكە بەيىمدەۋدىڭ” جولى دەپ ءبىز كوشپەندى حالىقتاردىڭ تاريحىندا بولعان زورلىق-زومبىلىقتى ءجيى ۇمىتامىز. امان قالعان قازاقتار قونىستانۋعا ءماجبۇر بولىپ، وزدەرىنىڭ مادەنيەتى مەن بولمىسىنان تىم الشاق دۇنيەنى اۋىر قابىلدادى” دەپ جازدى سارا كامەرون.
“بەلگىلى ءبىر تۇرعىدا ۋكراينداردارعا قاراعاندا قازاقتاردا اشارشىلىق وتە اۋىر بولدى. بۇعان قوسا، قازاقتار كۇشتەپ ۇجىمداستىرىلدى، اشىققان حالىق قاتاڭ رەپرەسسياعا ۇشىرادى، ولار قاشا الماس ءۇشىن شەكارانى جاۋىپ تاستادى. 1.5 ميلليوننان استام ادام ءولدى. قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى قىرىلدى. بۇل سوۆەت وداعىنداعى حالىقتاردى ۇجىمداستىرۋ كەزىندە بۇرىن-سوڭعى بولماعان ەڭ جوعارى ءولىم كورسەتكىشى شىعار” دەلىنگەن ماقالادا.
مۇراگەر كىم بولادى؟
ۆاشينگتوندىق Diplomat گازەتى “پوست-نازارباەۆتىق كەزەڭدە قازاقستاندى كىم باسقارادى؟” اتتى ماقالادا نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەتكەن جاعدايدا كىمنىڭ پرەزيدەنت بولۋى مۇمكىن ەكەنى تۋرالى بولجام جاسايدى.
“قازاقستانداعى بيلىك قۇرىلىمى باسقا پوستسوۆەتتىك ەلدەردەگىدەي، پيراميدا سيپاتىندا تۇزىلگەن. بيلىكتىڭ جوعارى جاعىنان باستاۋ العان پاتروناج جەلىسى ۇكىمەت مۇشەلەرىنە قاراي تومەن باعىتتالىپ، ماڭىزدى بايلانىستارعا قاراي اقشا، ارتىقشىلىقتار مەن بيلىك بولىنەدى. ەگەر نازارباەۆ كەنەت بيلىكتەن كەتە قالسا، نە بولاتىنى، ونى كىمنىڭ الماستىراتىنى بەلگىسىز. قازاقستاننىڭ جۇيەسىنە ۇقسايتىن ەلدەردە بيلىكتىڭ اۋىسۋى كۇردەلى. مۇنداي اۋىسۋلار جەتەكشى ساياسي ويىنشىلارمەن بايلانىستى تۇلعالارعا قاۋىپ توندىرەدى جانە ونىڭ قالاي بولاتىنىن الدىن-الا بولجاۋ قيىن. <…>
مۇنداي بۇلىڭعىرلىق رەجيمنىڭ اۋىسۋى كەزىندە بيلىك ءۇشىن اياۋسىز كۇرەس پەن اداستىرۋعا اپاراتىن ءتۇرلى درامالىق ستسەناريلەرگە جول اشادى. بۇل سونىمەن بىرگە پيراميدا باسىنداعىلاردىڭ ءوزىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن پروتسەستى مۇقيات باسقارۋىنا جاعداي جاسايدى. سول سەبەپتى نازارباەۆتىڭ مۇراگەرى قازىرگى جوعارى بيلىككە جاقىن، قازىرگى بيلىككە تانىس ورتادان شىققان، راديكالدى وزگەرىستەردى قالامايتىن ادام بولاتىن شىعار. جانە لايىقتى كانديداتتار دا كوپ ەمەس” دەپ جازدى Diplomat.
توقاەۆ، ءماسىموۆ، تاسماعامبەتوۆ…
Diplomat باسىلىمى ىقتيمال كانديداتتارعا قاسىم-جومارت توقاەۆ، كارىم ءماسىموۆ، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، داريعا نازارباەۆا، تيمۋر قۇلىباەۆتى جاتقىزادى.
باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، توقاەۆتىڭ پرەزيدەنت بولۋ مۇمكىندىگى كوپ. سەنات توراعاسى رەتىندە ول بيلىك پيراميداسىندا ەكىنشى بولىپ تۇر. ەگەر بىردەڭە بولسا، كونستيتۋتسيا بويىنشا قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ ورنىن سول باسۋى كەرەك. ماقالا اۆتورىنىڭ پىكىرىنشە، ايتكەنمەن توقاەۆتىڭ “ىشكى ساياساتتا تاجىريبەسى از”. بۇعان قوسا، جاسى 65-تە دەيدى.
ۇزاق ۋاقىت بيلىكتە جۇرگەن جانە “پرەزيدەنت وتباسىنا ادالدىعىمەن” تالاي رەت كوزگە تۇسكەن كارىم ءماسىموۆتى دە باسىلىم ىقتيمال كانديداتتار قاتارىنا قوسادى. Diplomat ونىڭ ارتىقشىلىعى رەتىندە ەكونوميكانى ءساتتى باسقارۋ تاجىريبەسىن اتايدى جانە قىتاي، رەسەيدى جاقسى بىلەتىنىن اتاپ وتەدى. الايدا ءماسىموۆ – ەتنيكالىق ۇيعىر، سوندىقتان وعان ەلدەگى ەڭ جوعارى لاۋىزىمدى سەنىپ تاپسىراتىنىنا گازەتتىڭ كۇمانى بار.
يمانعالي تاسماعامبەتوۆتە “پرەزيدەنتكە قاجەت قاسيەتتەردىڭ ءبارى بار جانە سول سەبەپتى دە ونىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس شىعار” دەپ جازدى باسىلىم. Diplomat-تىڭ جازۋىنشا، تاسماعامبەتوۆ ۇكىمەتتە ۇنەمى ماڭىزدى ءرول اتقارىپ كەلدى، بىراق 2016 جىلى ونى كەنەت رەسەي ەلشىسى قىلىپ جىبەردى. بۇل ونىڭ پرەزيدەنت بولۋ مۇمكىندىگىنە “بالتا شاپتى”. سەبەبى، زاڭ بويىنشا پرەزيدەنت كانديداتى قازاقستان تەرريتورياسىندا كەمىندە 15 جىل تۇرۋى كەرەك.
باسىلىمنىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ۇلكەن قىزى داريعا نازارباەۆانىڭ پرەزيدەنت بولۋى كۇماندى، سەبەبى ساياسي تاجىريبەسى از. ونىڭ ۇستىنە ايەل ساياساتكەر. ماقالا اۆتورى بيلىك اۋىسا قالعان جاعدايدا داريعاعا پرەمەر-مينيستر نەمەسە مينيستر كرەسلوسى بۇيىرۋى مۇمكىن دەپ توپشىلايدى.
“ايتكەنمەن كورشى قىرعىزستاندا روزا وتۋنباەۆا ەلدى ءساتتى باسقاردى، اكەسى ءۇنسىز قولداعانمەن نازارباەۆ قىزىنىڭ ءدال وسىنداي “ەرلىك جاساۋى” نەعايبىل. وتىنباەۆانىڭ پرەزيدەنت بولۋى “ۇلتتىق ساياساتتا ايەلگە ورىن جوق” دەگەن پىكىر باسىم ورتالىق ازيادا سيرەك قۇبىلىس بولىپ سانالادى. ەگەر نازارباەۆا پرەزيدەنتتىككە ۇمتىلسا، وپپوزيتسيانىڭ ۇلكەن قارسىلىعىنا تاپ بولادى جانە ونى قولدايتىن وداقتاستار از بولادى” دەپ جازدى باسىلىم.
نازارباەۆتىڭ ورتاڭعى قىزىنىڭ كۇيەۋى تيمۋر قۇلىباەۆ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا “وتە جايلى پوزيتسيادا تۇر”. ونىڭ نازارباەۆ وتباسىنا قارسى كەلۋى دە مۇمكىن ەمەس دەيدى باسىلىم.
ونىڭ ءبىر كەمشىلىگى “جەكە ءومىرىنىڭ بەيبەرەكەت” بولۋى دەپ Diplomat وعان ەكى ۇل تۋىپ بەرگەن گوگا اشكەنازيمەن بايلانىسىن العا تارتادى.
“باتىستا مۇنداي نارسە ساياسي رەزونانس تۋدىرۋى مۇمكىن ەدى، ال قازاقستاندا سوۆەت وداعى قۇلاعان سوڭ ەليتانىڭ ءبىر بولىگى ەكىنشى ايەل الۋ پراكتيكاسىنا قايتىپ ورالدى، سوندىقتان بۇل جاعدايدى ەسەپكە الماسا دا بولادى” دەپ جازدى گازەت. بىراق قۇلىباەۆتىڭ پرەزيدەنت بولۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن نارسە ونىڭ 2011 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسىنا قاتىسى بولۋى.
“قازاقستانداعى بيلىكتىڭ اۋىسۋى تۋرالى كوپ جورامال نازارباەۆتىڭ كەنەتتەن قايتىس بولىپ نەمەسە اۋىرىپ قالىپ، بيلىكتەن كەتۋى سياقتى بولجامدارعا نەگىزدەلگەن. الايدا جوعارى بيلىك ءۇشىن بيلىكتىڭ قولدان اۋىسقانى تيىمدىرەك، ال بۇل 2020 جىلى بولۋى مۇمكىن. <…> ەگەر بۇلاي بولا قالسا، وندا بيلىكتى قۇلىباەۆ قولىنا الۋى مۇمكىن. ول قازىرگى بيلىككە بوتەن ەمەس ادام، سول ساياسي قۇرىلىمنىڭ بولىگى. وراسان بايلىعى مەن ايماق پەن باتىستاعى بايلانىسىنىڭ ارقاسىندا ول قازىرگى جۇيەنى بۇزباي، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرمەي پاتروناج جۇيەسىن ساقتاپ قالا الاتىن وڭتايلى جاعدايدا تۇر“ دەپ تۇيىندەيدى Diplomat.
قىتايداعى گاز
جاپوندىق Asia Nikkei باسىلىمى “قىتاي اقش پەن ساۋدا سوعىسىن باسەڭدەتۋگە تىرىسىپ جاتقان شاقتا” قازاقستان بيلىگىندە قىتايعا تاسىمالدايتىن گاز كولەمىن 2019 جىلى 10 ميلليون تەكشە مەترگە جەتكىزۋ جوسپارى بارىن ايتادى. گاز ەكسپورتى تۋرالى بەس جىلدىق كەلىسىمگە 12 قازاندا “كازترانسگاز” جانە PetroChina International كومپانيالارى قول قويعان.
“پەكين ۆاشينگتونعا بالاما جولداردى ىزدەپ جاتىر. ول سونىمەن بىرگە وڭتۇستىك شىعىس ازيا ارقىلى تەڭىز مارشرۋتىندا گەوساياسي تۇراقسىزدىق تۋىنداعان جاعدايدا قوسىمشا امالدارىنىڭ بولعانىن قالايدى. سەبەبى بۇل تاياۋ شىعىستان گاز تاسىمالداۋعا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن” دەپ جازدى باسىلىم.
Asia Nikkei دەرەگىنشە، قازاقستان جوسپارىن بەينەۋ – بوزوي – شىمكەنت گاز قۇبىرى جولىنداعى ءۇش كومپرەسسور ستانتسياسى ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. بۇل قۇبىر تۇركىمەنستان مەن وزبەكستان گازىن قىتايعا جەتكىزەتىن ورتالىق ازيا – قىتاي گاز قۇبىرىنا اپارادى.
دەرەك بويىنشا، قازاقستان 2017 جىلى گاز ءوندىرىسىن 19 پايىزعا ۇلعايتقان ياعني 27,1 ميلليون تەكشەمەترگە دەيىن جەتكىزگەن. ال ەلدە گاز تۇتىنۋ كولەمى نەبارى ءۇش پايىزعا عانا وسكەن، ياعني 16,3 ميلليون تەكشە مەترگە جەتكەن.
Asia Nikkei جازۋىنشا، قازاقستاننىڭ گاز تاسىمالداۋ مۇمكىندىگىنىڭ ارتۋى قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى كەلىسىمنىڭ بولاشاعىن بۇلىڭعىر ەتىپ قويدى. ويتكەنى بۇل كەلىسىم بويىنشا، وزبەكستان شامامەن 3,5 ميلليون تەكشەمەتر گازدى وڭتۇستىك قازاقستانعا تاسىمالدايدى. ەسەسىنە ءدال سونداي كولەمدەگى گازدى قازاقستان وزبەكستان اتىنان رەسەيگە قاراي اسىرادى. بۇل ترانسپورت شىعىنىن ازايتۋ ءۇشىن جاسالعان امال.
“ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، كورشىلەر بۇل كەلىسىمدى ءارى قاراي دا جالعاستىرا الادى، سەبەبى بۇل قازاقستانعا قولايلى. قازاقستان رەسەيگە گازدى ارزان باعامەن ساتا المايدى نەمەسە رەسەي ارقىلى ەۋروپاعا ەكسپورتتاي المايدى، سەبەبى رەسەيدىڭ ەۋروپا نارىعىندا ءوز مۇددەلەرى بار” دەلىنگەن ماقالادا.
“قازاقستان گازىن ەۋروپاعا تاسىمالداۋ وتە قيىن، سەبەبى اراقاشىقتىق وتە الىس، ترانسپورت شىعىنى دا كوپ بولادى. ال قىتاي بولسا جانىمىزدا، وعان كەز كەلگەن ءونىمدى بەرسەڭ، جۇتا بەرەدى” دەيدى الماتىلىق ساراپشى سەرگەي سميرنوۆ.
تامعالىنىڭ پەتروگليفتەرى
وسى اپتادا BBC سايتىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى پەتروگليفتەر جايلى ۆيدەوسيۋجەت جاريالاندى. وتكەن عاسىردا 50-جىلداردىڭ اياعىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى تامعالى اڭعارىنان شامامەن بەس مىڭ پەتروگليفى بار ەجەلگى قونىستار مەن قورىمدار تابىلعان. 2004 جىلى يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مادەني مۇراسىنىڭ قاتارىنا ەندى.
تامعالىدا بولعان BBC ءتىلشىسى تابيعات اياسىنداعى پەتروگليفتەردى تاماشالاپ، “مۇندايدى مۋزەي اينەگىنەن گورى وسىنداي جەردە تاماشالاعان جاقسى ەمەس پە؟” دەپ تاڭدانعان.
پىكىر قالدىرۋ