Şıñjañdı Tanıstıru
“Şıñjañdı Tanıstıru” (新疆介绍) attı bwl kitap 1949-jıldıñ qazan ayında jarıq körgen eken. Kitapta Qazaqtar men Moñğoldardı basa tanıstıruğa män beripti. Kitapta Qazaqtardı arnayı suretimen (atqa mingen, tımaq kigen) beruin men mınaday jağınan tüsindiremin:
Birinşi sebep, qazaqtardıñ qolında jappay derlik qaru boldı; Mısalı, 1944-45 jj Qwljadağı Şarqi Türkistan ükimetine qarastı 30 mıñnan astam Wlttıq Armiyanıñ keminde 90 payızı Qazaqtardı qwradı. Qazaq äskerlerin Qazaq SSR-dan qwpiya kelgen ekinşi dünie jüzilik maydanda soğıs körgen oficerler men äskeri mamandar arnayı äskeri jattığudan ötkizgen. Manas özenindegi kelsimşarttan soñ jüzden astam äskeri mamandar Qazaq SSR-ğa qaytıp ketti.
Ekinşisi, 1944-jılı Qwljada Şarqi Türkistan ükimeti men Wlttıq Armiya qwrılğan soñ uaqıtşa ükimet qwramına kirmey qalğan Qazaq ualayatı Nan Kin ükimetiniñ qorğanıs ministirliginen arnayı qaulı şığartıp Tiyan Şan' baurayındağı toğız Qazaq audan-okurgi derbes Qazaq Polk'n qwradı jäne Qazaq polk'niñ Manas, Qwtıbi, Sanjı, Mi Çuan', Böken (Fukañ), Jemsarı, Şonjı, Mori qatarlı qazaq audandarında äskeri bölimşelerin aşadı. Qazaq Polk'ne Nan Kinde (南京), Lan' Jouda (兰州) jäne Dixua (Ürimji) oficerler kolledjinde äskeri, sayasi bilim alğan jas qazaq mamandarın qoyadı. Bwl Polk'ti Nan Kindegi qorğanıs ministirligi qarjılandıradı. Äsker qwramında mıñdağan qazaq jastarı äskeri qatañ tälim aldı. Ökiniştisi, bwrınğı Älip, Elisqan eli Barköl, Qwmıl öñiriniñ qazaqtarı Tibet asıp ketkendikten ol öñirlerde äskeri quat küşter belsendi bolmadı. Bwl qarulı äskerler Qwljadağı Wlttıq Armiyadan bölek-ti. Biz osı künge deyin Qwljadağı uaqıtşa ükimet qwramındağı Qazaqtar turalı aytıp keldik de Tiyan Şan' öñirindegi Qazaqtıñ derbes polk' turalı asa köp män bere almay keldik.
Üşinşisi, Qazaqtar 1939-jıldan bastap wlt-azattıq köteriliske kiriskendikten, olardıñ qan maydandağı ON JILDIQ äskeri tajiribesi bardı. On jıl boyı at üstinde mıltıq asınıp, tüyeniñ örkeşin jastanıp otşaşar (Pulemet) şaqıldatqandıqtan äskeri taktikası birşama joğarı edi. Tipti oqtı ünemdeu üşin qatar kele qalğan eki jaudı bir oqpen atıp ülgiretin. Bwnıñ barlığı ON JIL boyı tolassız qan keşken tağdırdıñ özi silağan erlik pen öner-di. Joğardağı kitapta bwl faktiler eskerilgeni dwyım jwrtqa jasırın emes.
Wzın sözdiñ qısqası 1949-jılı Qıtay Şıñjañ öñirinde 500 mıñnan astam qazaqtar ömir sürdi, onıñ 50 mıñdayı qolına qaru alıp at üstinde soğısa alatın dayın twrğan äsker-di. Jäne olardıñ qolındağı qaru Sovettiñ Europa maydanınan qaytqan ozıq qaruları edi. Key qarular Nan Kin ükimetine Aqş-tan engizildi. Osınşama qarulı qazaqtıñ ara-jigin aşu üşin xalıqaralıq wyımdar at töbelindey az qazaqtı kürdeli sayasi tañdau jasatıp qısqa uaqıttıñ işinde jik-jikke böldi. Sonıñ kesirinen sonşama qarulı qazaqtar derbes äskeri quatınan, derbes sayasi tañdau erkinen ayrıldı. 1949-jılğı Şıñjañ turalı kitap däl sol twstağı “Qazaq Qaupin” eskere otırıp tanıstırğan ispetti. “qazaq degen osınday, atqa minedi, tımaq kiedi” dep suretimen körsetip twrğanday. Öytkeni kitaptı jay adamdar emes Şıñjañğa jañadan ükim etuşi partiyanıñ äskeri öndiristik divizyasınıñ Şıñjañ axualın baqılap-basqaruşı arnayı organı jağınan jinaqtalğan. Demek olar Şıñjañda naqtı kimder qauipti ekenin jaqsı biledi degen söz.
Pikir qaldıru