Balqaşqa atom elektr stanciyasın (AES) saludan qanday qauip bar? Reseyden yadrolıq tehnologiya satıp alu Qazaqstandı Mäskeuge “baylap qoyatını” ras pa? Qazaqstan biligi qauipti nısannıñ qwrılısına rwqsat bermes bwrın halıqtıñ pikirin nege swramadı? Azattıq bwl taqırıpta KEGOC korporaciyasınıñ bwrınğı basşısı, energetika jäne ekonomika salasınıñ sarapşısı Äset Naurızbaevpen söylesti.

“KÜN ENERGIYASINIÑ BAĞASI – 14 TEÑGE, ATOM ENERGIYASI – 60 TEÑGE. TIİMDİSİ QAYSI?”

Azattıq: Jaqında Qasım-Jomart Toqaev şeteldik investorlar keñesiniñ jiınında Qazaqstan AES salınatın jerdi belgilep, tehnologiya tañdap jatqanın, qwrılıs jwmıstarı keler jılı bastalatının ayttı. Prezidenttiñ bwl mälimdemesi asığıs jasalğan joq pa?

Äset Naurızbaev: Prezident energetika salasınıñ mamanı emes. Ol keñesşileri dayındağan bayandamalarğa süyenedi. Soğan qarağanda prezidenttiñ janında jaqsı sarapşılar joq siyaqtı, öytkeni atom energetikası – Qazaqstan halqı üşin sätsiz şeşim. Joba jüzege assa, jıl sayın 675 milliard teñgege artıq şığındalamız. Bwl Qazaqstannıñ är azamatı elektr energiyasınıñ, säykesinşe, tauarlar men qızmetter bağasınıñ qımbattauına baylanıstı qazirgiden 35 mıñ teñgege artıq töleydi degen söz. Osıdan jobanıñ tiimsiz ekenin tüsinuge boladı.

Azattıq: Energetika ministri Bolat Aqşolaqov jurnalisterge AES Balqaşqa – Almatı oblısı Ülken auılınınıñ aumağına salınatının ayttı. Biliktiñ “atom elektr stanciyası qajet” degen sözine sensek, qwrılısqa bölingen jer turalı ne aytasız?

Äset Naurızbaev: Balqaş köliniñ janına AES salu qauipti. Investordıñ şığının azaytu üşin köldiñ mañı taptırmas jer, bäri dayın. Qauip-qater twrğısınan alsaq, tiimsiz aymaq. Birinşiden, bwl Qazaqstannıñ däl ortasında ornalasqan, teñdessiz Balqaş köli. Reaktorda apat bolsa, köldiñ suı lastanadı. Al osığan deyingi apattardı eskerip, 30 kilometrlik aymaq belgilense, eldiñ oñtüstigi men soltüstiginiñ arasındağı baylanıs üziledi. Keyingi jıldarı Balqaştıñ suı tartılıp, kölge qwyatın sular azayıp jatır. Säykesinşe, su deñgeyi de tömendey bastadı. Bir küni reaktordı salqındatuğa su jetpey qaluı mümkin, ol kezde basqa şeşimin tabuğa tura keledi. Osınıñ bäri Balqaşqa AES salu qate şeşim ekenin körsetedi.

Azattıq: AES salu ekonomikalıq twrğıdan aqtala ma? Resmi esep jürgizildi me? Sizdiñ öz esebiñiz barın bilemiz.

Äset Naurızbaev: AES-tıñ ekonomikalıq tiimdiligin esepteu öte oñay. Jañğırtılatın energiya közderiniñ bağası belgili. Bıltırğı aukciondarğa säykes, kün energiyasınıñ bağası qosımşa salığın qosqanda 14 teñge bolğan. Türkiyada salınıp jatqan soñğı atom elektr stanciyasındağı bağa 12,35 cent kvt/sağ, bwl aqşanı qosımşa qwn salığımen eseptep, teñgege audarğanda 60 teñge şığadı. Bwl kün energiyasınıñ bağasınan tört ese qımbat. Mwndağı 45–46 teñge ayırmaşılıqtı josparlanğan 15 milliard kvt/sağ energiyağa köbeytsek, jılına 675 milliard teñge artıq töleymiz. Qarapayım matematika: 15 milliard kvt/sağ 45 teñgege köbeytsek, 675 milliard teñge şığadı. Jıl sayın osınşa aqşanı artıq şığındauğa tura keledi. Sondıqtan AES salu ekonomikalıq twrğıdan tiimsiz.

“ATOM ENERGIYASI – ÖTKEN ĞASIR TEHNOLOGIYASI”

Azattıq: Bıltır ministr Mağzwm Mırzağaliev “kömir generaciyası, kömir tehnologiyası kelmeske ketedi, AES saludan basqa jol joq” degen edi. Ministrdiñ sözimen kelisesiz be?

Äset Naurızbaev: Ministr Mırzağaliev ärtürli qulığımen belgili adam ğoy. Mäselen, ol Europa, Koreya, Japoniya, Amerika men basqa da elderde qoqıs örteu tehnologiyasın jaqsı meñgergen ondağan käsiporın bola twra, qoqıs örteu zauıtınıñ qwrılısına arnalğan tenderdi bir ğana qatısuşımen ötkizgen. Sondıqtan onıñ sözine senu qiın.

Bükil älem atom energetikasınıñ emes, jañğırtılatın energiya közderiniñ jolımen damıp keledi. Jıl sayın Europa men AQŞ siyaqtı damığan elderde ğana emes, Ündistan men Qıtayda da jañğırtılatın energiya közderin öndiretin nısandar iske qosılıp jatır. Älemdik energetika atom salasına emes, balamalı energiya közderine qaray bet bwrdı.

Atom energiyası – ötken ğasırdıñ eskirgen tehnologiyası, örkeniet ğasırındağı tığırıqqa tireletin jol. YAdrolıq tehnologiyalardıñ “zapıranı”. Bwrın plutoniy öndirisinen tuğan energiyanı bir jaqqa jiberu qajet boldı, qırği-qabaq soğıs kezinde bwl tegin edi, öytkeni qaru-jaraq jasauğa qajetti plutoniy öndirisine basımdıq berildi. Qazir yadrolıq qarusız älemde atom energetikası jaqındağan elderge artıq qauip tuğızadı.

Atom energiyasınıñ bağası twraqtı türde ösip, jañğırtılatın energiya közderiniñ bağası tömendep jatır. Bwl közge anıq körinetin trend, oğan qarsı küresu jelge qarsı tükirumen teñ. Sondıqtan yadrolıq energetikanı jaqtaytındardıñ dünietanımı tar, olar ötkenge jaltaqtap, energojüyeniñ jañğırtılatın energiya közderimen qalay jwmıs isteytinin tüsinbeydi.

Azattıq: Elde elektr energiyası asa tapşı ma?

Äset Naurızbaev: Negizi aytarlıqtay energiya tapşılığı joq. Biraq elektr quatınıñ tapşılığı bar, yağni, Qazaqstannıñ oñtüstiginde qısqı uaqıtta keşkisin quat jetpey qaladı. Bwl mäseleni şeşuge boladı. Eñ qarapayım şeşimin energetika ministrligi de biledi. Mayning kompaniyalarımen kelisip, elektr jarığı köp qoldanılatın uaqıtta elektr quatın paydalanbaudı swrau kerek. Bwl öte oñay şarua. Mäseleni tübegeyli şeşu üşin oñtüstikte jañğırtılatın energiya közderin öndiretin nısandar salınuı tiis. Mwnıñ bäri energetika ministrliginiñ belsendi jwmısın, elektr quatın retteu jäne qor jinau siyaqtı qosımşa narıqtardı damıtudı talap etedi. Älem bwl ädisterdi bwrınnan biledi, bizge bar bolğanı jañğırtılatın energiya közderin, atalğan narıqtardı birtindep engizu qajet.

“BİZDE YADROLIQ DÄRİ ÖNDİRİSİNİÑ TEHNOLOGIYASI BAR DEU – KÜLKİLİ”

Azattıq: Bilik “Qazaqstan älemde tabiği uran öndirisi boyınşa birinşi orında, yadrolıq otın şığaramız, uran bayıtuğa mümkindigimiz bar” dep otır. Bwl şınımen solay ma? AES-tı tiimdi äri qauipsiz paydalanu üşin osı jetkilikti me?

Äset Naurızbaev: Bizde yadrolıq otın köp degen argument külkili estiledi. Bizde biday köp dep, tüski asqa bärimiz eki bölken nannan jemeymiz ğoy. Otın narığındağı ıqpalımızğa kelsek, bir reaktor salsaq, ol älemdegi tört jüzden astam reaktordıñ biri ğana boladı. Bwl jartı payızdan da az. AES-tıñ bar-joğı uran öndirisine eş äser etpeydi. Onıñ üstine, Qazaqstan urannan dayın önim şığarmaydı. Urandı şikizat küyinde satamız, keyin basqa elde, bizde joq tehnologiyamen dayındalğan zattardan reaktorlarğa arnalğan yadrolıq otın därisin öndiremiz. Sondıqtan bizde yadrolıq däri jasau tehnologiyası bar deu külkili estiledi äri halıqtı aldauğa jatadı.

Azattıq: Siz bwrın “AES jobasınıñ sayasi twsı basım” dep ediñiz. Nege olay oylaysız?

Äset Naurızbaev: Atom stanciyası jañğırtılatın energiya közderimen jwmıs isteytin stanciyalardan äldeqayda qımbat. Prezidenttiñ eşteñege qaramastan, AES jobasınan bas tartpauı onı bwl şeşimge itermelep otırğan sırtqı küşter barın körsetedi. Öytkeni AES saludıñ tiimdiligin ekonomikalıq twrğıdan tüsindiru mümkin emes.

Azattıq: Resey Ukrainağa basıp kirgennen keyin Finlyandiya atom elektr stanciyasın reseylik joba boyınşa saludan bas tarttı. Soğıstan bwrın da “Rosatom” şeteldegi jobaların ayaqtasa, basqa elderden tapsırıs ala almauı mümkin degen boljamdar aytılıp edi. Resey Qazaqstanğa qwrılıs tehnologiyasın tañdauda qısım körsetip otırğan joq pa?

Äset Naurızbaev: Qazir atom energetikası – twtqasız şabadan tärizdi: tastap kete almaysıñ, alıp jüru de qiın. Sondıqtan atom energetikasın paydalanatın elder jañğırtılatın energiya közderiniñ tiimdiligin bilse de, jüzdegen mıñ jwmıs ornın wsınıp otırğan tehnologiyalıq procesti toqtata almay, ünemi bir şara qoldanuğa mäjbür bolıp otır. Osınday atom tehnologiyası bar elder öz jobasın bizdiñ memleket siyaqtı üşinşi älem elderine ötkizuge tırısadı. Resey Qazaqstanğa ıqpal etu qabiletin paydalanıp, bizge öz tehnologiyasın satqısı keledi. Basqa elderde (AES joq memleketter) atom energetikasına qarsı küresip jatır. Al AES bar elder qolındağı tehnologiyası men jwmıs orındarın oylap, amalın tauıp, stanciya qızmetin jalğastırudan basqa eşteñe istey almaydı.

“AES QAZAQSTANDI RESEYGE “BAYLAP QOYADI”, MÄSKEUDİÑ TAPSIRMASIN ORINDAUĞA MÄJBÜR BOLIP QALAMIZ”

Azattıq: AES Qazaqstandı stanciya salıp, tehnologiya wsınğan memleketke “baylap qoya ma”? Bwl nesimen qauipti?

Äset Naurızbaev: YAdrolıq otın beru – öte mañızdı mäsele. Öytkeni narıqta qalıptasqan mehanizmder boyınşa, reaktor satıp alu arqılı yadrolıq otınnıñ belgili bir türin tañdaysız. Mısalı, stanciya Reseydiñ yadrolıq otınına negizdelip salınsa, keyin onı Franciyanıñ nemese AQŞ-tıñ otınına auıstıru qiın. Ukraina wzaq jıl eñbektenip, reaktorların AQŞ-tıñ otınına äzer auıstırdı. Biz Ukrainanıñ täjiribesin qaytalay almaymız, öytkeni bizdegi reaktor Ukrainadağı reaktorlarğa wqsamaydı.

Sondıqtan reaktor satıp alu arqılı bükil otın tehnologiyasın satıp alamız. Bizde otın öndirisiniñ tehnologiyası bolmağandıqtan, yadrolıq otın satatın elge täueldi bolamız. Otındı Reseyden alsaq, sonıñ aytqanın isteymiz. Batıstan alsaq, säl jeñildeu boladı. Biraq Reseymen äriptes bolsaq, “Rosatomnıñ” tehnologiyasına baylanıp qalamız. Säykesinşe, bwl ülken sayasi mäni bar qısım körsetu tetigine aynaladı. Ne 25 jılğa otın satıp alıp, özimizde saqtaymız, biraq bwğan qıruar qarjı ketedi, ne är jolı otındı qaydan alamız dep bas qatıruğa tura keledi. Otın mäselesi sayasi qısım tetigi boladı.

Azattıq: Bilik “Aqparat qwraldarı men qoğamdıq pikir köşbasşıların tartıp, AES-tiñ qauipsizdigi turalı tüsindiru jwmıstarın jürgizemiz” dep edi. Tüsindiru jwmıstarı bastaldı ma?

Aset Naurızbaev: Iä, biliktiñ “bwlbwldarı” sayray bastadı. Olardıñ arasında atom energetikası bılay twrsın, fizikanıñ özin dwrıs tüsinbeytin adamdar bar. Olar kilovatt-sağattı kilovattan ajırata almaydı. Soğan qaramastan, atom energiyasınsız jüye jwmıs istey almaydı dep dabıl qağıp jür. Qazaqstan men Reseydiñ energojüyelerinde istegen adam retinde energojüye atom stanciyasınsız, jañğırtılatın energetika kölemimen jwmıs istey alatının aytqım keledi. Bwl älemniñ köp elinde şeşimi tabılğan injenerlik tapsırma, odan qorqudıñ qajeti joq, jay ğana isteu kerek. Bwl ädemi injenerlik jwmıs qolımızdan keler edi dep oylaymın.

Azattıq: Elde jañğırtılatın energiya közderin qalay damıtuğa boladı? Naqtı ne isteu kerek?

Äset Naurızbaev: Qazaqstanda jañğırtılatın energiya közderin qoldau men damıtudıñ öte tiimdi jüyesi qwrılğan. Jıl sayın belgilengen quatqa aukciondar ötedi. Oğan täuelsiz investorlar qatısadı. Aukcionda är satılım sayın bağa tömendeydi. Qazir qosımşa qwn salığımen qosqanda 14 teñge kvt/sağ degen mejege jetip qaldıq. Sondıqtan jañğırtılatın energiya közderiniñ sanı artuı üşin akciondardı jii ötkizu kerek (Jıl basındağı resmi derek boyınşa, Qazaqstanda kün elektrostanciyası, jel elektr stanciyası, biogaz stanciyası, şağın su elektr stanciyası siyaqtı 134 jañğırtılatın energiya nısanı bolğan – red.). Ökinişke qaray, bizde aukcion az ötedi, onıñ üstine, energiya közderi dwrıs ornalaspağan. Jañğırtılatın energiya közderi twraqtı jwmıs isteui üşin olardı eldiñ ärtürli böligine teñdey ornalastıru kerek. Sonda bir jerde kün nemese jel bolmasa, eldiñ basqa böliginde mindetti türde energiya öndiruge qajetti aua-rayı boladı. Matematikalıq statistika jäne ğılımnıñ kömegimen boljamdardı cifrlandıruğa mümkindik bar. Energiya közderi dwrıs ornalassa, jañğırtılatın energetika atom, gaz nemese kömir siyaqtı dästürli energiya közderine qarağanda twraqtı jwmıs isteydi.

Azattıq: 2019 jılı Qazaqstan prezidenti Çernobıl' apatına 33 jıl tolardıñ aldında “AES salu turalı şeşim halıqtıñ pikirin eskermey qabıldanbaydı” dedi. Biraq qazaqstandıqtardıñ pikirin eşkim swrağan joq, bilik özi şeşim qabıldap, AES salınatın boldı dep jariyaladı. Nege olay boldı? Qazir qoğam AES qwrılısın toqtata ala ma?

Äset Naurızbaev: Prezidenttiñ öz sözin wmıtıp qalğanı onıñ AES saluğa asığıp otırğanın körsetedi. Soğan qarağanda prezidentke sayasi qısım körsetilip otırğan siyaqtı. Mümkin AES qwrılısın wyımdastırıp, jobağa bölingen qarjını igeruge müddeli toptar qısım körsetip jatqan şığar. Qoğam bwğan qarsı twruı kerek. Öytkeni qol qusırıp otıra bersek, jıl sayın 675 milliard teñgeden töleymiz. Olar öz milliardın qwrılıstan tabadı ğoy, al biz ol milliardtı jıldar boyı bükil el bolıp öteymiz. Sondıqtan tüsindiru jwmıstarın jürgizip, prezident aytqan referendumdı ötkizuimiz kerek. Körip otırğandarıñızday, elimizde referendum ötkizuge boladı eken. Osı qozğalıstı wyımdastıru kerek. Referendumdı qolğa alğısı keletin adamdar bolsa, kömektesuge dayınmın. Birlesip referendum ötkizeyik.

Azattıq radiosı