1992 jıldıñ qısı edi. Sol jılı Oraza ayı aqpanğa tura keldi. Men ol kezde 18 jastamın. Tüngi sağat 12-ler şamasında üyge qaray jaramazan aytıp kele jatqan bir top jigitterdiñ dıbısı estile bastadı. Dauıs barğan sayın wlğayıp, men jatqan terezeniñ twsına keldi. Üydegiler jatıp qalğan. Men basqalar twrmasın dedim de, tısqa atıp şıqtım. Menen 5-7 jas ülken jigitter. Biriniñ qolında dombıra, endi bireui gitara asınıp alıptı. Bärin tanimın. Ağalarımnıñ klastastarı. Olar:
– Ey, jaramazan aytıp jürmiz. Neñ bar beretin? – dedi.
– Qwrt bar, – dedim.
– Alıp şıq.
Üyge dereu kirdim de, peştiñ üstinde ilinip twrğan dorbadağı qwrttan üş-tört uıs salıp alıp, qayta şıqtım. Olar:
– Oho, qatıp ketti! Kak raz zakuskağa qwrt jetpey twr edi, – dedi de, qaltalarına salıp aldı. Men:
– Tağı da jaramazan aytasıñdar ma? – dedim.
– Endi 2-3 üyge aytamız, sosın qaytamız. Ne istep jatırsıñ üyde? Jür, kettik bizben, – dedi. Mağan olarmen jürgen qızıq bop körindi. İşke kirdim de, qalıñ kiinip, qayta şığıp, olarğa qosılıp aldım. Jigitter tağı da 2-3 üyge jaramazan aytqan bolıp, üy ielerin wyqısınan oyatıp aldı. Üy ieleri dalağa şığıp, olarğa rahmet aytıp, qolın jayıp batasın aldı. Aqısına az-maz aqşa wstattı. Kämpit, bauırsaq berip aldaytın jas balalar emes. Ziñgittey jigitter. Auladan köşege şığa bergende arasındağı eñ ülkeni Raşid degen jigit:
– Biraz jinaldı ma? – dedi.
– Iä. On şaqtı butılka vino aluğa jetedi.
Eki jigit bölinip şıqtı da, bir üyden «Agdam» degen äzirbayjannıñ on şaqtı şarabın alıp keldi. Bärimiz auıl şetindegi şöpke jayğasıp jatırmız. Qıs degen atı ğana. Dalada qar joq. Qara suıq. Azdap jerdi qırau basqan. Armiyadan jaqında ğana oralğan kileñ «batırlar» äskerge bara sala qalay polkti qırıp-joyğandarın eske alıp jatır. Ol kezde mağan solar iri twlğa siyaqtı bolıp körinuşi edi. Men işpeymin. Mağan olardıñ armiyadağı äñgimesi qızıq. Olardıñ ortasında 69 jılı tuğan Zañğar esimdi jigit otırdı. Ol sımbattı, swlu jigit edi. Armiyada gitara tartudı kädimgidey-aq meñgerip alğan. Auıl arasına jaraytın jap-jaqsı dausı bar. Özi Şımkentten basqa qala körmese de, jarasımdı modamen sändenip kiinuşi edi. Qalada oqitın studentter ğana qoyatın «assimetriya» dep atalatın bir qızıq şaş ülgisin de auılda sol qoyıp aldı. Anekdottı ädemi aytıp, eldi küldirip otıradı. Jıltıraq pen önerli jigitterdi jaqsı köretin aqımaqtau qızdar oğan üyir bolatın. Ol kez kelgen mayda-şüyde otırıstıñ güli edi. Änşiligine bola auıl jastarğa barlıq otırısqa arnayı şaqırıp alatın. Adam retinde de jaman jigit emes. Auıldıñ balalarınıñ şaştarın aqı almay-aq tamaşa etip alıp beretin. Hoş, ne kerek, biraz şarap işip, bäri qızğan soñ, Zañğar gitarasın alıp, än sala bastadı. Qasındağı joldastarı onı qoldap, qolpaştap maqtap otır. Kenet olardan 5-6 jas ülken Raşid:
– Zañğar, osı sen nege üylenbey jürsiñ? – dedi.
– Äli jaspız ğoy, – dedi ol.
– Neşedesiñ?
– 23-te.
– Meniñşe, üylene beru kerek. Qarasayşı, klastastarıñnıñ bäri üylenip aldı.
– Raşid, jas kezde jürip qalu kerek. Qazir meniñ der şağım. Maqtanğanım emes, biraq qızdar meni özderi izdeydi. Osı auıldıñ ärbir üyiniñ demey-aq qoyayın, biraq ärbir törtinşi üyiniñ qızı qazir ısqırsam, atıp şığadı, – dedi. Raşid:
– Zañğar, sen bosqa maqtanasıñ. Ol – dalbasa tüsinik.
– Nege dalbasa?!
– Onday ısqırğış jigitterdiñ Şımkentte talayın körgem. Biraq keyin solardıñ oñğanı bolmadı. Özimiz de tünde parkte talay zorlıqtı jasadıq. Biraq sonıñ artı jaqsılıqqa wlaspadı. Ömirden özimniñ tüygenim ğoy. Eñ dwrısı – erterek üylenip tınış jürgen, – dedi.
– Sonda sen ne demekşisiñ? – dedi seri jigit.
– Jalpı, qızdardıñ köz jası degen bar demekşimin.
– Sen sol dalbasağa senesiñ be, Raşid?! – dedi keketip.
– Senem. Sebebi, artı ne bolğanın körip jürmin ğoy.
– Meniñşe, sol – dalbasa. Qwday biledi dep aytayın, qızdardıñ özderi oylap tapqan şığar osı dalbasanı. Men ondayğa senetin loh emepin, – dedi.
Bwdan äri bwl taqırıp jappay talqığa tüsip ketti. Kileñ qızıp alğan mas jigitter jan-jaqtan jamırap midı atala qıldı. Kenet men de qarap otırmay:
– Negizi, Raşid bratan ras aytıp otır. Sebebi «Aqiqat pen añız» degen kitapta Bauırjan Momışwlı tura osılay dep aytadı ğoy swhbat alıp otıran Nwrşayıqovqa, – dep aralastım. Sol sol-aq eken bäri mağan jabılıp ketti.
– Ey, şegol! Sağan eşkim söz bergen joq. Bratandar söylep otırğanda äñgimege aralaspa. Bwl – bizdiñ tema. Sen ne bilesiñ?! Äli armiyanı da körgen joqsıñ, – dep meni basıp tastadı.
Sonımen ırdu-dırdu otırıs aqırı taradı. Men de üyge kep jatıp qaldım.
1992 jıldıñ jazında men Almatığa oquğa tüsip kettim. Kanikulda auılğa üzbey barıp twrdım. Key kezderi men Zañğardı auılda körip qalıp, amandasıp twratınmın. Ol äli boydaq. Sol bayağı sımbattı seri qalpınan aynığan emes. Jağdayımdı swrap jalpıldap qalatın. Söytip jürip men oqudı bitirip, üylenip, balalı bolıp ülgerdim. Zañğar äli boydaq edi. 1999 jılı qısta tağı da auılğa barğanımda ol meni üyge izdep keldi. Men ol kezde Qarasudağı medresege barıp, biraz Qwran, hikmet, zikirler meñgerip alğam. Ol menen din jaylı är türli aqparat alğan bolıp üyge kelip-ketip jürdi. Tipti mağan qosılıp jariya zikirge qatısıp ta kördi. Sosın qaytadan tım-tırıs joğaldı. Onıñ qızıq tağdırı turalı artınan estip bildim. Auılda twrmıstan qaytıp kelgen D. esimdi kelinşek bar edi. Ol eki balasımen auılda bir laşıqta twrıp jattı. Seri jigit soñğı eki jılda sol üyden şıqpaytın bolıptı. Kündiz de, tünde de sol üyde jatadı. Ne üylenbeydi, ne ketip qalmaydı. Auıl olar jaylı gu-gu ösekti qaynatıp jatır. Tipti jigittiñ ağaları kelinşekti wstap alıp: «Sen bizdiñ inimizdiñ basın dualap aldıñ. Bosat balanı», – dep qorqıtıptı degen de äñgime taradı. Ärine, odan eş nätije şıqqan joq. Zañğar ol üyde 5-6 jılday deliqwlı siyaqtı twrıp jattı. Şaması, onı keyin ağaları süyrep moldalarğa aparıp oqıtsa kerek. Keyin üyine kelipti dep estidim. 2003 jıldıñ jazında poyızdan tüsip, taksi wstauğa bazarğa bardım. Sol jerde Zañğardı tağı da kördim. Hal swrasıp jatırmız. Men:
– Zäke, siz Arıstasız ba qazir? – dedim.
– Iä, osındamın. Üyim de osında, – dedi ol.
– Ne käsip?
– Divan jasap satamız.
– Bala-şağa bar ma?
– Iä, eki balam bar.
– O, qwttı bolsın! Üylengeniñizdi estimeppin. Dwrıs bolğan eken.
– A, rahmet! – dep quanıp qaldı.
Men qoştasıp jürip kettim. Odan keyin men onı körmedim. Ol turalı jağımsız eşteñe estimedim. Tek işimnen «bayağı bälesinen aqırı qwtılıp, jaña ömir bastağanı jaqsı boptı» dep oyladım. 2005 jıldıñ qañtar ayında qaladağı üy telefonım tolğay jöneldi. Twtqanı aldım. Ar jaqtan bireu:
– Säke, qalay jağday? – dep sampıldap jağdayımdı, bala-şağamdı tügel swrap satırlatıp bara jatır.
– Sen kimsiñ? Tanımadım, – dedim.
– Men ğoy Temirbek. Ağañnıñ klastası. Auıldağı taksist şe?
– A, iä, tanıdım. Ayta ber, Temeke, – dedim. (1992 jılı dalada otırıp şarap işkende ol da sol jerde bolğan) Ol bärin swrap boldı da:
– Säke, osı sen auılğa kelmeysiñ be? – dedi. Men tañğalıp:
– Jay ma? Men jwmıstamın ğoy. Otpusk alsam, baram. Onıñ sağan ne keregi bar?
– Äñgime bılay bop twr. Bayağı Zañğardı tanisıñ ğoy? Klastasım?
– Tanimın.
– Sol bir jıldan beri rakpen auıradı. İşektiñ ragı. Uje Täşkenge aparıp 8 ret operaciya jasattı. Balanıñ dımı qalmadı.
– Solay de. Sonda mağan ne iste demekşisiñ? Men ne istey alamın oğan auılğa barğanda? – dedim äñgimeniñ auanın wqpay. Onıñ üstine jaysız habar twla boyıma köñilsiz säule şaşıp twrdı.
– Ol qazir öletinin sezetin siyaqtı. Köñilin swrap barsam boldı, sen jaylı ayta beredi. Esiñde me, ol 99 jılı sağan barıp, Qwran üyrenip jüretin edi ğoy. Qazir sonı jii eske aladı. «Eger Sanjar auılğa kelse, mağan habar beriñderşi. Onımen bir söylesu kerek edi», – dep ayta beredi. Aytayın degenim: ol balağa wzaqqa barmaytın siyaqtı. Sen bir uaqıt tauıp auılğa kep ketseñşi. Jazılıp ketpese de, öleriniñ aldında ötinişin orındap, riza qılıp şığarıp salayıq, –dedi.
Men ol kezde «Altın saqanı» jürgizem. «Qazaq radiosında» aptasına üş habar şığaram. Uaqıt öte tığız bolatın. Mwnday sebeppen jwmıstan ölse de jibermeytin. Men Temirbekke osınıñ bärin aytıp tüsindirdim. Ol qınjıla tıñdap twrdı da:
– Meyli, Säke, sonda da körersiñ. Eger ğayıptan tayıp, auılğa kelip qap jatsañ, mindetti türde habarlas. Üyine kirip şığayıq, – dedi.
Men: «Maqwl», – dep kelistim.
Auılğa arnayı barudıñ säti tüspese de, bir aydan soñ mwqtajdıqpen baruğa tura keldi. 2005 jıldıñ aqpan ayında meniñ tuğan jeñgem aurudan qaytıs boldı. Jwmıstan dereu eki künge bosattı. Tünde kölikpen şığıp kettim. Jeñgemniñ janazasına Temirbek te keldi. Köñil aytıp bolğan soñ:
– Qaşan qaytasıñ? – dedi.
– Erteñ keşke.
– Uaqıt bar eken. Şığardan 2 sağat bwrın ayt. Zañğardıñ üyine kirip şığayıq. Men oğan seniñ kelgeniñdi ayttım. Keledi dep kütip otır.
– Jaqsı. Barayıq, – dedim.
Ertesine tüs qayta ol kelip meni köligimen alıp ketti. Jolda kele jatıp ol:
– Säke, qazir ana üyge barğanda saq bolıñız, – dedi.
– Neden?
– Äñgime barısında «küşik küyeu», «ajırasqan», «bala-şağa» degen siyaqtı temağa kirip ketpeñiz. Köñiline keledi.
– Nege?
– Sebebi ol qazir enesiniñ üyinde twradı.
– Qalayşa? Ol mağan üyim bar dep edi ğoy.
– Üyim dep otırğanı öziniki emes. Bwl bala sätimen üylene almadı. Jası ötip bara jatqan soñ, öziniñ tuğan qwdaşasına üylengen.
– Qwdaşasına?!
– Iä, bayağı Rayhan degen qarındası bar emes pe? Sonıñ qayın siñlisi Taraz jaqqa twrmısqa şıqqan. 4 jıl bwrın sol qwdaşasınıñ küyeui Tarazda avariyadan qaytıs bolğan. Qwdaşası eki balasımen üyine qaytıp keldi. Sosın qarındası qayın siñlisin tuğan ağasına eki balasımen alıp berdi. Balam dep jürgeni – sol ana marqwm bolğan jigittiñ balaları. Özinen äli bala joq.
– Solay de? – dep men tañğalıp otırıp qaldım.
– Iä, solay. Sondıqtan ana üyge barğanda ol jerde tuğan qarındası da jüredi. Sonı körgen kezde jaysızdau swraq qoyıp qalıp jürmeñiz, – dep meni äbden dayındadı.
Üyge jetip, sälem berip işke kirdik. Üydiñ işin köñilsiz aura jaylap alğan. Qarındası bizdi köre sala:
– Zañğar, Sanjarlar keldi, – dep quanıp jatır. Sol kezde tüpki bölmeden tayağına süyenip Zañğar şıqtı. Qasında bir jas bala demep kele jatır. Bwl Zañğar basqa Zañğar edi. Qwr süyekti terimen qaptap qoyğan dersiñ. Bwrınğı sır-sımbattıñ tamtığı da joq. «At arısa – tulaq, er arısa – äruaq» degen maqal miımda qalqıp twrdı. Oñ jaq büyirine bir paket ilip, onı skotçpen aynaldıra buıp baylap qoyıptı. Soğan qaramastan qattı quanğanın barınşa bildirip jatır. Meylinşe bayqap qwşaqtasıp köristik. Qarındası, yağni, sol üydiñ kelini Rayhan zır jügirip dastarhan jasadı. Lezde ıstıq şay da keldi. Ol jeñgeme köñil ayttı. Men onıñ densaulığın swrağan bop jatırmın. Ol qalıptı söyley almaydı. Äñgime aytqan sayın işine aua sorıp alıp, entigip otırıp bir söylemin zorğa ayaqtaydı. Ol öziniñ qalay auırğanın, 8 ret operaciyadan aman şıqqanın, Täşkendegi därigeriniñ mıqtılığın – bärin aytıp otırdı. Ol söylep otırğanda büyirindegi paketten qorıldap sudıñ aqqanı siyaqtı dıbıs estilip twrdı. Zañğar ıñğaysızdanıp: «Mına toq işigimdi paketke salıp, sırtına şığarıp, skotçpen matap tastadı. İşek-qarnımdı osılay süyretip jürem», – dep äzildep qoydı. Sälden soñ ol ıstıq estelikterdi esine alıp, eljirey söylep ketti:
– Eh, Säke, bayağı kezderdi aytsayşı. Seniñ üyiñe barıp neşe türli dini qissalar tıñdauşı edik. Az da bolsa Qwrannan habardar bolıp qalıp edim. Aqımaqtıqpen onı da qoyıp kettim. Qazir ölerdey ökinem. Sol kezde üzbey üyrene beruim kerek edi. Eger osı aurudan aman qalsam, tağı da sağan barıp oqimın dep armandap qoyam. Biraq qazir sen ataqtı bolıp kettiñ ğoy. Auılğa da sirek kelesiñ. Televizordan «Altın saqanı» körgen sayın üydegilerge: «Mine, bizdiñ auıldıñ balası. Bizdiñ inişek. Ağasımen birge oqığam. Mağan Qwran üyretken», – dep maqtanıp otıram, – dep ağınan aqtarılıp ketti. Ol qanşa jerden azıp, arıqtap ketse de, osı jolı eki beti quanıştan nwrlanıp, şattanıp, jasarıp otırdı. Biz jüruge rwqsat swrağanda kädimgidey qinalıp:
– Şirkin, mına äñgimeni üzbey, osılay mäñgi baqi otıra bersek qoy. Äy, biraq pendemiz ğoy. Jazılıp alğan soñ, qaytadan divan jasaymın dep it tirşiligime kirip ketetin şığarmın, – dep eldi biraz küldirdi. Üy işimen tügel qoştasıp, Almatığa tündeletip qayttım.
Almatığa jetken soñ auıldağı ülken ağama habarlasıp: «Zañğarğa jii barıp, ruhani swhbattasıp twrıñız», – dep ötiniş jasadım. Ağam barıp twrdı. Tipti oñaşa qalğanda olar ölim taqırıbın aşıq talqılağan siyaqtı. Köp zatqa qanıqqan soñ, ol ajalın eşqanday qarsılıqsız, moyınwsınğan halde qarsı aluğa birjola bekinipti. 9-şı ret paydasız operaciyağa barudan sanalı türde bas tarttı. Ol eki aptadan soñ 36 jasında päni dünieden ozdı.
… Al Raşid egis alqabında bir kisimen ilinisip töbelesip, onı öltirip aldı. 8 jılğa sottalıp, 5 jıl otırıp keldi.
Älige deyin, tünde köşeniñ jağasında otırıp, dabırlasıp, işip-şegip osınday «erlik» isterin jarısa aytıp otırğan jas jigitterdi körsem boldı 1992 jıldıñ aqpanında bolğan oqiğa esime eriksiz tüsip ketedi.

Sanjar Kerimbay

degdar.kz