Mwrat ÄBZELBAEV, professor: 

– Siz Qazaq televiziyasında 15 jıldan astam diktor bolıp qızmet atqarğan käsibi mamansız. Äri pedagogsız. Bwl salada täjiribeñiz jetkilikti. Diktorlarğa qoyar qanday talap, wstanımdarıñız bar?
– Bwl salağa bet bwrğan jannıñ boyında beyimdilik pen qabilet, darın, barlıq saladan jan-jaqtı habardar, bilimdi bolğanı jön. Ünemi özin-özi jetildirumen aynalısqanı abzal. Qazirgi tañda qazaqstandıq arnalardı jas jigitter men qızdar jaulap alğan ğoy. Äueli men olardıñ közderine qaraymın da, bilim deñgeylerin bayqaymın. Onşalıqtı tereñ emes ekenin añğaramın.
Äyteuir bir joğarı oqu ornın bitirgen bolar. Mäsele diplom alumen ğana şek­telmeydi. Qanşalıqtı kitap oqıdı. Sayasatqa degen, jalpı, ömirge degen közqarası qanday? Efirde otırğan diktorlardıñ közderine qarap köp närseni añğaruğa boladı. Sondıqtan meniñ wstanımım, diktor öte jan-jaqtı, tereñ bilimdi, sırtqı forması men işki mazmwnı üylesim tapqan jan bolsa igi. Bügingi tañda aqsap jatqanı, bir qarağanda äp-ädemi, alayda işki mazmwnı sayaz, al işki mazmwnı tereñderdiñ bet-älpetteri keliñkiremeydi. Bir sözben aytqanda, tolıqqandı üylesim joq.
Arnalardı asıqpay, zer sala qaraytın bolsañız, tilin bwrap söyleytinder de tolıp jür. Ärkim öziniñ ornında, öziniñ qolınan keletin ispen aynalısqanı dwrıs qoy. Adam özine-özi sın közben qarağanda ğana wtadı. Qay jerde jwmıs istese de, ne istese de keyin ökinbeytindey bolğanı jaqsı emes pe.
– Telejurnalisterdiñ söz saptauına, söyleu mädenietine köñiliñiz tola ma?
– Bwl mäselege birjaqtı qarauğa bolmaydı. Köp närse qazaqstandıq arna­lardıñ basşılarınıñ talğamına, talabına baylanıstı Sondıqtan arnal­ardağı däl qazirgi tañdağı orın alğan jağdaylardı mağan wnaydı, wnamaydı dep kesip aytudıñ özi qiın.
Mısalı, mağan salsañız, diktorlardıñ tañdaluı köñilime qonbaydı. Kimdi diktorlıqqa jwmısqa aldı. Alğan kezde qanday talaptar qoyıldı. Mäseleni osıdan bastauğa boladı. Jalpı, kez kelgen käsiptiñ erekşeligine oray jwmısqa qabıldar kezde belgili bir zañdılıqtarğa süyengen dwrıs. Onsız bolmaydı. Ärtürli arnalardı qaraymın. Diktorlar köp. Olardıñ negizi derlik arnayı mektepten şıqpağandarı bayqaladı.
– Al sizdiñ keziñizde diktorlıqqa qalay qabıldadı?
– Ol kezde kez kelgen adam diktor bola almaytın. Qazir diktorlıq käsip qoljetimdi bolıp ketken sekildi. Kez kelgen jan diktor bola aladı, kez kelgen adam oqımay-aq, bilim almay-aq, te­leserialdarğa tüsip, aktrisa, akter bola ala­dı. Talap etu degen wmıtılıp baradı.
Diktor degen bizdiñ kezimizde te­ledidardıñ bet-beynesi bolıp esepteletin. Oğan qatañ talaptar qoyılatın edi. Birinşiden, efirde körinuine asa män beretin. Swlu bolu şart emes, qanşa swlu bolsa da işki mazmwnı kelispegen jan efirden süykimdi körine almaydı. Televiziyada telegeniçnost' degen wğım bar. Al endi bügingi kögildir ekranda telegeniçnost' joq qızdar men jigitter de qaptap jür. Aldın ala suflerğa jazıp alğan mätindi tarsıldatıp aytıp şığadı. Diktorlardı tañdauğa asa mwqiyat bolğanımız jaqsı. Arnayı käsibi mamandardı şaqırıp tañdaytın bolsa, odan arnalar wtpasa, eş wtılmaydı.
– Diktor bolamın dep niet etkender neni birinşi kezekte jadında wstağanı jön dep oylaysız?
– 2012 jılı «Radio jäne teledidar diktorınıñ til tehnikası» degen kitap şığardım. Kitapta jas diktorlarğa jan-jaqtı bağıt-bağdar beriledi. Eger talapker mektep jasınan bastap osı diktorlıqtı ne­mese telejürgizuşilikti, jurna­list­ikanı tañdaytın bolsa, sol künnen bastap özin-özi jetildirumen tınbay jwmıs istey bastauı kerek. Eger talapker diktorlıqtı qalaytın bolsa, soğan özin barınşa dayındau kerek. Müsindi tüzu wstau, tüzu otıru öte mañızdı. Müsini tüzu bolmasa ol dwrıs dem ala almaydı. Öytkeni dia­fragmağa kedergi keltiredi. Sosın dauıs­tıñ tembrlıq boyauı degen boladı. Sonı jattığular arqılı şamalı damıtu, tilinde bir mükistik bolsa, sonı tüzetui kerek mindetti türde. Odan keyin oy-qiyalı öte wşqır boluı şart.
– Bügingi jas diktorlardıñ işinen özindik üni bar dep kimderdi ayta alasız?
– Bilesiz be, sonşalıqtı köp, bir-birine öte wqsas jürgizuşilerdiñ işinen bireuin böle-jara atau qiındau. Är­qaysısınıñ özine tän jaqsı jaqtarı da, kemşilikteri de bar. Bir ğana mısal keltire keteyin. Äsel Akbarova «Habarda» jañalıqtar oqıp jürgende wnaytın edi. Äseldiñ «Bizdiñ üy» degen tok-şoudı jürgizgeni köñilden şıqpadı. Meniñşe, ol sol jañalıqtardı oquğa jap-jaqsı töselip qalğan edi. Tok-şou onıñ qolı emes. Telejürgizuşi tok-şoudı jürgizu üşin oğan kişkene maşıqtanuı kerek. Birinşiden, suırıpsalmalıq qasiet asa qajet. Oyıñdı jıldam äri jüyeli jetkize almasañ, taqırıptı bes sausaqtay taldauğa beyimdilik kemdeu soğıp jatsa, efirge tek öziñdi, köylegiñdi, şaş ülgiñdi körsetu üşin şıqqanday körinudiñ qajeti şamalı.
Tok-şoudağı negizgi maqsat – kelgen qonaqtardıñ mäselesine qoğamnıñ nazarın audartu, onı şeşuge talpınıs jasau, bwl jağına kelgende Äsel aqsaydı. Oğan ülken dayındıq, jan-jaqtı bilim kerek. Ol –dayın, suflerğa jazılğan jañalıqtardı oqıp beru emes. Sondıqtan da tok-şoudı jürgizetin telejürgizuşi özin sudağı balıqtay erkin sezinui kerek. Bwl jağınan Malahovtı mısalğa keltiruge boladı. Onıñ da özindik kemşilikteri bar. Degenmen ol negizgi mäseleni şeşuge tırısadı.

Swhbattasqan Nwrbike BEKSWLTANQIZI,
QazWU-dıñ studenti

aikyn.kz