Ädebi älem

QazAPP-tan QAZAQSTAN JAZUŞILAR ODAĞINA DEYİN…

kerey.kz

 |  Sep 18, 2015

«Bwrınğını aytpay, soñğı eske tüspeydi». Eske alu üşin de aytuşınıñ mañızı qanşalıqtı ekeni belgili. Eske aluşı köp bolsa da, aytuşı az. Sol azdıñ biri, «samorodnıy sarı altın» – filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor Twrsınbek Käkişev aqsaqal. Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ qwrılğanına 80 jıl tolğan mereyli sätte ğalımğa qolqa salıp, äz-kem äñgimege tartqan edik…

– Uaqıtıñızdı bölip, swhbat ber­se­ñiz dep sizge qolqa sala kelgen ja­yı­mız bar. Qazaqstan Jazuşılar odağı men «Qazaq ädebietiniñ» 80 jıldıq mereytoyı atalıp öt­ke­li jatqandığınan habardar şı­ğar­sız…
– Iä, estidim. Gazetteriñde 1934 jıldan beri ötken s'ezdegi bayandamalardan üzindi beripsiñder. Dwrıs. Biraq odan da arı qazaq halqınıñ mädeni ömi­rinde talay eleuli oqiğalar, talay s'ez­der boldı.
– Qazaqstan Jazuşılar odağı qw­rılğanğa deyingi aralıqtı mw­qiyat zerttep, monografiyalıq eñ­bek­ter jaz­dıñız. Özim de sol närselerdi sw­rayın dep otır em.
– Qazaq aqın-jazuşıları men bilim­paz­darınıñ alğaşqı s'ezderiniñ biri 1924 jıldarı Orınbor qalasında ötken. Bwl s'ezde Qazaqstan, Türkstan res­­publikalarındağı, Horezm men Hi­­vadağı qazaqtardıñ mädeni örken­de­ui­ne eñ qajetti mäseleler retinde jazu erejeleri, latın alfavitin qa­bıl­dau-qabıldamau, terminologiya, auız ädebietin jinau, oqulıqtar şı­ğaru mäseleleri arnayı talqılanıp, köp­şiligi şeşimin tabadı. S'ezdegi qau­lı boyınşa auız ädebietin jinauğa qar­­jı bölinip, jan-jaqqa adam jönel­te­di. Osınday pärmendi şaranıñ näti­je­sinde 1920-1925 jıldar aralı­ğında möl­şermen qazaq tilinde 280-dey kitap şıq­qan. Qazaq baspasözi de sol uaqıtta jıl sayın örkendedi. «Eñbekşi qazaq», «Le­ninşil jas», «Aq jol» sekildi jiır­ma­ğa tarta gazet, «Pioner», «Sana», «Şol­pan» siyaqtı onğa tarta jurnal ja­rıq kördi.
Jazuşılar odağı qwrılğanğa deyin de Sovet elin mekendegen aqın-jazu­şı­lardıñ wyımdarı bolğan. Onı RAPP dey­tin, ortalığı Mäskeude boldı. 1925 jı­lı Säken Seyfullinniñ tikeley bas­tamaşılığımen Qazaqstanda QazAPP (Qazaqstan proletariat jazuşıları­nıñ associaciyası) wyımdastırıldı.
Proletariattıq bağıttağı, yağni ke­dey-kepşiktiñ jırın jırlaytın äde­bietti, mädenietti örkendetuge, aqın-jazu­şılardı sol töñirekke şa­qıru­şı­lardıñ, wyım­dastıru­şılar­dıñ alğaşqılarınıñ biri – Säbit Mwqanov. Ol 1924, 1925 jıldarı ma eken «men auıl­ğa qayttım» dep Pet­ro­pavlğa ketip qal­ğan. Sol jerdegi talant­tı jigitterdi wyım­dastırıp, Petropavl Jazuşılar wyı­mın qwradı. Qazir ötken sol däuir­lerdi «bol'şeviktik ideologiya», «kommu­nis­tik ideologiya» dep, aq-qarasın ayırmay dırıldatıp soyıp jatırmız. Barlığı qazir şetterinen danışpan, ke­­meñger bop aldı. Köbi sol kezdegi äde­bietimizdegi, halıqtıñ sayasi-äleu­met­­tik ömirindegi dünielerdi bilmey tw­rıp, ükim ayta beredi. «Jwrt kitap oqı­maytın boldı» dep eldi sögetin aqın-jazuşılardıñ özderi de onşa iz­­denbeydi-au, äytpese birjaqtılı pi­kir aytudan äldeqaşan arılar edi…
– Jiırmasınşı jıldarı qwrı­­la bastağan ädebi wyımdar ja­yında, jalpı sol kezdegi jağ­dayat­tarğa keñi­nen toqtala ketseñiz…
– QazAPP qwrılğan kezde alaşorda­şıl, wltşıldardıñ «Alqa» degen wyımı da aşıldı. Biri proletariattıq, biri wlt­şıldıq bağıttı wstanğan soñ da jağ­daydıñ qalay bolatını belgili ğoy. Qa­zaq aqın-jazuşıları top-topqa bö­linip, aytıs-tartıs bastaldı da ketti. Qa­zaq ädebietinde eki ideologiyanıñ qaq­tığısı orın aldı. Biri Oktyabr' re­volyuciyasınıñ ruhın jırlasa, kele­si­si bwl qwbılıstı joqqa şığardı. Äñ­gime bolsın, ayta keteyin. Samat Nwr­jan­ov de­gen aqın bolğan, sonı Molda­ğali Joldıbaev degen sınşı: «Töñkeris jazuşısı bolğısı keletin qazaq jastarınıñ köbi töñkeristiñ işinde bolıp, töñkeristi bastan keşirgen joq. Bastan keşirmegen närseni kisi qalay jazadı? Töñkeris jolında aydauda, baylauda, abaqtıda şirigen qazaq joq deuge boladı. Ondaylar şıqsa 1917 jılğı fevral' töñkerisinen keyin şıqtı. Sondıqtan töñkeris qazaqtıñ köpşiligine kökten tüsken oljaday boldı. Bizdiñ köbimiz töñkeriske joldan qosılğan «jolbike», köldeneñnen jolıqqan «kök attımız». Töteden qosıldıq. Töñkeriske miday aralasıp, qızığın da, şıjığın da bastan keşir­megen soñ «köldeneñnen qarauşı» (zritel') bolıp otırıp jazğan sözder nağız töñkeris öleñi bolmaydı. Qazaq bılay twrsın, äueli töñkeristi jasap otırğan orıs jwrtında da nağız töñke­ris aqındarı kem. Orıstıñ töñkeristi jırlağan aqındarın Troickiy «joldan qosılğandar» dep aytadı. Sondıq­tan «qıram, joyammen» töñkeris aqını bola qoyu qiın närse…», – dep sınaydı. Sol se­­kildi Mağjan Jwmabaevtı da qar­sı­lastarı jerden alıp, jerge saladı. 1925 jılı Mağjannıñ tañ­damalı öleñder jinağı şıqqan. Bwğan S.Hodjanov kirispe söz jazıp, Aymauıtov jäne basqalardıñ Mağ­jan­dı dä­rip­­tegen sın maqalaları jariyalanadı. 1924 jılı Moskvadağı Kün­şığıs halıqtarınıñ kommunistik univer­si­tetinde Mağjannıñ öleñderin taldau üşin jinalıs şaqırıladı. Oğan al­pıs­tay adam qatısıp, birazı: «Mağjan öleñinde köbinese ötkendi kökseydi, es­kilikti izdeydi, wltşıldıqtı jırlaydı, özimşildikti, menmendikti däripteydi», – dep pikirlerin aytadı. Jasıratını joq, kezinde Mağjan aqtalmay twrğanda özi­miz de sınadıq qoy. Säken Sey­fulli­nniñ öleñderin Näzir Töreqwlov, Smağwl Säduaqasov jäne basqa da sınşılar joq­qa şı­ğarsa, onı Ğabit Müsirepov aq­taydı. «Alqa­lıqtar»: «Qazaqta şın mä­ninde proletariat joqtığın eskerip kel­gende biz­diñ ädebietimizdiñ sipatı ha­lıqşıl, bwqaraşıl boluğa tiis. Biz­diñ tu etip wstaytınımız – «öner – öner üşin» boluğa tiis. Ädebiettiñ bağıtı jö­nindegi talastı doğarıp, barlıq jazu­şılar, qolınan is keletinder mä­de­nieti bay elimizdi körkeytu jolına küş-jigerimizdi jwmsayıq», – degen wstanımdarın aytsa, «QazAPP» öz­de­ri­niñ wstanımdarın alğa tarttı. Tipti, Qaz­APP-tıñ özi keyin oñşıl, solşıl bo­lıp bölindi. «Bizdiñ qazaq aqında­rın­da «proletariat aqını» – dep söy­leuge de orın joq. Fabrika-zavod twr­mısın qazir surettep jaza almaydı. Sebebi – twrmısta joq. Bolsa – jal­pığa tüsiniksiz» degen oñşıldıq pi­kirdi Ğ.Toğjanov bastağan kisiler qol­dadı. Jüsipbek Aymauıtovtıñ «töñ­keris bir jağınan jeldegen ündeu kir­gizse, ekin­şi jağınan, uayım-qayğı kirgizdi» dey­tini beker emes qoy.
Jiırmasınşı jıldarda qazaq äde­­bietindegi bağıttardıñ, körkemdik ädis jö­nindegi aytıs-tartıstarğa bir­jaqtı qa­rap, oñay şeşim şığara sa­luğa bolmaydı. Bwl – öte näzik mäsele. Säbit pen Säken bolmasa, Keñes ükimeti bizdi aynalıp ötip ketetindey söyleydi köp ağayın­­dar. Şınında alaşorda­şıl­ar­dıñ da, Säken, Säbitterdiñ de oyla­ğa­nı qazaqtıñ jağdayı. Ärine, tañda­ğan bağıttarınıñ basqa bolğanı ras. Sä­ken jiırmasınşı jıldardıñ basında ülken qızmette, qazirginiñ tilimen aytqanda, Prem'er-Ministr därejesinde laua­zımı boldı. Sol kezderde oqu-ağar­tu, mektep salu isterine Säken mıq­tap kiristi. Sol üşin partiyadan eskertu de aldı. Jiırma ekinşi jılı qazaq ti­line memlekettik märtebe alıp berip, «Qazaqtı qazaq deyik, qateni tüzeteyik!» dep maqala jazıp, 1925 jılğa deyin «Kirgiziya» bop kelgen elmizdi qazaq dep atağan da Säken.
– Keñes ükimetiniñ ideologiyalıq qız­metin atqarğan QazAPP-tıñ ğw­mı­rı nege qısqa boldı?
– 1932 jılı Ortalıq Komitettiñ «Äde­biet pen körkemöner wyımdarın qay­ta qwru turalı» degen qaulısı qa­bıl­danğan. Osığan säykes sol kezdegi odaq­tas respublikalardıñ astanasında da Sovet jazuşılar odağınıñ wyım­dastıru komitetteri qwrıladı. Qaz­APP twsında aytıs-tartıstan qolı bo­samağan aqın-jazuşılar el-eldi ara­lap, Ortalıq Komitettiñ qaulısına say jwmıstar jasaydı. Sonımen, 1934 jılı Qazaqstan jazuşılarınıñ twñğış s'ezi ötip, Qazaqstan Jazuşılar odağı qwrıladı. S'ezde negizgi bayan­damanı İliyas Jansügirov, qosım­şa bayandamalardı Mwhtar Äuezov, Sä­bit Mwqanov bastağan birneşe kisi­ler jasaydı.
QazAPP qızmetine bağa bergen ua­qıt­ta, aytılar uäj mol. Onıñ RAPP wran­darına erip, köp jağdayda twrpayı so­ciologiyağa wrınğan twstarı da az bol­madı. 1931 jıldarı RAPP-tıñ V plenu­mı bolıp, RAPP jwmıstarın qay­ta qwru mäselesi köterilgen. Al ol qate-kem­şilikter QazAPP-qa da tän. Bwl endi APP sistemasınıñ qwldırauğa bet­te­ge­niniñ nışanı. Sol sebepti de otız ekin­şi jılğı qaulı qabıl­dan­dı…
– «Alqa», «QazAPP» sındı wyım­dar qw­rılğan şaqtan beri ekige ja­rıl­ğan köz­qarastarğa bügingi wrpaq qan­­şa­lıq­tı ädil bağasın berip jür?
– Qazir Sovet ükimetin «ornatqan» eki-aq adam qaldı. Biri – Säken Seyfullin, biri – Säbit Mwqanov. Öñgeleri küni üşin amalsız, şarasız Sovet ükimetin jaq­taptı. Qayta osı küni Säken twğı­rı­na qonıp kele jatır da, Säbitke qa­ra tañba basılıp, «o, bwl Sovet üki­metin ornatqan oñbağan» degen sözderdi biz­diñ jurnalister radio-teledidardan oñ­dı-soldı aytıp jatadı. Qazirgi biz­diñ jurnalistikamız bolsın, ideologiyamız bolsın dwrıs jolmen kele jatqan joq.
Twrsın Jwrtbaydıñ «Jwldız» jurnalına jariyalanğan «Wranım – Alaşımdı» üzbey oqıp kelemin. Bwl Mwh­tar men Säbittiñ arasındağı qatı­nastı, Mwh­tardıñ basqa jazuşılarmen (Ğa­bit­pen, Ğabidenmen) qarım-qatınasın ja­zıp, dokumentpen kör­­setip otır. Men Twrsınnıñ köp oyla­rına qo­sı­la­mın. Şındıqpen, fak­timen söylegen adam­ğa qalay ilan­baysıñ. Qazir Alaş aq­taldı. Al Alaş aqtalmağan twsta jaz­ğan oqulıq­ta­rın­da, kitaptarında, maqalalarında bol­sın qara boyaudı bat­tastırıp jaqqan adamdar bwl küni bas­qaşa sayrauğa köşti. «Kimniñ tarısı pisse, sonıñ tauı­ğı bolatın» mwn­day­larğa qalay senuge boladı? Sosın bir bay­qa­ğanım, qazirgi jastardıñ öleñ­derinde jılau-sıqtau, el köş­ken­dey tragediya basım bop ketipti. Wzaq jıl esesi ketip, otar el bolğan­dı­ğı­mız­­dan ba eken dep qoyam. Tap qazi­r ez­gi­de, qwldıqta jürse birsäri, bwl ne zar? Al jaraydı, mahabbattı, jastıqqa tän romantikanı tüsinuge bolar, jı­la­sın-aq. Al odan basqa qoğamdıq ömir­de sonşa egiletindey ne qayğı? Azattıq keldi, täuelsizdik aldıq. Añsağanımız sol emes pe edi! Ömirdiñ aşı-twşısın bir kisidey-aq tattıq. Arıstarımızdıñ atın auızğa ala almaytın däuirdi bas­tan ötkerdik. Twrmıstıq qiınşılıq de­gen uaqıtşa bolatın, kisini sınay ke­letin närse, soğan bola borday egilu­diñ jigittikke, azamattıqqa qanşa qa­tı­sı bar? Mağjannıñ zarın, Qa­sım­nıñ qayğısın, Mwqağalilardıñ mwñın tu­dırğan däuir mülde basqa zaman emes pe?..
– Qwrılğanına 80 jıl tolıp otır­ğan Qazaqstan Jazuşılar oda­ğında bolğan talay tarihi isterdiñ kuä­si bolğan şığarsız…
– 1957 jıldarı Säken aqtaldı. Sol kezde Jazuşılar odağında Sä­ken­di eske alu keşi boldı. Sol keşte Säbit Mwqanov bir-eki sağattay estelik ayttı. «Sen­der äli künge Qazaq Sovet äde­bie­ti­niñ negizin saluşı dep meni aytıp ke­­le­siñder. Mine, şın iesi qaytıp kel­di. Mwnan keyin sol iesin atañdar», – de­gen Mwqanov sözi meniñ säkentanu jo­lına tüsuime ülken äserin tigizdi. Ji­­na­lıs soñında Jwmağali Sayın Sä­kenniñ «Kökşetauın» bastap kep ji­ber­di. Biraz jwrt közine jas aldı. Şın­dığında 1937 jıl – qazaqtıñ ziyalısız qalğan jılı. Qazaqtıñ jattampaz, jağımpaz bolıp ketuiniñ sebebi sol ülken joğaltularda jatır. 1928-29 jıldarı wltşıldardı, alaşordaşıldardı qudalau bastaldı. Qanşama qazaq ziyalıları twtqın­dal­dı. Sol kezde Ah­met, Mağjan bastağan 13 adamdı atu ja­zasına ükim etildi. «Ötkizgen qa­te­lik­teri üşin keşirim swrap, jalın­ğandar ti­ri qaladı» degen söz taradı sol ua­qıt­tarda. Twtqın­dalğan 13-tiñ 12-isi «jaz­ğan», «jañıl­ğanın» aytıp, arız jaz­dı. On jılğa sottaldı. Al: «Men özi­­niñ ziyalılarına mwnday qorlıq kör­­setetin ükimetten keşirim alğım kel­­meydi», – degen jalğız adam – Jü­sip­­bek Aymauıtov edi. 1931 jılı Mäs­keude atılıp ketti. Säkenderdiñ aq­taluı – jaña bir zamannıñ, kezeñniñ kel­geni. Sonday bir «ölgen tirilip, öş­ken janğan» tarihi sätterdiñ kuäsi bol­dıq qoy. Qartaydıq, köp närse bir­den qaydan eske tüse bersin…
Zaman qwbılıp, basşı özgere be­re­di. Basşınıñ ıñğayına, aytqan sö­zi­ne qaray jığıla beru – ol şın bilim­di, ziyalı adamdarğa, eldikti oylaytın ki­sige tän närse emes.
Men – şahterdiñ balasımın. Jwmıs­şı­lardıñ ortasında aşığın aytıp, şın söylep üyrendik. Äkemniñ minezi de qı­zıq edi. Aşulanğan kezinde dünieni töñ­kerip tastaytınday boladı da, säl ua­qıt ötken soñ ol aşuınıñ izi de qal­may­dı. Sol minezi bizge de auısqan bolu kerek, Zeynolla marqwm: «Twrsınbek-au, sen aytqandı men de aytıp jürmin. Bi­raq men köylegin kigizip, galstugin ta­ğıp barıp aytam. Al sen kelesiñ de qoyıp kep jiberesiñ», – deuşi edi. Rasımen men onday dip­lomatiyalıq qa­tı­nas­qa şorqaq boluım kerek. Şamamız­şa qazaq ädebieti, mädenieti, qazaq äde­bieti sınınıñ tarihı töñireginde eñbek ettik. Key­bireuler se­kildi mereytoylıq maqa­lalarmen ataq-abıroy alıp, «twlğa» atanbadıq. Şın­dıq qay zamanda da aşı, aşı eken dep ötirik söyleuge bolmaydı ğoy. Qazir ötirik aytu «modağa» aynaldı. Osı dertten arılsaq eken degen tilegim bar…
Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ, «Qa­zaq ädebieti» gazetiniñ seksen jıl­dıq mereytoyı atalıp ötkeli jatsa, qwt­tı bolsın deymiz!
– Äñgimeñizge rahmet.
Swhbattasqan Irısbek DÄBEY.
Qazaq ädebieti gazeti