NAYMANĞA HANDAY EDİ TÖLEGETAY …
kerey.kz
Qwrmetti redakciya! Qazaq handığınıñ 550 jıldığı ayasında bizdiñ memleketimizdiñ qalıptasuına aytulı üles qosqan Ökireş Naymannıñ şöberesi Tölegetay baba turalı jırdı wsınıp otırmın. Talap deñgeyinen şıqsa,jariyalasañızdar deymin
Qwmarbek QALIEV
(Bayqauğa)
Şejire Tölegetay(Töle) babamızdı üylendirerde ıqsaonıñ atası-Belgibay Ökireş balası men äkesi- Sügirşi(Süyiniş) Belgibay balası ärqaysısı iştey qattı qinalıptı,jırdı osı babalar tolğanısımen bastaudı jön kördim
Irısım boldı bes eli
Söz söyledim köşeli
Belgibay topqa tüskende
Qaytpağan edi meseli
Täñirine tay aytsam
Qorasanğa qoy aytsam
Jabbar haqqa at aytsam
Jä, basqa ne amal istesem-
Tilegimdi berer eñ
Seksenge tartqan şağımda
Saqalımnıñ ağında
Öziñnen pärmen bolğanda
Şöberemdi körer em
Iisin jwtıp jörgektiñ
Armansız bop öler em
Atadan äkem jalğız-dı,
Özim jalğız,wl jalğız,
On beste jalğız nemerem
Jaratqan, aldıñ keñ edi
Deseñ de kimge ne berem
Osı edi bir tilegim-
Küpirlik deseñ-keşe kör,
Ne berseñ de şükir dep
Jazğanıña köner em…
Sügirşi (Süyiniş) oyladı:
Jaratqan, rizamın-dı bergeniñe
Jer izdep,Sır boyına kelgenime
Wyığan qatıqtayın bite qaynap
Soñımnan qalıñ Nayman ergenine
Eñbektegen jası men eñkiş qartı
Sen şaşqan rizıqtı tergenine
Töl ösip,mıñ san maldan jer qayısıp
Är tütinnen jaña wrpaq örgenine
Öris-oñdı,jer- şüygin, qonıs-jaylı
Jerwyıqqa bizdiñ köş kelgeni me?!
Bwrında bir Täñir ed siınğanım
Büginde bir Allanıñ bwyırğanın
Jazmış dep,näpaqa qıp rizığın
Terip jegen, aytayın küyim barın
Qılıştınıñ[U1] ayttırıp qızın wlğa
Eki el işi bolğay-dı şiırlarım…
Qojamen qwdalassam- qwday oñdar
Jatta da bir at baylar üyim barın…
Belgibay men Süyiniş
Oyğa alısıp qiın is
Alqa biler şaqırıp
Qwrdı ülken jiılıs
Belgibay şal söz bastap
Arlı-berli oyqastap
Äriden de tolğadı
Beriden de tolğadı
Biraq,mına qauımnıñ
Iiler türi bolmadı
Bir aqsaqal söyledi
Söylegende büy dedi:
-Belgibay, tarttıñ seksenge
Ökireş äkeñ sekildi
Er tumas endi ekseñ de
Jeti atañnan baq-däulet
Ketpegen, basqa tepseñ de
Öziñ de elge bas boldıñ
Demedi wlıñ «jas boldım»
Süyiniş atın Sügirşi-
Degen el- asıl tas boldı
Nemereñ seniñ Töle edi
Jarqıldap,mine, keledi
Qatarınan tua ozıp
Eldi ümitke böledi
Talabımen tas jarıp
İlim-bilim teredi
Sol wlğa qız ayttırsañ
İrgeli elden- jön edi…
…Tağı bir şal söz aldı
Müdirmey tura,tez aldı:
-Qoja degen kim edi
Wstanımı- din edi,
Odan basqa nesi bar
Ayt, käne, kim biledi?!
Wyısqan qalıñ eli joq
En jaylağan jeri joq
«Inşalla»-bar bilgeni
El aqtağan kirme edi
Tegi eken kümändi-
Doğarıñdar «bwl ändi»…
Jalğadı şal- üşinşi:
Äy,Belgibay,tüsinşi,
Qojanıñ tegin kim bilgen
Qañğıma şığar, bir jürgen
Mümkin, jındı, qoyanşıq
Twqımı eldi büldirgen…
Guledi şaldar, tuladı
Bekerge emes,şındadı
«Qojadan qız almaymız»-
Dep jabıla şuladı
Sügirşi söz swradı
Qinala oyın qwradı:
-Jinalğan igi-jaqsılar,
Söziñde qate joq şığar
Desek te bügin-kün basqa
Jañadan jay köp topşılar
Osı otırğan qay-qaysıñ
Qol bastadıñ tu wstap
Köşeli erler-wğıspaq
Keseldi erler-jwlıspaq
Tatu elder-tuıspaq
Qatu elder suıspaq
Täñirimiz bireu- tabınar
Allamız bireu-siınar
Täñirden täube tabılar
Alladan nwr qwyılar
Täñirdiñ kökte tağı bar
Allanıñ jerde üyi bar
Ekeuiniñ de tarığar
Qwldarına sıyı bar
Pendeniñ peyili şalıs-tı
Tüzeytwğın tez kerek:
Ejelden täñirim tanıs-tı
Allanıñ jöni özgerek
Ol- jaqın da alıs-tı
Oqi biler köz kerek
Sol köz qazir-qojada
Bilimsiz el oza ma
Bilim-nwrı sananıñ
Qımız da emes ol, boza da
Köşerin, äne, jel bilip
Qonarın, mine, say bilip
Qañbaqşa ığıp kelemiz
Qañbaqşa bwğıp kelemiz
Qaşanğı östi beremiz
Qaşanğı boq teremiz
Össe desek öremiz
Bilimdige eremiz
Bilim kelse özi izdep
Nesine sırt beremiz
Köziñdi aşar qojanı
Nege sırtqa tebemiz?
Bwl- uäjim alğaşqı
Kelesi bwğan jalğas-tı:
Aytpay-aq bilseñ bolar ma
Aytpasam,köñiliñ tolar ma
Aytpay-aq qoysam degenim-
Özderiñ bilgen jön edi…
Neşe atadan basımız
Jalqı bolıp keledi
Qan jañartsaq qojamen
Täñirim,mümkin, köredi
Tilekti körse beredi
Kelinim altınqwrsaq bop
Şwbırıp wrpaq öredi
Jer tayanğan äkeme
Aldıñdağı özime
Jalğız wl-mına Tölege
Osı edi ğoy keregi-
Aytpasam da jön edi…
Torıqqan Sügirşiniñ körip kezin
Şaldarıñ kötere almay jerden közin
Köpten soñ qol jayısıp bet sipastı
Pätua aytıp qwptadı erdiñ sözin…
Qısqası,bwdan arı bir ertegi-
Mwnday toydı körmegen bwl el,tegi,
…Qılıştı qoja qızı-Künimbike
Jıl ötkende Tölege wl ertedi
Söz köp-ti tize berse jır qılatın
Tauıspas dilmär şeşen,bwlbwl aqın
«Qıtayday össin qaulap wrpağım»-dep
Belgibay Qıtay qoyğan wldıñ atın
Tilegin berdi qwday Belgibaydıñ
Pendege ölşeuli de belgili ay-kün
Şöberesin kördi de ol baqi ketti
Dwğa qıp, din mwsılman,qolıñ jayğın
Qıtaydıñ nağaşısı- Qılıştı edi
Naymanğa qwda işinde jwğıstı edi
Bilimge bay,aqılğa kemel qoja
Qazaqqa äuel bastan siñisti edi
Däristi atasınan Töle de alğan
İlim-bilim quatın köre qalğan
Tasqa basqan tañbanı jazbay tanıp
San amaldı eseptep bere de alğan
Bolğanda tua bitti özi zerek
Jazu-sızu qostı da mıñ san derek
Sonşa bilim kürdeli köp iske asıp
Aymaqqa jayıldı atı elden erek
Bwl Töle er jigitte qanday edi
Basqası bas bolsa, bwl mañday edi
Qasım hannıñ oñ qolı bolğanı şın
Al, qalıñ Nayman üşin handay edi
Jer belgilep şekara tartqan Töle
Mwğalim jaldayd qoja,sarttan Töle
Parsı,özbek,wrummenen aralasıp
Saudalap san tüye jük artqan Töle
Keñeytken el qonısın Töle wdayı
Nazarınan şıqpaptı künniñ rayı
Jeti atadan beri qız alğızbaptı
Jarlığa jar bolğay dep bir qwdayı
Qara da,töre de onıñ dosı bolğan
Körşi bop neşe jwrttıñ qosı qonğan
Töleni Tölegetay dep atasa
Eñ ülken sıyı eliniñ osı bolğan
Jerşil boptı ol tügender sayda tasın
Sol Töle wstaz twtqan qayın atasın
Tarihşı- şeşen bolsa, dälel qılıp
Osı jerde bastan ötken jaydı atasın…
…Qıtay üşke kelgende
Jienin bir körgenge
Qılıştı qoja zar bolıp
Sätti kün Alla jar bolıp
Alıstan arnap kelipti
Qızdıñ wlın köripti
Eki-üş kün qonaq bolıptı
Jas balağa ata ne-
Asığın oynay beripti
Es kirmegen balanı
Bauırğa tartpaq amalı-
Qılıştı qoja keñinen
Söylepti wlğa jönimen:
-Üyrenipsiñ asıqtı
Atısasıñ ba menimen?
Qıtay bop Töle söylepti
Söylegende büy depti:
-Wstaz,qwrttay balamen
Atısqanşa asıqtı
Atıspaysız ba aqıldı
Menimen jwmsap maşıqtı
Atısqa qaru qamdañız
Kemeldikten tanbañız
Kelistik pe-aqılğa
Tolı emes pe ed qambañız?!
Qılıştı qoja söz aldı:
-Ol qambada ne qaldı?
Tolı edi, Töle aldı
Tölegetay tağı kep aldı
Şamalap aldı,köp aldı
«Rizıqqa twqım qıp
Şaşayınşı»- dep aldı
Sen aytşı- sonda ne qaldı?
Sol twqımnan rizıqtı
Jiıpsıñ qayta molınan
Qwyılğan sel bop ırıs-qwt
Oñınan da solınan
Sodan Töle kemi me
Bölisse öz qolınan?
Wtımdı sözge wtılıp
Jauap tappay twtılıp
Tölegetay jol tauıp
Kete almaptı qwtılıp
Jeñip küyeu balanı
Qayınatası mäz eken
Manağı aytqan jwmbağı-
Ökpesi emes,nazı eken:
Sonda aytqan tolı qambası-
Bilimi özi taratqan
Onı igerip er Töle
Qajetine jaratqan
Sol bilimmen el bilep
Jwrttı auzına qaratqan
Qazaqtıñ erek eldigi-
Dinge bilik bermepti
Dindarlar eldi basqarğan
Kezdi tarih körmepti
Atası naz qıp Tölege
Biligiñnen böl-depti
Oğan köner Töle me
Ärine,Töle könbepti
İlim-bilim taratqan
Qojalarğa jön-depti
Han biligi sol qalpı
Jalğasıptı,örlepti…
Er Töle,Tölegetay jwrttan asqan
Allanıñ süygen qwlı äuel bastan
Küres, eñbek,bilimge tolıp ötken
Seksen jıldıq ğwmırı sonşa dastan
Sol ğwmırdıñ şegine jetken kezden
Säl şejire tartayıq birer sözben
Tıñdauşı oylanar ma,erki bilsin,
Qaray ma aldı-artına böten közben
Elu jıl, üy bolğalı, ötkeninde
Qıtaydıñ tört wlı ösip jetkeninde
Jetpis asqan Töle otır aldın şolıp
Bağamdap ötkenin de,ketkenin de:
Ätteñ, dünie-ay, keñ ediñ
Twlpar mingen men edim
Tu wstatqan sen ediñ
Oralımnıñ barında
Han,törege teñ edim
Endi tayaq-qolımda
Üş ayaqtap kelemin
Qartayttıñ da qorladıñ
Mazağıña könemin
Ätteñ, dünie,tätti ediñ
Mañdaylı edim,baqtı edim
Oñınan tuıp är isim
Jolımdı aştıñ, sätti ediñ
Ätteñ, dünie,qızıq eñ
Miualı jemis üzip em
Tas qamaldı bwzıp em
İlimge boylay süñgidim
Bilimnen marjan tüzip em
Qanşa qızıq-körgenim
Qaysısın jipke tizip em
Öttiñ de şıqtıñ,dünie-ay!?
Aldıñ keñ-di, Jaratqan,
Bala berdiñ, quandım
Qayta aldıñ, quardım
Odan qalğan twyaqtar
Qılığın körip jwbandım
Ğwmır ber dep bärine
Jalınarmın,jılarmın
Solardı kep ed zor iske-
Ülken jolğa şığarğım
Aldarın aş-dep öziñnen
Menen basqa swrar kim!?
Qarakerey,Törtuıl,
Sadırım men Matayım,
Men söyleyin,sen tıñda,tört Tölegetayım:
Saudırap Sırda süyegim qaladı
Ündemeñder,men degenderiñ
Wrpağım köşip alısqa baradı
Qazir bas tartıñdar könbegenderiñ
Men ölgen soñ şwbıra auasıñdar
Teristik betke bağıttap köşti
Altay men Arqadan qonıstı tabasıñdar
Bäri de bizdiñ mekender eski
Qojalardı janıñnan jiberme
İlim-bilimdi tereñdep üyrenbekke
Qız berip,qız ap ayaq- qolın şiderle
Qwdajaras küyge enbekke
El işi jayın,maldıñ örisi jayın
Körşi elderdiñ alıs-berisi jayın
Ağayınnıñ oñ isi,terisi jayın
Jayına qaray şeşesiñder,
Soñğı aytarım-törteu tügel bolsa-
Köktey qaulap ösesiñder, tört Tölegetayım!
Layım
Soğan jetkizsin
Qwdayım!..
…Bwl jırdı jır qılmadıq, swraq qıldıq
Bwl jırda sürindik te qwlap twrdıq
Bwl jırda jaqsılıqqa qwlaq türdik
Bwl jırda wlı baba şejiresin,
Ğibratın säl qozğaudı mwrat qıldıq…
kerey.kz
Pikir qaldıru