Äbilqayır han — sonau HVİİİ ğasırdıñ işinen bastap büginge deyin üzilissiz zerttelip kele jatqan twlğa. Nelikten onıñ twlğası töñireginde san aluan, qarama-qayşı pikirler aytıladı? Äbilqayırtanudağı özekti mäseleler qanday?
Osı jäne basqa da saualdarmen biz Mahambet Ötemiswlı atındağı Batıs Qazaqstan memlekettik universiteti «Qazaqstan tarihı jäne ölketanu» ğılımi ortalığınıñ jetekşisi, tarih ğılımdarınıñ kandidatı Jañabek Jaqsığalievti äñgimege tartqan edik.

«SWMDIQ AUIR UAQIT…»
— Äbilqayır han sayasat sahnasına köterilgen kezeñ — qazaq üşin qanday uaqıt edi?
— HVİİİ ğasırdıñ bası — halqımızdıñ azamattıq tarihındağı asa bir kürdeli kezeñ. Bir ru emes, bir taypa emes, twtas wlttıñ tağdırı qıl üstinde twrdı. Tarihi derekterge sensek, Qazaq handığınıñ arğı-bergi tarihında halıqaralıq jağdaydıñ däl osınday şielenisken kezi bolğan emes.
Keşegi markstik-lenindik keñes tarihnamasında Qazaq Ordasına tolassız jasalğan joñğar jorıqtarına erekşe män berildi de, patşalıq Reseydiñ jürgizgen astırtın imperiyalıq sayasatına köp köñil audarılmadı. Sondıqtan tarihi şındıqqa jetu jolındağı izdenister men Otan tarihına wlttıq közqaras qalıptastıru däuiri endi ğana bastaldı.
Bayqağan janğa orıs otarşıldığınıñ tarihı Äbilqayır han zamanınan äldeqaşan bwrın bastalğan. Altın Orda ıdırap, Şıñğıs han irgesin qalağan imperiya qwlağan kezde, oğan birneşe ğasır bağınıştı bolğan orıs jwrtı esin jidı. Osı kezde türik tektes halıqtardıñ Qırım, Qazan, Astrahan, Sibir jäne basqa handıqtarı qwrıldı. Resey memleketi atalğan handıqtardı birinen soñ birin bağındırıp, özine bodan etti. Aqırı mısıqtabandap Wlı Dalanıñ şetine jayğastı. Jayğasıp qana qoyğan joq, basıp kirip, Jayıq pen Ertis özenderiniñ boyına äskeri bekinisterin tizbektete salu arqılı sayın dalanı qos büyirinen saqinalap qorşay bastadı. Onıñ üstine, patşa äkimşiliginiñ qazaq jerine şektes jatqan başqwrttardı, Edil qalmaqtarın, Jayıq kazaktarın, Sibir äskerlerin aydap salıp, älsin-äli soğıs şığaruı, Reseymen körşiles jatqan Kişi jüzdiñ sayasi jağdayın odan äri şielenistirdi.
Qazaq handığınıñ HVIİİ ğasırdıñ bas kezindegi sayasi jağdayın Äbilqayır hannıñ Tevkelevke aytqanınan anıq bayqauğa boladı: «Jıldar boyı qoñtayşımen soğısıp kelemin, oğan älim jeter emes… Onıñ üstine, Edil qalmaqtarı, başqwrttar, Bwhara jäne Hiuamen soğısa bastadıq. Tört jağımızdan birdey jau qorşauında qaldıq». Naq osı kezeñ turalı Şoqan Uälihanov bılay dep jazğan bolatın: «HVIİİ ğasırdıñ alğaşqı şiregi qazaq halqınıñ ömirindegi swmdıq auır uaqıt boldı. Joñğarlar, Edil boyınıñ qalmaqtarı, Jayıq kazak-orıstarı men başqwrttar tws-twstan qazaq wlıstarın qırğınğa wşırattı, malın aydap äketti, qazaqtardı bükil otbasılarımen twtqındap aldı».
Qısqa aytqanda, HVIİİ ğasırda ortalıq şığısta halıqaralıq sayasattıñ negizgi küşi Resey imperiyası boldı. İ Petr Ündistan men Qıtaydı, barşa Şığıs pen sauda joldarın iemdenudi armandadı. Osı maqsatqa jetu üşin Orta Aziya men Qazaqstan jerin uısında wstau kerektigin jaqsı tüsindi. Sol maqsatta özi wyımdastırğan äskeri-barlau ekspediciyaları öte mañızdı mälimetter jinadı. Osındayda İ Petrdiñ: «Qırğız-qaysaq Ordası — bükil Aziya elderiniñ qaqpasın aşatın kilt» degen äygili sözi oyğa oraladı.
Osı rette, äbden älsiregen Qazaq handığın sayasi twyıqtan şığarudıñ özindik jolın izdegen Mwhammed Qazı bahadür Äbilqayır han qazaq dalasında bolıp jatqan san aluan qısım men qısastıqtıñ artında Peterbor sarayı twrğanın swñğıla sayasatker retinde der kezinde bayqap, eldi saqtap qalu jolında Reseymen jaqındasuğa mäjbür boldı.
Bwl qadam — 1710 jıldan Kişi jüz hanı, 1726 jıldan Qazaq jasağınıñ Bas qolbasşısı häm joñğarlarğa qarsı azattıq küresiniñ jwrt moyındağan kösemi, strateg äri taktik, sayasi täjiribesi orasan zor Äbilqayır hannıñ diplomatiyalıq aylası.
Qazaq jeriniñ är pwşpağın ölermendene qorğağan Äbilqayır hannıñ orıs wlıqtarına: «Jayıq özeni keuip qalğanşa, tipti aqır zaman kelgenşe qazaq halqı bwl jerden ayırılmaydı. Öytkeni mwnday jaylı mekendi olar eş jerden tappaydı», — dep şirığa til qatuı onıñ sayasatınan basqaşa astar izdeuge eş mümkindik bermeydi.

JAUDIÑ JALĞAN JAZBASI
— Äbilqayır — qazaq handarı arasında tarihşılar nazarın eñ köp audarğan twlğalardıñ biri. Zertteuşilerdiñ arasınan kimderdi Äbilqayır babamızdıñ tarihtağı ornın, halqına etken qızmetin ädil türde ayqındadı dep bilesiz?
— Iä, bwl tarihşılar men ğılımi-köpşiliktiñ qalamı eşqaşan suımağan taqırıp desek qatelespeymiz. Bizdiñşe, onıñ birneşe sebepteri bar. Negizgi ekeuine ğana toqtalayın: birinşiden, qalay bolğanda da, Äbilqayır han twsınan bastap qazaq-orıs qarım-qatınastarı özgeşe bağıtqa bwrılıp, bwrınğığa wqsamaytın jaña mänge ie boldı. Osı twstağı onıñ jürgizgen sayasatına erekşe män berilgeni sonday, tarihi zertteulerde Äbilqayır hannıñ qoğamdıq-sayasi qızmeti tek Qazaqstannıñ Reseyge qosıluı twrğısında ğana saralandı.
Al ekinşi sebebin Äbilqayır hannıñ biregey qwbılıs ekendiginen, wlılığı men tarihi bolmısınıñ kürdeliliginen izdeu kerek. Wlı qolbasşılıq dañqın altı alaş ardaq twtqan, özgege wqsamaytın meritokratiyalıq qasietterimen daralanğan köregen sayasatker Äbilqayır hannıñ tarihi bolmısın ğılımi negizde tolıq jüyeleu, zerdeleu jäne saraptau isi öz zamanınan küni büginge deyin üzilissiz jalğasıp keledi.
Qazan töñkerisine deyingi Meyer, Lobıseviç, Krasovskiy sındı dvoryandıq-burjuaziyalıq ağımdağı orıs tarihşıları Äbilqayırdı «baqqwmar», «mansapqor» dese, ekinşi jağınan, osı kezeñ turalı eñbekter jazğan kelesi bir orıs tarihşıları — Petr Rıçkov, Aleksey Levşin, Aleksandr Dobrosmıslov jäne basqaları onı sayasatker, jeke twlğa retinde joğarı bağalağan.
1943 jılı şıqqan «Köne däuirden bizdiñ kezeñimizge deyingi Qazaq SSR tarihı» oqulığında: «… öz halqın satqan avantyurist Äbilqayır han öz biligin saqtap qalu üşin patşa ökimetiniñ kömegine süyendi. Tek qana öziniñ qara basınıñ qamın oylay otırıp, ol patşa ökimetiniñ Qazaq dalasındağı halıqqa qarsı sayasatın jürgizuşi bastı tiregine aynaldı», — dep eş dälelsiz baylam jasaluı bılay twrsın, Äbilqayırdıñ jeke basına adamnıñ janı türşigetin negizsiz ayıptar tağıldı.
Birqatar tarihşılarımız osınday birjaqtılıqtıñ şılauında ketip, qaytkende de qazaq dalasın otarlaudı aldına maqsat etip qoyğan Resey imperiyası Orınbor äkimşiliginiñ ekpinin tejep, meylinşe qarsı twrğan Äbilqayır hannıñ jankeşti küresin esepke almay, nazardan tıs qaldıruğa tırıstı. Talay tarihşı qazaq halqın «qasiretke duşar etken opasız» Äbilqayırdıñ «kemşilikterin» tabuğa beyim twrdı. Keñes tarihşıları äueli Äbilqayır men qazaqtıñ igi jaqsıları Reseyge qosıluda tek öz paydasın közdedi, qalıñ bwqaranı qanaudı mwrat twttı degen pikirge den qoyıp jürdi.
Bertinirek tarihşılar jaulıq turalı pikirdi şektedi de, Reseyge qosıludıñ «ob'ektivti progrestik saldarı» jöninde köbirek ayta bastadı. Aqırında Äbilqayır qazaq halqınıñ müddesin ob'ektivti türde bildirip qana qoyğan joq, qiyadağını boljay biletin dana bileuşi retinde, halıqtıñ qamqorşısı retinde sanalı türde şeşuşi qadamğa bardı degen twjırım jasaldı.
El täuelsizdigimen birge äbilqayırtanudağı jaña izdenisterdiñ qatarına Köşim Esmağambatov, Irina Erofeeva, Äbilseyit Mwqtar, Serik Mäşimbaev, Janwzaq Qasımbaev, Bolatbek Näsenov jäne basqa tarihşılardıñ sübeli eñbekteri qosıldı. Tarihşı Irina Erofeevanıñ monografiyası — Äbilqayır sındı körnekti memleket qayratkeriniñ şınayı bolmısın tanıtuğa arnalğan alğaşqı ğılımi zertteulerdiñ biri. Akademik Manaş Qozıbaev atalğan eñbektiñ «imperiyalıq ideologiya sarının keñinen uağızdaytının» aytqan edi, söytse de, bwl zertteuinde avtor äygili qazaq hanınıñ ömiri men qızmetiniñ sonşalıqtı san qırlı äri zor mändi bolğanın däleldeuge tırısadı. Äsirese ol: «Äbilqayır ömiri men qızmeti turalı tarihnama onıñ öte bedeldi zamandası häm jauı jazğan jazbalardıñ ıqpalımen öreskel bwrmalanıp, hannıñ şınayı twlğası men bolmısın anıqtauğa kedergi bolıp keldi» — dep, tıñ oydı alğa tarttı. Bwl jerdegi Äbilqayırdıñ jauı — Orınbor general-gubernatorı Ivan Neplyuev. Erofeeva köptegen zertteuşilerdiñ osı «Neplyuevtiñ Äbilqayır bedeliniñ qazaq arasında tömen ekendigi, hannıñ bilik qwmarlığı men qimıldarınıñ kereğarlığı, orıs bodandığın jeke basın ğana oylap qabıldağanı turalı jalğan tezisterin tikeley köşirip alıp», qaytalaumen kele jatqanın ädil türde atap ötti. Şınında da, Neplyuevtiñ Äbilqayırğa bergen, jalpı alğanda, birjaqtı bağası keyingi orıs tarihşılarına silteme jasar mıqtı bir derek bolğan edi. Bwl, ayta ketu kerek, kezinde Kenesarını birjaqtı bağalauğa ıqpal etken Şoqan jazbalarındağı twjırımğa meylinşe wqsas bolatın.
Äli de bolsa Äbilqayırdıñ kürdeli twlğası tolıq zertteldi dep aytu qiın. Äbilqayırtanudağı özekti mäselelerdi zertteudi ğalımdar, şın mäninde, endi ğana qolğa ala bastadı.

NEGE ORTAQ PİKİR JOQ?
— Jwrtın joñğarlarmen küreske jwmıldıruı, joñğarlardan qorğauı — Äbilqayırdıñ eline siñirgen eñ ülken eñbekteriniñ biri. Ol Añıraqaydağı şayqasta Bas qolbasşı boldı. Al sonımen qatar: «naq osı jeñisten keyin birtwtas qazaq eli birneşe bölikke bölinip ketti. Oğan tikeley kinäli Äbilqayır edi. Ol öziniñ bas han bolıp saylanbağanına ökpelep, at basın teriske bwrdı» — deytin pikir ornıqqan. Bwl eki pikirdiñ arasında qarama-qayşılıq, yağni osı twsta bir şikilik bar sekildi körinedi de twradı?..
— Söz joq, Äbilqayır han — Ordabası qwrıltayında qazaqtıñ igi-jaqsıları birauızdan aq boz atqa otırğızğan Bas qolbasşı, Bwlantı men Añıraqay şayqastarındağı jeñistiñ negizgi wyımdastıruşısı jäne dem beruşisi. Geolog Moldiyar Serikbaevtıñ deregine say, qazaq dalasında Äbilqayır han atımen tığız baylanıstı jer-su attarınıñ köptep kezdesetindigi sonday, qazaq handarı men batırlarınıñ arasında eşkim onımen şendese almaydı. Mwnıñ bäri onıñ bar ğwmırı elin, jerin qorğau üşin jorıqta, at üstinde ötkendiginen sır şertedi. Bwğan eşkimniñ talası joq.
Osınday dañqtı twlğanıñ Añıraqay şayqasınan keyingi qimıl-qareketi haqında Otan tarihı ğılımında Mwhamedjan Tınışbaevtıñ jazbası negizinde teris pikir qalıptasqan. Biraq onıñ eşqanday tarihi derekpen däyektelmegenin basa körsetemiz. Añıraqay jeñisinen soñ qaytıs bolğan Bolat hannıñ ornına «Äbilmämbettiñ bas handıqqa saylanuı» jaylı öz pikirin bildire kele tarihşı bılay deydi: «Ümitker üşeu edi. Birinşisi — barlıq qazaq äskerine qolbasşılıq jasağan jäne tamaşa jeñisterge jetken Kişi jüz hanı Äbilqayır; ekinşisi — Bolattıñ inisi Şahmwhammed (Sämeke), türki-moñğol memleketterindegi dästür ğwrıp boyınşa patşalıq etuşi äulettiñ işindegi eñ ülkeni taqqa otıruğa tiisti, demek, Sämeke negizgi ümitker; üşinşisi — Bolattıñ wlı jas Äbilmämbet. Bolattan keyin, mine, osı Äbilmämbet üş jüzdiñ hanı ataldı. Şaması, han saylauşılardıñ säl köpşiligi (deni bolmasa da) osı Äbilmämbetke dauıs bergen. Ärine, mwnday kemsituge meylinşe namısqoy, kekse han Äbilqayır şıday almağan; mwnday saylauğa Äbilmämbettiñ äkesiniñ inisi Sämeke de riza bola almaydı. Sondıqtan da Äbilqayır ketkennen keyin ile-şala Sämeke de öz qarauındağılarmen maydandı tastap şığadı». Osı pikirden şığa kele avtor, Kişi jüz hanınıñ Reseyge elşi jiberuin qazaq handarınıñ arasındağı bilikke talaspen baylanıstıradı.
Alayda qazirgi Otan tarihı ğılımı damuı twrğısınan qarasaq, qazaq tarihşısınıñ bwl twjırımı kümän tudıradı. Öytkeni Äbilmämbet 1730 jılı Añıraqay şayqasınan keyingi uaqıtta swltan därejesinde bolğan. Ol 1739 jılı ğana han saylanğan. Aleksey Tevkelev 1732 jılğı 5 qañtarda Sırtqı ister alqasına jazğan habarlamasında bılay deydi: «Olardıñ Sämeke, Küşik degen handarı, Baraq, Äbilmämbet degen eki swltanı bar». Dvoryandıq-burjuaziyalıq orıs tarihnamasınıñ iri ökilderiniñ biri Petr Rıçkov onıñ han bolıp tağayındalğan uaqıtı 1739 jıl dep körsetse, 1740 jılı knyaz' Urusovpen bolğan swhbatta Jänibek batır Äbilmämbetti Türkistanda 1739 jılı han saylağandarın, onı süyegen arğın-altay, kerey-uaq siyaqtı mıqtı rular ekenin mälimdedi. Keltirilgen tarihi derekter jäne basqa da köptegen mälimetter Äbilmämbettiñ Añıraqay şayqasınan keyin han bolıp saylanğanı jönindegi Tınışbaev twjırımın joqqa şığaradı. Al ol däl osı renişten keyin Äbilqayır Reseyge elşi jiberdi degen pikirde boldı.
Bir nazar audararlıq närse, Tınışbaev twjırımınıñ tarihi ädebiette ayna-qatesiz şındıq retinde ornıqqanı sonday, jalpı bilim beretin orta mektepterdegi Qazaqstan tarihı oqulıqtarına qazaq handarınıñ bilikke talasın körsetetin Sastöbe (Sayramğa jaqın) qwrıltayınıñ engizilui eşqanday sın kötermeydi. Bwl jas jetkinşekterdiñ wlttıq tarihi sanasın qalıptastıruğa teris äser etip jatqanı aytpasa da tüsinikti. Tarihta äli bası tolıq aşılıp, tübegeyli tiyanaqtalmağan, ğılımi negizde jüyelenip ülgermegen dünielerdi mektep oqulıqtarına engizip jiberu — tım asığıstıq pen salğırttığımızdıñ belgisi.
Al qıtay derekteri Äbilqayır hannıñ soltüstik-batısqa ketkenin jazğanmen, öz ornına bauırı Bwlqayır swltandı 70 mıñ sarbazben qaldırğanın aytadı jäne Bwlqayır swltan Şu jäne Talas mekenderindegi joñğarlardı talqandadı deydi.
Añıraqay şayqasınan keyin ağa han saylauğa arnalğan qwrıltaydıñ ötkenin ayğaqtaytın mälimettiñ bolmauı, joğarıdağı aytılıp jürgen äñgimeniñ jay, äşeyin dolbar ekenin añğartqanday. Eger de han saylau räsimi ejelgi dästür boyınşa ötkizilip, wlı han aq kiizge köterilip, wlıqtalar bolsa, Äbilqayır han kandidaturasınıñ özge ümitkerlerden şoqtığınıñ biik ekenin jäne onıñ eş balamasız «ötip» ketetinin jaqsı wqqan Jädik äuletiniñ swltandarı bwl saylaudı boldırtpağan sekildi. Mwnday pikirler bizden de bwrın aytılğanın oqırmannıñ esine salamız.
— Äbilqayır hannıñ Anna Ioanovnağa jazğan tarihi hatınıñ tüpnwsqası bwrmalanğanı anıqtalğan kezge (2000-jıldardıñ bası) deyin-aq, köptegen zertteuşiler, tarihşılar onı «satqın» atamay, kerisinşe, qazaq halqın saqtap qalu maqsatında tığırıqtan şığar jol izdegen twlğa retinde körsetti. Degenmen, köpşilik sanasında Äbilqayır twlğasına qatıstı «mwzdıñ äli de erimeuine», sizdiñşe, ne sebep? Keybir tarihşılarımız da Äbilqayır bodandıq swramağanımen, tüptiñ-tübinde bodandıqqa aparğan naq sonıñ hatı edi (bäribir sol kinäli!) degen pikirden qaytpay otır. Biraq onday hat Äbilqayırğa deyin de jazılğan ğoy? Jäne sol zamanda orısqa ant bergen jalğız qazaq bileuşisi Äbilqayır emes ekeni de belgili?
— Bwl — orındı swraq. Elimizdegi memleket qwrauşı wlt – qazaq halqınıñ sanı artqan sayın, qoğam, äsirese jas wrpaq tarapınan bwl swraq kün tärtibine san märte qoyılıp, oğan şınayı jauap izdeu äli san märte talqıdan öteri jäne köterilgen mäseleniñ ob'ektivtiligine qoğamdıq swranıstıñ öse bereri anıq.
Büginde Äbilqayır han sayasatınan kinärat izdeuşiler naq osı töñirekti şiırlap jür. Orıs otarşıldığınıñ barlıq zardaptarın Äbilqayır hannıñ moynına ile salu, onı bastı künähar sanau tarihi şındıqqa qanjar swğumen birdey.
Ğalamtor sayttarındağı Äbilqayır hanğa qatıstı maqalalardan keyingi toqtamaytın tolassız talas-tartıstar aytulı twlğağa degen ortaq wlttıq pikirdiñ äli künge deyin qalıptaspağanın körsetedi. Bwl — bizdiñ sanamızdıñ otarşıldar jazğan tarihtan, sol kezde qalıptasqan pikirlerden äli de arılmağandığınıñ körinisi, sonday-aq, ökinişke qaray, bwl jerde traybalizmniñ salqını da bar.
Şın mäninde orıs otarşıldığınıñ Äbilqayır hannıñ hatına deyin bastalıp ketkendigin alğa tartqan sanaulı käsibi tarihşılardıñ salmaqtı payımın eseptemegende, jalpı qoğamdıq häm wlttıq sana mwnı tereñ tüsinip, jan-jaqtı saralaytınday joğarı deñgeyge äli köterile qoyğan joq. Al Äbilqayır han sayasatı haqında aytılar aqiqat, bizdiñşe, naq osı jerden bastalu kerek.
Äbilqayır hannıñ atışulı hatınıñ dwrıs audarmasın belgili tarihşı Amantay Isin baspasözde jariyaladı. Mwnı köziqaraqtı oqırman jaqsı biledi. Sondıqtan ol hattıñ mätinin qaytalap berudiñ qajeti şamalı.
Äygili hattı arnayı oqığan tarihşı-mamannıñ aytuınşa, qate audarılğan, özgertilgen nemese audarılmağan sözderden tıs, resmi audarma salqının tigizgen, hattıñ özinde joq, belgili sayasi maqsat üşin qosıp jibergen sözderdi tabuğa da boladı. Osılayşa hattıñ birneşe jerden özgeriske wşırağanı anıqtaldı.
Äbilqayır hatınıñ dwrıs audarmasın jasağan ğalımnıñ pikirinşe, «Äbilqayır han — Reseyge bodan bolu ideyasın wsınuşı emes, qalıptasqan tarihi jağdaydan öz halqına tiimdi jol izdeuşi ğana. Ol mäjbür boldı. Zamanında «kişi zalal» bolatınday dwrıs jol taba bildi. Basqa jol eldiñ bölşektenuine, soltüstik bölikterinen ayırıluına aparar edi. Basqa el kösemderine qarağanda, Äbilqayır Resey patşalığı turalı mol mağlwmat bildi… Han özge sayasat wstansa, bälkim, qazaq jeri ornı tolmas bölşektenuge tüser me edi… Şeber sayasattıñ bastamasın Äbilqayır han salıp ketkenin moyındau kerek. Äbilmämbet han men Abılay han Äbilqayır han sayasatınıñ jañğırtpasın jasap, halıqqa töngen Resey qaupinen arılttı, alıp patşalıqpen til tabısıp, dostıq ornatıp, negizgi jer ielikterin saqtap qaldı…». Iä, basqasın aytpağanda, Äbilqayırdıñ ülken balası Nwralımen qwrdas, köregen hanımız Abılaydıñ özi Äbilqayırdıñ wlı han ekenin moyındağan bolatın. Mwnı mwrağat derekteri däleldeydi.
Sonday-aq, Äbilqayır hannan keyin Reseyge ant bergen qazaqtıñ han-swltandarınıñ bärin, kezinde Qoyşığara Salğarawlı aytqanday, satqın dey almasımız tağı belgili. Qalay bolğanda da Äbilqayır han Reseydiñ qwlaqkesti qwlı bolğan joq. Ol öle-ölgenşe derbestigin saqtap, öz sayasatın jürgizdi.
Äbilqayır han twlğası töñiregindegi «señniñ qozğalmay jatuınıñ» tağı bir sırı orıs otarşıldığınıñ sayasatın äşkereleytin qwjattardıñ wlttıq müdde twrğısınan tolıq taldauğa alınbauına baylanıstı ma degen de oy keledi. Orıs otarşıldığı — äli qauzalmay jatqan taqırıp. Onıñ uaqıtı keledi.
Demek, Äbilqayır han sayasatın orıs otarşıldığınıñ birtwtas tizbeginde qarastırğan abzal. Tek sonda ğana Äbilqayır han twlğasına beriler ädil bağağa sürleu salınarı haq.

Swhbattasqan Indira Ötemis.

 aktobegazeti.kz