Ädebi älem

J.AYMAUITOVTIÑ JARIYALANBAĞAN AUDARMASI

kerey.kz

 |  Nov 6, 2015

TWQIM

 Qoñırat Berköbişten (Konrad Berkoviç)

Joldıñ neler beynetin tartıp, Dübirjiniñ teriskeyindegi Ospan Sespeniñ auılına jettim.  Babatau ormanınan ötkende bir mezette atım qımtırılıp, pısqırına bastadı, sonşa bolmadı, sulığın tistep aldı da jöneldi.  Bası boy bermey qoydı, ağaştıñ tübirinen asa sekirem dep, ayağın sındırdı da tınış boldı.  Atımnıñ janın qinamayın dep, bauızdadım da, jayau ayañday berdim.  Qırküyek mizannıñ laysañ jauını, jer bılğanış, orman işimen jiırma şaqırımday jayau, jalañ ayaq maltığıp, üsti basımdı örim-örim qıp, alakeuimde äreñ degende kelip, Ismayıldıñ esigin qaqtım.  Sabaday sarı şalbar, barqıt qınama kigen, qızıl bas taqiyasına jasıl sälde orağan, qara saqaldı serkeş esikten şığıp, eppen üyine kirgizdi.

Wzaq kündi keştiñ denin wyqımen aldım.  Älden uaqta oyansam, üydiñ işi erkek, äyel, bala-şağanıñ dauısımen azan-qazan eken.  Bäri de jerdegi tapal qarağay üsteldi jağalay otır, üstelde buı bwrqırağan palau, quırğan qoydıñ eti, ätir isi mwrındı jarıp, altın däni şıp-şıp şığıp bal twr.  Astıñ isi közimnen jas şığardı, meyilinşe aşığıp kelgem ğoy.

 –  Qonaqqa orın beriñder! – dedi Ismayıl meni körip.  Bäri de wşıp türegeldi.

 –  Qoş keldiñiz! – dep, bäri de täjim etip, qoşemettep jatır.

 –  Qoş keppiz! – dep, men de üy iesiniñ oñ janınan orın aldım.

Qojayın qolıñızdı ju dep, arqama qaptalın japtı.  Saptı ayaqtan men bal alıp tatqanımşa tamaqqa qolın salmadı.

 –  Bizdiñ ädetimiz sol, qonaqqa aldımen bal beremiz, qonaq üy iesimen balday tatu boluğa jaqsı – dep mänisin tüsindirdi.

 –  Balday bolıñız,  – dep özgeleri de bas izedi.

Qarqınımdı basqan kezde, qojayın mağan bügin orazanıñ aytı ekenin bildirdi.  Ayt meyramı bügin keşke bitpek eken.  Jiılğan adamdar öleñ aytıp, bilep jatır.  Ol dumanğa aralasuğa özim şarşap kelgen kisi mwrşam bolmadı.  Közimdi jwmıp, kilem qwrulı qabırğağa süyenip otırıp, jan- jağımda qoñırau sıldırlap, qara torı bwrañ belder qoñır qazday baypañdap jatqanda tağı ilinip ketipti.

Erteñinde Ismayıl aqsaqal twla boyımdı maylap, jaralarımdı baylap bergen soñ, qonaq ası kemirek boldı, ayıp ete körmeñiz – dedi de, qırıq jıl bwrın babası qonaq qılğan bir aqın jayınan äñgime söyledi.

Bir küni säskede arıp-aşıp, dalba-dwlba bop, üyi joq, küyi joq bir aqın Qarateñizge qaray bara jatıp, bizdiñ auılğa soqtı.  Qoşamet qıp qarsı aldıq.  Dastarhanğa otırğızıp et asıp, bal berip qonaq qıldıq.

Köktem kezi edi, jol jañbırmen ezilip köpirler bwzılıp jatır edi, sonımen jüre almay jattı.  Öleñ aytıp el kezip jürip körgen bilgenin söyledi.  Talay jerdiñ öleñin ayttı.

Auılda bosqa jatıp işi pısar dep jigitter bizdiñ eldiñ öleñin üyretti, bikeşter bilep, bozbalalar jaqsı attardı körsetip, bäyge jasap, äyelder jibekterin, bätesterin maqtap, köñilin köterdi.  Üytkeni o kezdegi bizdiñ jılqı şirkin jılqı edi, degen arab jılqısınıñ naq özi.  Äyelderdiñ toqitın jibekteri qanday! Maqtanuğa twrğanday edi.

Özen kemerinen qaytıp, batpaq keuip, jol taqıl bola bastağan soñ aqın jolına jüruge qamdandı.  Qwrannıñ bwyrığın qolımızdan kelgenşe orındadıq.  Qonağımızdıñ qorjınına qaqtağan et, nan, bal salıp berdik.  Jolda aşığıp qalmasın dep jürmiz.  Bizben qoş aytısqanda aqsaqaldı aqın közine jas aldı.  Eki tuıp bir qalğanımda meni mwnday kütpes.  Qay elge barsam da, kimge jolıqsam da, teñizden teñiz ötsem de jürgen jerimde sizdiñ auıldı maqtarmın.  Sizderdiñ tätti et, ätir iisti baldarıñızdı öleñime qosarmın, jüyrik attarıñızdı, jibek jündi qoylarıñızdı auzımnan tastamaspın.  Alıp erkek, swlu äyelderiñizdi jırlarmın.  Bärinen de kez kelgen qonaqqa dastarhandarıñızdıñ mwnşa keñdigin, esikteriñizdiñ jabusızdığın söylermin.  Jürekteriñiz de sonday keñ eken.  Tek täñiri senderge mäñgi meyirim etsin! – dep, jürip ketti.

Ol aqın kelgeli qaşan, onda meniñ bala künim.  Eginge twqım, arağa wya, qoyğa qoşqar, biege ayğır qanday kerek bolsa, bizdiñ halıqqa o kezde älgindey ädet te sonday kerekti edi.  Ädet jas edi, biraq jaña emes edi.  Endi bizdiñ ädetimizdiñ bäri jaña, biraq bäri eski.  Nege deysiñ ğoy? Nege deseñ biz bögde aqındı qonaq qıldıq, sıyladıq, sonımızdan taptıq.  Ol aqın jiın jerde bizdiñ iisti balımızdı jırlap maqtağan, onı estip qaydağı – jaydağı adamdar bizdiñ elge kelip wya-wyasımen aralarımızdı satıp alıp ketti.

Bizdiñ bir wyamızğa olar eki-üş wyasın berdi.  Bizdiñ wyalarımız da, aralarımız da molaydı.  Biraq balımızdıñ bwrınğı tättiligi boldı ma dep swrasayşı.

Bizdiñ bir saulığımızdı, bir qoşqarımızdı satıp aluğa olar eki-üş saulıqtan, eki-üş qoşqardan äkeldi.  Biraq qoylarımızdıñ jüninde bwrınğı wyañdıq, bwrınğı jwmsaqtıq qaldı ma deseyşi.

Qoradan jılqımızdıñ, daladan eginimizdiñ twqımın äketti.

Biz swray berdik, olar bere berdi.  Köp alğan sayın kedey bola berdik.  Ünemi özge eldermen ayırbas saudağa qızığıp, eñbek, jwmıs qıludı  wyıp aldıq.  Ayırbaspen, saudamen küneltetin boldıq.  Atamızdıñ ädet-ğwrpı attarımızdıñ arqasımen, aralarımızdıñ qanatımen ere ketti.  Onıñ ornına ornağan ädet jaña bolsa da, jas bolmadı.  Aşuı jetpegen saumal qımız tärizdi boldı.  Öytkeni bir jerden bir jerge tasığanda eñ köne qımız da aralasıp ölip qaladı ğoy.

Allanıñ ämiri – ämir ğoy.  Tentiregen, üysiz, küysiz aqındı qonaq qıp sıylağannan künä-swmdığım arttı ma? «Bögde qonaqtı sıylasañ, qwday on ese töleydi» dep qwranda aytadı.  Anığında, bergenimizden alğanımız neşe ese artıq boluın boldı.  Biraq sanı köp bolğanmen, sapası bolğan joq.  Nege deysiz ğoy? Bal qorek qılğan aranıñ balında däm de, tatu da bolmaydı eken.  Qırman basında qızılday ayırbastağan twqımmen albarlarımızdı toltırdıq.  Bizdiñ jigitter bwrın öz qolımen eñbek qıp tabatın bwyımdardı endi bazardan tabuğa aynaldıq.

Bizdiñ jılqımız da, qoyımız da, aramız da adam swrağısız boldı.  Özimiz salmağan astıq pen albarlarımız şıpıldadı.  Eginderimiz twqım sebilmey qañıradı.  Jerimizge, kisilerimizge üyrenbegen jat jılqı at qoramızdı jayladı.  Bizdiñ kisiler o jılqını jaqsı körudi qoyıp aldı.  Tek satarmanğa bola wstadı.

Kögildir jünnen toqılğan şüberek kigen balalarımız da bürisip, qwnısıp bwrınğı bileuinen, jügirisinen, jürisinen ayrılıp qaldı.

Qozğalmağan qol bostıq pen erinşektiktiñ artı auruğa soqpaq qoy.  Endi biz kedeydiñ kedeyi boldıq.

Nelikten deseñ, jazığımız üysiz qañğırğan qañğıbas aqınğa üy bolıp, as bolğanımız.  Onday aqın auılımızğa endi kele qaldı bar ğoy, qonaq asımızdı berip otırıp aytamız: «Jolıñ bolsın, bizdi öleñ qılam deseñ qıla ber, biraq öleñiñdi juan qaltalı baylardıñ aldında ayta körme, öziñ tärizdi üysiz – küysiz aqındardıñ aldında ayt» – dep swraymız.

Meniñ atım Ismayıl Altaylı.  Jüz jıldar ötti, dolı patşa Qapqazdan jüz mıñ serkeşti quıp jiberip, solar Dübirjiniñ dala jazığımen qopasına siñip ketken.  Bizdiñ babalarımız sol jüz mıñ serkeşten boladı.  Dunay özeninen bergi sazdauıttardı jarıp ötetin jol boyı sonau Qarateñizden Selistirdiñ baytaq dalasına şeyin kömilgen ata – babalarımızdıñ süyegi.  Sodan beri talay soğıs ta boldı.  Zeñbirektiñ kürsilin de talay estidik.  Biraq bizdiñ soğısqan jauımız Dübirji qopasınıñ bezgegi boldı.  Tüptep kelgende biz jeñdik.  Bizdiñ elimiz, ras, azaydı bir-aq uıs qaldı.  Sonda da jeñgen soñ ne kerek.  Biz ayazdı wzaq qıspen arpalıstıq, onday qısqa bwrın üyrenbegen elmiz ğoy.  Bwrın adırlı, taulı jerdi meken etken basımız, topırağı sarı saz, jazıq dalağa da üyrendik.  Adam basqa tüsse baspaqşıl boladı eken.  Saudagerlermen aynalıs qıludı qoysaq ta, öz qolımızdan ösirmegen astıq pen malğa añsaudan tıyılsaq ta, qwday dalada qaldırğan joq, bolıstı.

Osını aytıp Ismayıl sözin doğardı.

Äbden tıñayıp alğan soñ törtinşi kün degende Ismayılğa jüretinimdi sezdirdim.  Ol jürem degendi qwlağına da almadı.

 –  Meyram bitpey ketuge bolmaydı.  Meyram ötken soñ tağı bir kün mwnda bolıp, bizdiñ qwdalıqtı körip ket, biılğı bolıp otırğan qwdalıqtıñ aldı osı.  Ketseñ renjimiz.

Könbeseñ äddim bolmaydı.  Jaña aqsaqal qwdalıq küngi at şabıstıñ işinde bolğanımdı qaladı.  Onıñ üstine aqsaqal wlı atasınan qalğan twqımnan ötken bidaydı körsetpek bolğan.

 –  Wlı atam ölgende osı twqım bir uıstay – aq edi, biraq qolımmen dwrıstap mäpelep ektim.  Egin piskende bir twqımın da joğaltpayın dep, är bidaydıñ basın alaqanımmen üykep üktim.  Odan kelesi jılı meniñ twqımım jiırma ese köbeydi.  Qalpetimen tağı da jerge septim.   Söytip jıldağısın jılda ösire berdim.

Birneşe jıl ötkende Altaylınıñ twqımı auıl aymağına egin saluğa jetetin bolğan.  Sonımen bayağı saudagerlerge satıp, ayırılıp qalğan däuletin qayta ornatıp alğan.  Eski twqımdı saqtap qaluğa qam qılğan jalğız adam Ismayıldıñ wlı atası boptı.  Bwl twqım şınında badanaday salmaqtı äri qattı twqım eken.  Satarmanğa ayırbasqa bola egetin twqım emes, jaqsı tätti bauırsaqqa bola ekkendey twqım  eken.

Kün tüske tayanğan kezde üy-üydiñ arasınan Istambwldıñ qızıl taqiyaların kigen jalañ ayaq balalar körindi.  Olar ükilegen, twmarlağan attarın jetelep, öleñdetip, adırdıñ baurayındağı jaña şabılğan şalğınğa alıp ketti.  Ömiri jılqı körip jürip, neşe atasınıñ twqımın bir jerden körgenim osı, bırtıq ayaq, jalpaq twyaq maldaban (Moldovan?) atı da osında.  Dübirjiniñ qatba tüyeleri beyneles, qabırğasınan bwğı köringen, swlınıñ iisi men uıstı qwlaq sabannan özge dım jemegen Dübirji mästekteri de osında.  Boyı sereygen, bası şüykedey, közi sığırayğan Mäskeu jılqısınıñ twqımı da osında.  Är twqımnan aralasqan, budan jas ayğırlar da osında.

Öñşeñ älem baylanğan, qwyrıq jalı örilgen, süzilgen.  Jüni sabındap juılğan, sarı maymen maylanıp jıltıldağan attar o jerden de, bw jerden de şıqtı.  Bastarın qaqıraytıp, pısqırınıp, kisinep, qılañ wrıp, oynaqşıp, ayqaylasqan, daurıqqan, toptanısqan, şwbırğan jaña öspirim jigitterdiñ taqımında twrmay baradı.  Bäri de bäyge bolatın jerge bara jatır.

Jwrt tegis jinalğan kezde, auıldıñ tatar jağınan bir şuıldağan dauıs şıqtı.  Kidirmey attarına minip, şoqıtıp, bäygeli jerge tatarlar da jöneldi.  Maqambet (Mwhammed)  dininde bolğandıqtan tatarlar da oraza aytın meyram qıladı eken.  On eki aydıñ işinde tatar men serkeştiñ tatulıqqa kelisetin bir ğana jwması osı eken.  Jar degennen jerebe salıstı.  Bir at tatardiki, bir at serkeştiki bolıp qos – qosımen qwyıldı.  Anau da, mınau da qos-qos atqa eki jar bolıp, bas salısıp jatır.  Jwrt iyu -qiyu, jañıldasqan, daulasqan, boqtasqan dauıs.

Men öz qojayınım Ismayıl aqsaqalmen qatar twrmın.  Aqsaqal tım-aq twnjırañqı, eleñ-seleñi joq.  Artında twrğan eki qatını da qabaqtarı tüsuli.  Tek qızı Gülşet attı qaşan jiberedi dep şıday almay jür.  Gülşettiñ jüzi jarqın, aynaday.  Bwl bir boyı sımbattı, sopaq betti, torsiğan qızıl erindi, şüñirekteu qara közdi, qıl şaştı, on bes jasar qız bala.  Taza serkeş qanı bar bir ğana üydiñ işi Ismayıl aqsaqaldiki bolsa kerek.  Auıldıñ özge adamdarı, öte-möte jas buın budan körinedi.  Bet-auzı appaq, şaşı sap-sarı äyelder bädäui tärizdi qap-qara balanı köterip twrğanın köresiñ.  Kök közdi, qılañ jüzdi jastar, bädäuidey qap-qara äkesiniñ qasında twrğanın köresiñ.

Jarısatın attardıñ dau-janjalı talay uaqıttı ötkizdi.  Qonaqqa kelgen tatarlarğa qışqıl qımıran men aşşı bozanı basa berse kerek.  Susın boyğa tarağan sayın közderi şatınap, dauıstarı äkireñ-äkireñ şığıp, bolıp berdi. . .

Ayaqtap kelgende, at şabıs bastaldı.  Äuelgi şabatın qos attıñ jeri jeti şaqırımday şamalandı.  Ozğan jaq Gülşettiñ qolınan kümis mäjdie (sıy) almaqşı.  At şabatın alañnıñ bir jağında qatın, bala – şağasımen tatarlar, ekinşi jağında serkeşter twrıstı.  Qwlaqtı jañğırıqtırğan ayğay-wyğay attıñ dürsili birtindepbasıla berdi.  Eki at merzimdi jerdiñ ortalığına jetken kezde qarauşılar qıbırşıp, jıbırşıp qozğala bastadı.  Tatar atı ozıp bara jatır, serkeşter qiqudı salmasın ba, ne kerek tük şıqpadı.  Jeñgender jeñilgen jaqtı mazaq qıldı.  Tatar jigiti Gülşettiñ qolınan kümis mäjdie aldı.  Mwnıñ artınan tağı eki at jiberilip edi tağı bäygeni tatarlar äketti.  Üşinşi, törtinşi jiberilgen attardan da tatardiki ozıp keldi.  Tatar attarı ozğan sayın Ismayıl aqsaqaldıñ öñi swrlana berdi.  Serkeşter wtıludan köz aşpadı.  Tatarlar külip, qañqulap-aq öltirdi.

 –  Wyat-ay, wyat-ay! Attarıñ at siyaqtı-aq at qoy! Mwnşa tırbañdatıp, qostağan baqa qıp qoyğandarıñ ne? – dep ayğaylastı.   Serkeşterdiñ auzına qwm qwyıldı.  Äbden wyaldı, äbüyiri tögildi, qor boldı.

Tatardıñ aqsaqalı Aqımet kendir kelip, Ismayıldıñ janına otırdı.  Eñ soñğı eki at şauıp jatır edi.

 –  Seniñ attarıña ne boldı? – dedi ötirik janı aşığan kisimsip.  Ismayıl onı seze qoydı.

 – Älde senderdiñ swlılarıñ joq pa? Joq, jigitteriñ jığılam dep qorqıp şappay jür me? – dep tağı basıp ötti.  Ismayılda ün joq.

 –  Jılqılarıñ jaman bolsa, bizden twqımğa birneşe bie, ayğır satıp alarsıñ? – dep tağı bir qoydı.

Soñğı attar toqtağan soñ Ismayıl ornınan twrdı da ayttı:

 –  Aqımet, endi tañdama attar şıqsın.  Men atımnıñ qaq mañdayın şığaramın, öz tumamnan qosamın.  Ol qay jılqınıñ twqımı deseñ bayağı bizdiñ jılqı, budandarğa aralaspağan taza künindegi, bizdiñ jerimiz jattan kelgen jaman twqımmen bılğanbağan kezindegi jılqınıñ twqımı.  Tobıñnan tañdap şığar, men de jaqsı atımdı şığaramın.  Bäygege bes jüz mäjdide tigem deseñ de dayarmın – dedi.

–  Altı jüz! – dep ayğayladı Aqımet aqşa qaltasın qolına alıp.

–  Altı jüz elu! – dedi Ismayıl jwlıp alğanday.

–  Ap kel beri patşanı – dedi Gülşetke qarap.

Serkeşter sergip, köterilip qaldı.

 –  Tırapaydı keltiriñder – dedi Aqımet bir jigitine.  Dedi de Ismayılğa qarap:  – Mına alañdı tört aynalğanda meniñ atım ozatındığına eki jüz altın salamın – dedi.

Ekeui biriniñ biri qolın qıstı da, kilemge tögip altındı sanay bastadı.

 –  Bir! – dedi Aqımet, alğaşqı aqşanı jerge tastap.

Tatar, serkeş topırlap, basşıların qamalap, ayğaylap, olar da qabat sanastı.

 –  Üş, tört, bes, altı!. . .

Jayılğan kilem üstine altın dilda sıldırlap, şömele bolıp üyilip qaldı.

 –  Ismayıl Altaylı jartı sağattan keyin eki jüz dildalı boladı – dep serkeşter dauıstadı.

 –  Odan da öz dildalarına qoş aytıssın! – dep tatarlar külisti.

 –  Patşa (Ismayıldıñ bäygege şığarğan atı) ozatındığına on dildä tiktim – dep bir serkeş ayğay saldı.

 –  Men de tiktim! – dep bir tatar eki altındı laqtırıp tastadı.

Eki attı bäygeli jerdegi bağanğa äkelgenşe egese-egese jüzden astam adam bäs tigisti.   Erkek bılay twrsın, qatın, balağa şeyin  bäs salıstı.  Eki jüyriktiñ sırt bitiminde pälendey ayırım joq.  Aqımettiñ ala atınan göri Ismayıldıñ atı äntek sidamıraq, bası da ananikinen kişirek tärizdi.  Ekeui de arab jılqısınıñ twqımı, maral ayaqtı, tazığır jıltır jündi, omıraudıñ, aldıñğı ayaqtıñ siñirleri ayqış-wyqış bolıp bileulenip twr.

Ismayıl atınıñ janına barıp sıladı, sipadı, twmsığınan süydi, qwlağın aqırın uqaladı.  Ne aytqanıñdı wqtım, tatarğa serkeştiñ namısın jiberme dep twrsıñ ğoy degendey at ayağımen jer tarpıdı.

O kezde Aqımet te tırapayın erttep jattı.  Patşanıñ janınan Aqımet ötip bara jatqanda, patşa oynaqtap, şapşıp, elegizip, kisinep jiberdi.

 –  Seniñ atıñ nemene? Sen bizdi jek kör dep üyretip qoydıñ ba? – dep Aqımet Ismayıldan swradı.

Qalay da patşağa tañırqamay qaray almadı.  Serkeştiñ mına jüyrigine qarağanda qwstıñ tırnağına wsağan jiñişke sausağımen seldir saqalın sipap, dürdek ernimen tamsanıp ötti.

 –  Ismayıl äpendi, atıñ bek äybat eken.  Mwnday attan ozğan qanday raqat – dedi.

 –  Seniñ atıñ da osal körinbeydi, şamañ kelse ozıp kör – dedi serkeştiñ aqsaqalı.

 –  Meniñ atıma balam Abdul minedi.  Abdul, beri kelşi – dep balasın şaqırdı.

On altı jasar qamıt ayaq Abdul atqa sıp etip minip, aqıl üyretken ağayındarına jımiıp jauap berdi.

 –  Gülşet, Gülşet! Beri kel! Patşanı sağan mingizemin – dep Ismayıl qızın şaqırdı.

Aqsaqalı jazatayım is qıp twrğanday, serkeşter basşısına tañırqap qaradı, Aqımet kendir tağı aşulandı.

 –  Bw ne, qıljağıñ ba, mazağıñ ba? Meniñ kisilerimdi qorlağalı qız mingizip twrsıñ ba? – dep qolı belindegi qanjardıñ sabın izdey bastadı.

Ismayıl jayımen twrıp:

 –  Alla saqtasın! Bwl meniñ tuğan qızım.  Mende wl joq ekeni öziñe ayan, atımdı qızımnan özge kisige mingizuge senbeymin, öytkeni patşa Gülşetten özge adamdı qasına jolatpaydı – dedi.

Eki otağası altın üyilgen kilemniñ eki jaq basına otırıstı.  Diñgekke baylaulı patşa tağı alaswra bastadı, şwlğıdı, pısqırdı, şapşıdı, sasıq iis sezgendey mwrnın tıjırıp iskedi.  On qadamday jer bılay taman aparğanda ğana damıl taptı.  Aqımet doldanğanday Ismayılğa qaradı.  Ismayıl da közi jalt etip jauap qayırdı.

 –  Dayınsıñdar ma? – dep qart at basqaruşı dauıstadı.

 –  Dayınbız! – dedi Gülşet pen Abdul bir dauıspen.

 –  Toptan! – dep at basqaruşı qamşısın sermedi.

Atılğan oqtay eki jüyrik ata jöneldi.

–     Şüu! – degende patşa tosañsıp, tatar atınan qalıñqırasa da azdan soñ qatarlasa bastadı.  Jek köruden de küşti äldebir soqır sezim boyın bilegendey patşa moynın tırapaydıñ moynına qwşaqtağanday egese şaptı.  Attar alğaşqı ret krugtı aynalıp Ismayıl men Aqımettiñ qasınan ötkende, ekeui de bir eli artığı joq bastarı qaz qatar ötti.  Äldebir eki bastı, segiz ayaqtı jalğız maqwlıq şauıp bara jatqan tärizdendi.  Qarauşılar namazda twrğanday tım-tırıs boldı.  Olar bir dıbıs şığarmastan jwlınday wşıp bara jatqan eki qarağa közderin qadadı.  Ekinşi ret ötkende tağı da älgidey qaynasıp, qatarlasıp ağıp ötti.

Aqımet:

 –  Ismayıl, seniñ atıñ keremet eken – dedi.

Serkeş aqsaqalı:

 –   Aqımet kendir, seniki de osal körinbeydi – dep jauap qayırdı.

Eki jüyrikke üñilip, emeşesi qwrığan eki basşı egesti de wmıtıp ketti.  Tatardıñ közi öz atınan da ana attı işip-jep baradı.   Üşinşi orağıtıp öte bergende serkeş jaqtan quanıştı ayğay du ete tüsti.   Patşa tırapaydan ozuğa aynalıp edi.  Äueli tek twmsığı ozdı.  Bara-bara bası ozdı.  Abdulğa ärtürli aqıl üyretip tatarlar da ayğayladı.  Aqımet beyne bir öz atınan jaman patşadan eki közin ayırmadı.  Patşa üdey berdi.  Tırapaydan keudesi tügel ozğan şaqta qımquıt ayğay boldı da ketti.  Ismayıl otağasınıñ jeñinen şap etip Aqımet:

 –  Allay-ay, Alla-ay! Atıñ ne degen at edi! Qızıñ netken qız edi! On jigitke tatığanday qız eken! – dep bajıldadı.  Patşa tırapaydan esik pen tördey jer ozğan kezde tatarlar da, serkeşter de eki asaqaldıñ qoldarın qısısqanın körip, tañ qaldı.  Aqsaqaldarın körip olar da biriniñ qolın biri qısa bastadı.  Wpay qayırma qaytıs boldı.  Soñğı ozğan at bastapqınıñ bärin juıp ketti.

Wyalğannan qızarıp attan tüsip jatqan balasına Aqımet:

 –  Mwnday attan qalğanıñnıñ armanı da joq – dedi.

Ismayıl aqsaqal bir dorba altındı berip jatıp qızın qwşaqtay aldı.

 –  Bar qarağım, Gülşet, äjeñe – dedi.

Top-top bolıp tatarlar üydi-üyine taray bastadı. Bäs tigisken serkeşter bäsin qoldarına wstasıp, patşanı kezek-kezek süyisip jatır.  Patşanı jetelep Ismayıldıñ atqorasına äketti; atqora men Ismayıl özi jatatın üydiñ  arasında jwqa taqtaydan ğana bölme bolatın.   Aqımet Ismayıldıñ qasına twrıp qaldı. Ol Ismayılğa asıq jarınan jaman telmeñdep qarap twr.

Twrıp-twrıp,  Ismayılğa:

 –  Ayğırıña tört jüz dildä al! – dep,  keltesinen qoyıp qaldı.   Ismayıl:

 –  Patşa,  satılmaydı, – dedi.

 –  Bes jüz.

 –  Joq!

 –  Altı jüz!

 –  Atım satılmaydı. Sıbaylas, qoş bol. Üyim kütip otır – dep,   Ismayıl üyine bet qoydı.

 –  Mine,  tap meniñ patşam sıqıldı attardı şetelge satıp satıp jürdik; on ese artıq alıp jürdik; ne kerek: sanı köp bolğanmen,  sapası joq,    –  dep,  bäygi bitken soñ Qonaqbay mağan qarap söyledi.   Onda jılqımız şetinen osı Patşa tärizdi edi,  sen körgen şobırlardıñ,  qayda,  onda biri de joq.   Endi sen wlı atamnan qalğan bidaydıñ twqımınan pisirgen nandı jep kör; Keler jıldan äri endi nandı sol bidaydan pisiremiz.

Mağan atqoramen astasqan sarayşağa tösek salıp berdi; atqorada Patşadan özge de üş at twr.   Keşki tamaqtıñ üstinde qımırandı molıraq işip jibersem kerek: şeşinuge de mwrşam kelmey,  tösekke basım tiisimen qata qappın.   Attıñ elegizip kisinegen,  tıqırşığan dauısımen oyana kelsem,  tañda rauandap,  ağarıp qalğan eken.   Patşanıñ nege kisinegenin barıp bilgim keldi.   Atqoranıñ esigine tayanğanda Ismayıl aqsaqal wşıradı.   Aqsaqal  jügeri egilgen añız jaqqa qarap:

 –  Wrımtal jerge tentirep tatar keldi – au deymin.   Patşanıñ däyeksizdenip twrğan mäni sol,    –  dedi.   Biz söylesip twrğanda Gülşet jalañ ayaq bizge kelip,  meniñ neğıp erte oyanğanımdı swradı.   Aqırın söylessek te,  bizdiñ kübirimizben qoñsılarda oyandı: esikter sıqırlap,  tauıq şaqırıp,  erkekter,  äyelder tısqa şığıp,  öriske jiber degendey,  qoy mañırap,  siır möñirey bastadı.   Bitegeneden soñ,  wstanıñ dükeninen töske şaqıldağan balğa dauısı da estildi.   Äueni iiskelep töñirekti tağı da şolıp qaradı da,  Ismayıl däret aluğa üyge kirdi.   Gülşet alısqa qadala qarap,  atqoranıñ janında twra berdi.  Ol at üstinen

 –   Keremet!  –   dep Gülşet özinen – özi dauısın qattıraq şığarıp jiberdi.

Men oğan jalt qarap:  –  O kim?  –  dep swradım.

 –  Abdul.   Abdul.   Abdul!  –  dep  aytqan sayın dauısın qatayta berdi.   Jügeriniñ altın sabağınıñ arasınan qarayıp bir bwyra bas körindi.   Gülşet körmegensip twr.   Gülşet dos adamday qolımnan wstap,  eleusiz üyge qarap,  jetelep:

 –  Qonaq, sen bizdikinde qanşa bolasıñ? – dep swradı.

 –  Üş – tört kündey bolarmın,   –  dedim.

 –  Endeşe men sağan bw kün jügeri pisirip bereyin,   –  dep,  jügeri eginge jügirip ketti.

Jartı sağattan keyin,  tätti quırğan jügerini aldıma äkep qoyğanda,  qarasam,  qızdıñ öñi gül – gül jaynaydı,  közinen nwr tögiledi,  äkesimen ekeumizdi ayağınıñ wşımen tik twrıp,  kütip jür.

 –  Qalay? Jügeri wnay ma? Men eñ jaqsısın tañdap äkeldim,   –  dep, bet–auzı şiqanday bop ketti.

Äkesi tamaqqa qolın salıp jatıp,  qızına jauap qayırğan adamday:

 –  Patşağa saq bolu kerek,   –  dedi.   Ayttıñ silemi äli bar: jwrt jeñil – jelpi jwmıs bolmasa,  şaruağa äli oñdı qarağan joq.   Men aqsaqalmen birge eski auıl jamasıp otır edim,  oqısta Aqımet kendir kelip,  jwmısımızdı bölip,  ol eñ sändi kiimin kiingen, türli – tüsti asıl taspen bezelgen jalpaq bılğarı belbeuinen şolaq mıltıqpen qanjarı salbırap twr .   Istambwl taqiyasın kirşiksiz aq sälde jauıp twr.   Amandıqtıñ ornına:

 – Ne Habar bar? – dep swradı.   Ismayıl isin toqtatpay:

– Habar joq, – dedi.

 – Ismayıl, men senimen atıñ jayınan tağı söyleskeli keldim, – dep, jwmısın ayttı.

 – Aqımet äpendi, onıñ ne söylesetini bar?! Atım satılmaydı dedim ğoy.

Aqımet qoymadı:

 – Ne närseniñ bolsın, qwnı bar ğoy.  Aluşı qanşa beredi? Äñgime sonda ğoy.

– Jalañ onda emes, iesiniñ satatın oyı bar ma, joq pa? – äñgime sonda ğoy dep, Ismayıl şegerdi.  Aqımet taqımdap bolmadı.

 – Bağasız närse bolama altı jüz dildä altın degen oyınışıq emesqoy.

 – Joq! Altı jüz elu!

 – Joq!

 – Ekeuide dım qoydı.  Köpke deyin läm despedi.  Ismayıl közin isinen ayırmadı.  Aqımet jep qoyatın nemedey tikireyip Ismayıldan közin almadı.  Aqımettin abaysızda belbeuge taman barıp qalğan qolı Ismayıldı ornınan wşıp twrğızdı.  Eki basşı birine –biri qadalıp ältek twrıp qaldı.  Aqımet dım körmegensip jwmsaq dauıspen:

 – Jeti jüz dildä bolsa qayter edi? – dep swradı.

 – Meniñ patşam satılmaydı! – dep Ismayıl qatayıp ketti.

Aqımet basın eñkeytti de ketuge oñtaylandı.  Ismayıl qaqpağa deyin şığarıp saldı.  Tatar ketken soñ aqsaqal jäymen isine qayta otırdı.  Bir mezette şoşığanday atqorağa twra jöñeldi.  Janına teñeytin atımen kübirlesip söylesti de boyın jazdıruğa qorağa şığardı.  Qayta kelip iske otırıp jatıp, patşağa endi bwrınğıdan beter saq bolu kerek –dedi.

Mağan dauısı äntek qaltırağan ispetti körindi, dereu öñi qwp – qu bolıp ketti, renjip ketse Aqımettiñ qolınan kelmeytini joq –  dedi.  Sol kezde Gülşet kelip äkesinin qwlağına kübirledi.  Gülşet ayğırğa tayanıp edi, ayğır äldebir jaman iis sezgendey osqırıp ürikti.

 – Meniñ qızım keşe sağan wnadı ma? – dep Ismayıl menen swradı.

 – Atqa mwnday mıqtı äyeldi körgenim osı –  dedim.

 – Bwl qızım bwrınğı twqımnan.  Bidayım men ayğırımnıñ twqımı qanday bolsa, Gülşette sol twqımnan jaralğan bala.  Bwda satuğa bolatwğwn emes, tuğan emes.  Mwnı alsa, Ospan Sespe serkeşteri ğana aladı.

Biz tüske deyin is istedik.  Tüski tamaqtan keyin köp kisi keldi, köbi jastar, külisti, türli oyın oynastı, juırda toyı bolatın küyeu men qalındıqtı sıqaq qılıstı.  Bar oyınğa basşı bop jürgen Gülşet.  Atı ozıp kelgennen beri Gülşet jwrttıñ közinde nayza boyı köterilgendey, ardaqtı bop ketken.  Oğan birdene demegen, oğan köñil bölmegen jan joq.  Gülşet şattanıp, birese oñda, birese mwnda jügirip, äbigerlenude.  Qwraq wşuda.  Eki ezui qwlağında.

Keşke keşke taman qız, bozbala bir wzatatın qızdıñ esik aldında alqa ottan otırısıp jar – jar aytıstı.  Är öleñniñ basın bireu jeke aytıp, ayağına bäri qosılıp otırdı.  Jeke şırqap aytuğa Gülşetti qoyıptı.  Änşiler bir qalındıq üyine aytıp bolıp, ekinşi, üşinşi qalındıqtardıkine qıdırdı.  Dauısı jaqsı kızdar bolsa da, barğan üyde öleñ bastauşı Gülşet boldı.

Kün taudıñ tasasına qalay tüsti, solay Gülşet te jügerisine jügirip ketti.

Tünde tağıda patşa kisinep, meni oyattı.  Atqoranıñ artında sıbırlasqan dauıs estildi.  Bir minut ötisimen mıltıq dauısı şıqtı, jañğırığı küñgirlep, alısqa ketti.  Men saraydıñ tesiginen basımdı şığarıp qaradım.  Qolında wzın şam ornatqan panarı bar Ismayıl atqoranı qarap jür eken.

 – Sen tük estigen joqsıñ ba? – dep, menen  swradı.

 – Men tek attıñ kisinegeniñ estidim, – dedim.

 – Qap.  Ne bolsa da körermiz.  Patşadan köz ayırmay küzetu kerek, – dep, üyge qaray jöneldi.

Tañ aldında jatatın üyine qaytıp kele jatqan, Gülşettiñ aqırın basqan tıqırı estildi.

Tüs kezinde Aqımet kendir Ismayıldikine tağı keldi.

 – Ne habar bar? – dep swradı.

 – Eş habar joq!Tünde mıltıq atam dep, jaqsı sıbaylasımnıñ mazasın aldım bilem, – dedi Ismayıl, keşirim swrağan kisişe, Aqımetke qarap.

 – Joq! Sıbaylas, meniñ wyqım qattı bolatın.  Nemene? Älde wrı keldi me?

 – Atqorağa taman bireu kele jatqan tärizdendi, –  dedi.

 – Qwday saqtasın! – dep Aqımet şın şoşıp ketkendey boldı.  Ismayıl, ayğırıñdı satsayşı.  Bäyge bolğannan beri wyqıdan da, külkiden de qaldım, işken as tamağımnan jürmeydi, esildertim ayğır boladı da twradı.

Tınıştığım da, abıroyım da, tirşiligim de osı ayğırda twrğan tärizdi.  Ismayıl altıalalı satsayşı mağan, ayğırıñdı, – dep, jalbarınğan adamşa, Ismayılğa qolın sozıp jalındı.

 – Satım sağat emesqoy, Aqımet kendir.

 – Men siyaqtı kisi sağan kelip, men siyaqtanıp, ırısım da, ömirim de osı ayğırda dep otırğanda, men siyaqtanıp sağan jeti jüz, segiz jüz som sap altın, – joq,  mıñ dildä berem dep otırğanda, Ismayıl aqsaqal, neğıp bir qayıspaysıñ? – dep, qolın uqalap, ekilene söyledi.

 – Men ayttım ğoy.  Satım sağat emes.  Atımdı ömiri satpaymın.

 – Tırapaydı qosa bersem de deme? Seniñ atıñnan äntek keme tömen ekenin öziñde kördiñğoy.  Sonda qayter ediñ, Sımeke?

 – Menikinen äntek qana tömen öz atıñ twrğanda,  meniñ ayğırım sağan nege kerek?

 – Nege deseñ, men oğan jerik boldım.  Odan artıq ne ayt deysiñ? Attı öziñ de jaqsı köresiñ, meniñ qalımdı wqsañ kerek qoy

 – Ras! Men Patşamdı jaqsı köremin.  Ömiri onı kisige bermeymin.  Ol twqım ğoy, halqımnıñ abıroyı ğoy.

 – Endeşe, bilip qoy, Ismayıl.  At qwyrığın kesken jerimiz osı, bwdan bılay aramızda soğıs bastaladı, dedi Aqımet qwşırlanıp, Patşa meniñ qolıma tise, meniñ qandas adamdarımdı anadaydan sezip, kisineytin, tıpırşitın ädetin qoyğızarmın, dedi.

 – Seniñ qandastarınıñ qolına patşa ömiri tüse qalmas! – dep Ismayıl ketip bara jatqan Aqımetke aqırdı.  Sender, siyaqtı öñşen alıpsatarlar asıl närsemizdi qwrttıñdarğoy tügel.  Nanımızdı da, astığımızdı, atımızdı da, äyelimizdi de aldıñdar, olardıñ qarjuına jalğız kebekten basqa ne berdinder? – dep aqırdı.  Sol küni de, onıñ erteñine de Gülşet ayğırmen bwrınğısınan köp oynadı.  Meyramnıñ kelesi tüni Gülşet ayğırğa minip, wzatılatın qızdardıñ üy aldındağı jeti ottı şıraq wstap aynalğan köp kisilerdiñ sauığına ketti.  Serkeşterdiñ toyın köruge birtalay tatarlar da keldi, olar tayanğanda, bwrınğıday emes, patşa pälen ürikken joq, keybir ottar söngen soñ, Gülşet ayğırın atqorağa äkelip bayladı.

Üyge qaytıp kelgen soñ, atqora jaqtan qwlağıma sıbır estildi.  Abduldıñ dauısı ekenin tani kettim.

 – Qaraşı mağan üyrenip keledi.  Endi biraz künde äbden üyir boladı.

 – Äytse de seniñ ketkeniñ jaqsı Abdul, – dedi Gülşet.

 – Aqsaqal tısta jür ğoy.  Mwnda pişenniñ işi tipti jılı, jaylı, – dedi jas jigit.

 – Mağan üyge qaytatın uaqıt bolğanın bilesiñ be? Äkem bilip qoysa artı nege şabatınıñ bilesiñ be? Ölim ğoy, Abdul, ölim ğoy!

 – Gülşet, seniñ  janıñ qalay tätti edi? Men seni er me dep oylap edim.

Esiñ joq eken.

 – Öz janım emes, seniñ janıña bola aytam!

Osı sözderdiñ artınan saqıldağan külki, solqıldağan jılau estildi.  Tısqarıda soñğı ot sönip, soñğı qız, bozbala üydi – üyine tarağan kezde, töbedegi tesikten Abdul tısqa şıqtı.  Gülşet qaqpadan şığıp, öz bölmesine ketti.

Azdan soñ, qasına tört jigit eritip, Ismayıl otağası atqorağa kirdi.  Qınamendeniñ sol tüni ömiri esimnen ketpes! Jip – jii jwldızdar şaşılğan, aynaday kögildir aspan.  Kümis nwrın toğaydıñ basına, sağıltaudıñ üstine tögip twrğan, badalğan, bozğıltım ay.  Şalqar qotandı jağalay şöpşek pen jağılğan samaladay jüz bir ot.  Ottıñ üstinen aspanğa köterilip budaqtağan tütin alqa qotannıñ qaq ortasında jaña qosılğan jastarğa qolın jayıp bata berip twrğan, aq kiimdi aqsaqaldı Qoja.  Küyeulerdiñ kigeni qızıl men jasıl,  qalındıqtardıñ kigeni sarı men kök.  Erkekter bir sıdırğı qoñır änge basıp, äyelder alaqanın şapalaqtap, qoñırauın sıldıratuda.  Äueniñ iisi quırdaq, küygen bal.  Alqa qotannın sırtınan attarına älem – jälem baylap, bezegen salt attı jigitter lek – legimen ötip, qoldarında semseri qanjarı bar neşe türli at oyının istep ottardan at sekirtip jür.

Dumannıñ degen qızu üstinde, Qojamen söylesip twrğan, Ismayıl aqsaqaldıñ aldına bükireygen jalğız jetip bardı, bwl Aqımet kendir edi.  Töbege wrğanday, jwrt tım – tırıs boldı.  Qoñıraular doğarıldı.  Tatar Qojağa täjim etti de Ismayıldın qasına otırdı.  Ol Ismayılmen azaq söylesti, Ismayıl bolmaydı degendey basın şayqağan kezde, qolın wsınıp, dausı dirildep, jalına bastadı.  Olardıñ sözine Qoja da kiristi.  Qojanıñ sözin qwlaq qoyıp Ismayıl tındap boldı:

 – «Joq, joq, joq» – dep, tağıda basın şayqadı.  Äkesi Aqımetpen söylesip otırğan kezde, Gülşet patşanı şaujaylap, meniñ qasımda twrdı.  Aqımet qasına Ismayıldı ertip, alqa qotannan şıqtı.  Az künniñ işinde ol  ap soqqanday jüdepti.  Onıñ janın ulı şer jedi ğoy, ol toqtadı da, auır qasiretpen patşağa qaradı. Sodan keyin jalınğan, jasaurağan közi Ismayılğa tüsti.  Ismayıldıñ betinen de jas tamşılap twr edi.  Eki erkek läm despey, biriniñ közine biri qarap, qadalıp köp twrdı.  Sodan keyin Ismayıl atınıñ janına keldi.  Atın  sipap, ayaladı da, qolındağı oramalımen közin japtı.  Mıltıq jılt etti, dauısı külp etti.  Patşa jerge kürs etti.  Eki şal ölgen attıñ basın qwşıp jılap jatqanda,  Abduldıñ qwşağında twrıp Gülşet jıladı.

 – Äke, meni aya! Men onı süyemin! – dep jıladı.  Sol tüni serkeş, tatar bas qosıp, tağı bir qwdalıqtı toyladı.

 Jüsipbek

Abai.kz

2015 jıl, 5-qaraşa.