Halqına qamqor bolğan Qoñır qajı
kerey.kz
Şilikti halqın aman saqtap qalu üşin el-jwrtqa bas boladı. Şağanoba özeninen Sarşige deyin jetetin 35 şaqırımdıq toğandı qolmen qazdıradı Elağası, qayratker. Şilikti jazığında ğwmır keşken Qoñır atamız öz uaqıtında sıylı, qadirli adam bolğan. Mekke barıp, qajı atanğan, äulie kisi eken. Zamanında el bilegen Bwtabay, bi Şayanbay, Sasan bi, basqa da şığıstağı bolıs, atqaminerlermen sıylasıp ötipti. Sovettik däuirde Şilikti sovhozın 20-day jıl basqarğan, şaruaşılıq jayınıñ bilgir basşısı Qalım Qwnafiyanovtıñ «Ötken künde belgi bar» degen kitabında Qoñır qajı şamamen 1873 jılı tuğan dep körsetiledi. Al Qalihan Altınbaev öz eñbeginde 1869 jılı tuğan dep derek beredi. Qoñır qajı – qojan ruınıñ halıq qwrmettep, töbesine kötergen bii. Tarihşı Eskendir Qwranbaev «Nayman Kerey» kitabında Qoñır qajı 1908 jılı qajığa barğan, 1905 jılı «Qazaqstannıñ şejire jazu qoğamınıñ müşesi bolğan» degen qwndı derekterdi alğa tartadı. Bwl sözdiñ däleli retinde etnograf zertteuşi wstaz E. Qwranbaev Qoñır qajınıñ qojan ruınıñ şejiresin jazğanın jäne ol jazbanıñ äli tabılmay otırğanına ökiniş bildiredi. Bireu bolmasa bireuden şıqsa degen tarihşınıñ ümitin eskerip, köp bolıp şejireni tabuğa atsalısuğa tiispiz. Qoñır qajınıñ äkesi Mäjit Mañqiwlı – 19 ğasırda ömir sürgen, el qadirlisi bolğan sıylı adam. Ataqonısı: Şilikti jeriniñ Qarasay öñiri. Mäjit Monkin esimi 1873 jılğı 7 qañtarda Sankt-Peterburgte II Aleksandr patşanıñ qabıldauında Zaysan jäne Altay qazaqtarınıñ deputaciyası işinde kezdesedi. Patşanıñ osı qabıldauına barğan deputaciya qwramındağı arhivtik surette Mäjit Monkin Tarbağatay eli Şilikti bolısınıñ bii dep körsetiledi. Qajılıqqa barğan saparında ömirden ötken Tarbağatay tektileriniñ biri. 
Surette joğarı qatarda sol jaqtan törtinşi otırğan Mäjit Mañqiwlı Sonımen Qoñır qajı öz halqına qanday jaqsılıq jasadı? Onıñ esiminiñ wrpaqtan wrpaqqa boytwmarday iltifatpen jetip kele jatqan sebebi nede? «Aşarşılıqta jegen qwyqanıñ dämi toqtıqta auızdan ketpeydi» degen söz bar ğoy halıqta. Mine osı halıqtıq sözdiñ mağınasın Qoñır qajınıñ el-jwrtqa siñirgen eñbeginen wğamız. 1928 jıl qazaqtıñ malın tartıp alıp, janın sadaqa qılğan jıldar. Goloşekinnıñ qoldan jasağan aşarşılığı elge jappay küyzelis äkeldi. Osı twsta Qoñır qajı Şilikti halqın aman saqtap qalu üşin, el-jwrtqa bas boladı. Şağanoba özeninen Sarşige deyin jetetin 35 şaqırımdıq toğandı qolmen qazdıradı. Bwrın-soñdı bolmağan osınday jwmısqa qatısqan adamdardı öziniñ mal-janımen tamaqtandıradı. Ortağa berip, maldan ayırılğanşa, onı tuğan halqınıñ igiligine aynaldırudı oylaydı. Osı ğasırlıq şaruanı bastap, onı abıroymen ayaqtap, wyımdastıruşı aqıl iesi retinde halıqtıñ ıqılasına ie boladı. Şilikti halqınıñ egin egip, tartılğan toğannan mal suarıp, aşarşılıqtan basqa jerdegidey jappay emes, aman ötuine siñirgen Qoñır qajınıñ halıqtıq eñbegi wmıtılmauğa tiis. Sondıqtan bolar Tarbağatay igi jaqsılarınıñ bärin öleñge sıyğızğan Ärimjan Janwzaqwlı «Jäjeñ» atanğan Zeynolla Bwtabaywlına arnağan wzaq tolğauında Qoñır qajınıñ esimin erekşe iltipatpen ataydı. Qoñır qajınıñ tağdırı el men jerge osınday kösemdik jasap, wlılıq tanıtsa da, sovettik zamannıñ jılımıq qabağına qaramastan, qudalauğa tüsedi. Qazaqstandı sol twsta basqarğan Filip Goloşekinniñ kolhozğa adamdardı zorlap tartu sayasatı kezindegi «Asıra silteu bolmasın, aşa twyaq qalmasın» degen wrandı soyqanın astarlap wqqan babamız köziniñ tirisinde, qolında mal-janı twrğanda özine zirat twrğızadı. Bwl sol kezdegi däuletti adamdar saltına da jatatın is edi. Ökinişke qaray, sovet ükimetiniñ «şaş al dese bas alatın» qwyırşıqtarı qajını zirat twrızdı dep, türmege jabadı. Halıq üşin siñirgen eñbegi arqasında odan bosap şığadı. Biraq ömirinen tınıştıq ketedi. 1930 jılı Qıtay eline ketuge bel buadı. Qajı atamız keterinde «Iä, Alla, Jaratqan Iem! Özime arnap saldırğan mekenimdi özime bwyırta gör. Jat jerde süyegimdi qaltıra körme» degen tileumen attanğan eken degen äñgimeni ülkender aytıp otıratın. Qajınıñ osı tileui qabıl boladı. 1946 jılı sovet ükimeti onıñ kolhoz qwrılısınıñ bastapqı kezeñindegi atqarğan şaruaların eskerip, elge qayta qaytuğa rwsat beredi. Ökiniştisi, qajınıñ tuğan jerdegi ğwmırı wzaq bolmaydı. 1947 jılı Qoñır qajı ömirden ozıp, alla özi saldırğan Sarşidegi ziratınan topıraq bwyırğan eken. Endi Qoñır qajı babamızdıñ adami tağılımdarı turalı halıq jadında saqtalğan ğibrattarı turalı birer söz. Ertede eldiñ igi jaqsıları bas qosqan bir jiında «Adamğa ne serik? Tentek neşeu? Ökiniş ne?» degen swraqtardıñ tärbieli mäni jöninde oy örbidi. Jiında otırğan Qoñır qajı babamız, basındağı taqiyasın, bir kiip, bir şeşip, qolına alıp otırıptı. Ğibrattı söz aytarda qajınıñ osınday ädeti bar eken. Onı biletin jwrt ünsiz tıñdaptı. Sonda Qoñır qajı: «Är adamda üş serik, tört tentek, eki ökiniş boladı. Üş serik ol: ğılım men öner, adamnıñ qwday qosqan jarı. Aldımen – ğılım serik. Oqıp, zerdeñe jiğanıñdı öziñ bireudi tärbielep oqıtıp, bilgeniñdi aytpasañ, onı senen eşkim tartıp ala almaydı. Ekinşi – öner serik. Onı da eşkim wrlap ta, tartıp ta ala almaydı. Bwl ekeui minerge at, işerge as boladı. Üşinşi – jar serik. Äyeli ölse, qañğırıp bası er qaladı. Eri ölse, añırap, bozdap äyeli qaladı. Tört tentek degenimiz: birinşi – köz tentek. Janarı öşip, boyınan janı şıqpay adamnıñ közi toymaydı. Ekinşi – köñil tentek. «Köñil jüyrik pe, kök dönen jüyrik pe?» dep beker aytılmağan. Bwltqa minip, jaydı qamşı etip dünieni aynalğıñ keledi. Üşinşi tentek – ömir. Keşe tuğan balasıñ, qayda ketip barasıñ? O, dariğa, 25-te qayratıñ tolıq, aqılıñ kemşin, 40-ta aqılıñ tolıq, qayratıñ 25 jastağıday emes. Balalıq, bozbalalıq, jigittik däurenge qayta bir oraltpay zır etip, qariyalıq degen kelmestiñ kemesine äkep mingizedi. Qamşınıñ qısqa sabınday bolıp, zır etip ötken ömirden ökinişiñ men mañdayıña jazğan sıbağa-sıyıñdı körgen tüstey enşilep attanıp kete barasıñ. Törtinşi tentek – ölim. Käriniñ käriligin sıylap, wyalmaydı. Jastıñ jastığın ayap, qaymıqpay keselimen, dertimen jalañdap keledi. Eki ökiniş degenim: birinşisi – onsız da qısqa ömirdiñ jartısın körip, jartısın körmey, wyqımen ötkizesiñ. Ekinşisi – qolıñdağı baylıq. Ol şıñ basındağı qırau siyaqtı, kün jılt etse erip joq boladı. Al baqpen kelgen bilik – kiim etegindegi şañ siyaqtı, qağıp qalsañ wşıp ketip, joq boladı», – degen eken. 
Elağası Qoñır qajı Mäjitwlınıñ ziratı
Osınday tağılımdı artında söz qaltırğan Qoñır qajı asqan dombıraşılığımen de aymaqqa belgili bolğan. Ol – «Boztorğay», «Bwlbwl», «Kermaral», «Qarlığaş», t.b. küylerdi ömirge äkelgen önerpaz jan. Amal joq, uaqıtında zertteuşi izdeuşi adamdar bolğanda babamızdıñ bwl şığarmaları da anıqtalıp qalar ma edi?! Ağayındı Ramazan men Bedelbek Äbilmajinovtar orındap, «Qazaq» radiosınıñ altın qorına halıq küyi dep jazdırğan «Boztorğay», «Bwlbwl» küyleri barşa qazaqtıñ asıl qazınasına aynaldı. Sağınbek Aqanwlı, QR mädeniet qayratkeri Zañğar Kärimhan
e-history.kz
Pikir qaldıru