QIRAN TAĞDIRI
kerey.kz
Jädi ŞÄKENWLI
(M.Maqataevtıñ «Aru – ana» poemasınıñ izimen, Ospan batırdıñ ruhına arnalğan)
Atam zamanğı eski molalardıñ jel müjip jauın şayğan, qara qoñır topırağı öli şöpterdiñ iri talşıqtarmen şırmalıp, seleu ösken ermen, jusan, ala botanıñ qwrap sıydiğan sabaqtarı qobız ünindey mwñlı terbelip, bebeuley til qatadı. Börik kigendey oşağannıñ qızıl şaşaqtı kökşil bası salmağınan auırlay mwñaya ırğaladı. Oqtın-oqtın türtinip, topıraqqa wrılğan tınımsız dala jeli, suıq twmsığımen ebelekterdi audara iteredi.
Küzgi dala keşiniñ qızğıltım şapağı qan reñimen boyağan şarbı bwlttardıñ näzik torğının tile ayırıp Altaydıñ aq iıq qıranı wşıp keledi.
Är jerinde aq jolaq qws sañğırığı bar eski molanıñ qwlağına tayay qoñırqay jelpuiş qanattarın şalqaya jayıp, Ertistiñ wyıl teregindey büjır-büjır bojban şıbar salalı bolat twyaqtarın barbita eppen qondı. Jılannıñ basınday etsiz, epti basın oñ-solına tolğay tez bwrıp, aynalasın şolıp, imek twmsığın eñkeye, twyağına janıdı. Onan qwrandı erdiñ jeltoqımınday aldına iterile bitken şudalı, torañqı japıraqtı, qalıñ jündi som topşısın ırğay, qoñırqay jıltır twmsığımen totıqqan sabauday qauırsındarın taray bastadı. Sonan kegejesinen kekjite şalqayıp, aynalası qap-qara moyılday döñgelengen, wşqın atqan şegir közderin tüpsiz kök aspannıñ zeñgirine qadap, qalğığanday bir auıq qıbırsız otırdı. Kenet aspan twñğıyığınan älde bir joğın tapqanday melşigen qalpınan selk etip dür-dür silkindi. Onan tegeuirinin serpe mola qwlağınan oşarıla köterildi. Sadaq doğasınday iilgen qanattarı eski qorımdıqta jayau borasın oynatıp, terbele sıldırağan quraydar mola topırağına bolmaşı bas wradı. Äuede keşki şapaqpen qıp-qızıl örtengen tüske boyaalğan qws patşası erkin köktiñ kögiljim auasın ısqıra tilgilep şarıqtap bara jatadı. Swrğılt aspannıñ suıq jeli qayıqtıñ tösine wrılğan mayda tolqınday bötege bauır mamıqtarın qayıra jatqızıp äuelete köteredi.
- Izğarlı da suıq küz jeli seni qayda aparar eken, ey qasietti dala seteri, kök erkesi – qıranım?! Altın Altaydıñ jon taularına ma, salqın Sauırdıñ keñ qoynauına ma, älde Erenqabırğa – Boğdağa ma, ne bolmasa Şıñğıs, Kökşe, Alatauğa ma …? – dep kübirledi osınıñ bärin manadan alıstan körip, ürkitip almayın dep tizerlegen Qoramsaq sazarğan küyi. Qamşısın wstağan dombal sausaqtı sol qolımen qara jerdi nığarlay tirep, tastan qaşalğan alıp mär-mär müsindey denesin ırğay, qan daqtarınan sauıs bolğan kiimderin qaudırlata orınnan twrğan ol atınıñ şılbırınan jetektey tartıp molağa jaqındadı. Qanşırday qatqan aq boz at yesine ıqtiyarlı wmsına erdi. Köz wyasın kömkere japqan qalıñ qasın kötere, wsaq äjim jii jiektey bastağan sarğış qoy közin molanıñ qañırsi jarılğan eski topırağına qadadı. Köz aldı birte-birte bualdırlana qoñırqay topıraq kökşil teñizge aynalıp kölki jöneldi. Janarın sığımday basın kötergen onıñ kempir qosaqtay qwlpırğan jas tamşılarınıñ arasınan ızğarlana küreñitip jım-jırt qwlazıp jatqan baytaq jäzira, kökjiektiñ kemerindegi qorğasınday swrğılt aspan, qızgılt sarı jalındar örttey laulağan, mwjılğan molalardıñ qwlağı, onan arı zeñgir kökte şarıqtağan tüymedey qara noqat – qıran bürkit körindi.
Ol bir kezde töbesinen jasın tüskendey şögerile sılıq ete tüsti de molanıñ aldına tizerley jaqındap, basın bozğıl jusannıñ üşkil bastarına taqap, kübirley küñirendi:
- Keşir babatayım, keşir, er emes ez tuğan wlıñdı keşire gör, keşire gör qan men tarihıñdı jazğan qasietti dalañdı qorğay almağan mına mendey paqır miskiniñdı!!!
Tırs-tırs tamğan qorğasın tamşılar molanıñ köñ topırağında tüyirtpektele domadanıp jattı. Onıñ üstinen oñtüstikke jebeniñ twmsığınday bağıttı bwrış jasağan tırnalar şoğırı tıraulap ötip jattı. Qoñır qaz, sarala qazdardıñ da mwñlı qikuı talıqsi jetedi.
* * *
- Qoramsaq-au, Qoramsaq netken tas bauır ediñ, sen meni at sauırına salıp mwnda äkelmeseñde, men seniñ besikte atastırğan ayaulı qalıñdığıñ edim ğoy, – Şolpannıñ näzik dauısı torğa tüsken torğayday şırıldap, üñgir auzınan alıstarğa jañğırıp twrdı. – Bwl qaytkeniñ, elden qaşıp qay küniñ bwl, ien taudı panalap!?
Eliktikindey qwsırılğan tanauın tarta öksip, közderiniñ astı kölki isken Şolpannıñ betin basqan süyrik sausaqtarınıñ arasınan jıltıray aqqan möldir tamşılar birin-biri qualay domalap jattı .
- Ou, Şolpan, zarlamaşı, zarlamaşı, qazir men qaşqınmın, elge barğanmen mağan bäri bir kün joq. Jiırmanıñ besine endi ğana şıqtım. Men şirk ğasırımdı mırışqa jem qılar jayım joq, – bilegin sıbanıp arqardıñ terisin sıpırıp jatqan Qoramsaq jebe mwrttarın ızalana jıbırlatıp, tisterin sıqırlata qayradı. – Ätteñ, ätteñ! – onıñ şaşı jauıp jetpegen maylı şüydesi küreñitip, keñ mañdayındağı tamırları kögere bileulenip ketkenin Şolpan körip twrdı.
- Ätteñ, Şolpan, menen wrpaq qalu kerek , wrpaq, wqtıñ ba, wrpaq !!!
Arıstannıñ aqırğanınday kürkirey jañğırıqqan «wrpaq, wrpaq …» degen ündi tau jotalar bir-birine jetkizip, jañğırığa qaytalanıp jattı.
-Wrpaq, wrpaq, wrpaq…
Sayda bwlaq öksi kübirleydi, alıstan ükiniñ äupildegeni miñgirley jetedi. Birde äumesirlengen jel taudıñ qoynı-qonışına ajdaha twmsığın tığıp, qarağay, samırsındardıñ bası uildey şulaydı. Qırau qauırsındı däu maqwlıq tau şoqılarında tuırlıq qanatınan tentek borasın oynatadı.
Qoramsaq üñgir töbesine melşiuli, Şolpan qıstığa kürsinip añ terisine orana tüsedi. Aq boz at dalada jer tarpi osqırınadı. Jılan tilindey ilmigen jiñişke otı qaltıray bwlğaqtağan mayşam säulesi üñgir auzınan aspay üñgirdiñ bwjır-bwjır töbesinde ürey köleñkesi bige basadı. Qarauıtqan üñgir işinde bilteniñ bolmaşı sırılı da ap-anıq estiledi.
Al, endi birde qıs!
Bükil dalanı qıstıñ aq tonı qımtay tüsedi. Atırap aqqudıñ mayda mamığınday wlpa qar jamılğan. Qardıñ betin suıq qanatımen jelpi wşıp bwlt ötedi. Kümis wntağınday qar tozañı köz aştırmaydı. Appaq dalanı qara buraday tün köleñkesi şöge basıp, en dalanıñ sonı qarında aş böriler jortuıl saladı. Qanşıq qasqırdıñ wlığan aşı üni bayğwz ünin basıp tüsip, tün wyqısın üreymen üzedi. Şaşırağan şoqtay jwldızdar älemin qaq jarıp, aq süñgilengen özendi ölkeniñ ormanınday beldeulengen qws jolı qwlazıp jatır. Mwñaya kübirlesken tau ormanınıñ üstinen, nayza şoqılardı janay kümis qanat aru ay bayau qalqıp bara jatadı.
Qwlaqtanıp batqan kün tağı da qwlaqtanıp şığadı. Ayudıñ inindey boz qırau şalğan üñgir auzınan qızıl säule imene sığalaydı.
Qoramsaq kürsinedi. Şolpan qaymığa öksidi. Aq boz at jer teuip kisineydi. Künder osılayşa ötip jattı, ötip jattı …
Endi birde üñgir auzınan tırs-tırs tamğan tamşınıñ üni jii estile bastadı. Qoñırqay lepti dımqıl jel jibek qanat köktem twmanın şülendikpen ülestire salatındı şığardı. Bozğıl twman say tağanınan örlesimen-aq kün nwrımen şıraylanıp samğay wşatın boldı. Beti kilegeylengen dalanıñ süri qarı astınnan kemiktelip äuelgidey tışqan añdığan tülkini kötererlik qauqardan ayırıldı. Hrustaldana qwlaydı. Jaqpar-jaqpar jartastar şaranadan arşılıp twmsığın qaraytıp şığa bastadı. Bwlaq suları qoşqıldana laylanıp, bwyra tolqındar bwrqılday şapşıp ezuinen köbik şaşatın boldı. Jauqazındar da eptep qwlaqtarın qalqayta bastadı. Biren-saran boz torğaylarda payda boldı.
Köktem!
Qoramsaq birer uaq atqa minip qara küngeylerden añ aulay bastadı. Aq boz attıñ da qoltığı jazılıp, twyaq qışuı basıldı.
Şolpan şe?
Şolpan bwl dünieniñ barlıq qızığınan torıqtı. Desede, älde neni jegisi keledi. Añ eti me, bwlaq suı ma – bir qwmarlıq bar. Künder ötip jattı.
Bir kezde onıñ ölip alğısı da keldi.
Biraq, tağı da biraq ne? – alqızıl kün sekseuildiñ şoğınday jaynay şığıp, şıñ basınan tökken sarğış säulesi onıñ boyına jılılıq bağıştadı. Jalama jartas betinen balapandardıñ şulap jamırasqanı estiledi. Ağaştan-ağaşqa sekirgen tiın bwğan közin salıp erkeley qwyrıq bwlğaydı. Bwlbwl qasaqana onıñ qasına wşıp kelip, tañday jırta änge basadı. Etekte bwlaqtar sıñğıray, kümis marjandarın laqtıradı. Onıñ qwrsağında tıñ tirşilik iesi bwlqınıp, anasın älsiz tepkiley bastadı. Osı kezde tau äuelgisindey:
–Wrpaq, wrpaq, wrpaq … – dep jañğırığıp qoya beredi.
Şolpan dalanıñ auasın qwşırlana jwtıp üñgirge oraldı. Jarınıñ betindegi noqtalı qoñırqay daqqa sarğış közderinen ottı külki oynay qarağan. Qoramsaqtıñ qarılğaştıñ qanatınday jebe mwrttarı türilip ketti. Şolpannıñ aqşa jüzine wyığan twnjır mwñdı körip bılay dedi:
– E, e, Şolpan, nesine ah wrasıñ, äli-aq, biz wrpaqtı bolamız, elgede baramız, onan soñ meyli, bandı dese de artımda wrpaq qaladı, atsada, şapsada meyli!
– Wrpaq …
***
Tünimen aq jañbır siberley jauıp twrdı. Dalanıñ jwpar lebi tanaudı qıtıqtaydı.
– Şirkin ömir, şirkin jaz, netken körkem ediñ!
Kökiregin toltıra tınıstağan Qoramsaqtıñ tabanınıñ astında qara Ertisti boylay kökşil şüykedey boz twman şwbalıp jatır. Twman jırtığınan qarsı bettiñ jap-jasıl qarağayı arudıñ aq jaulığınıñ astınan taldana qwlağan şaşınday äsemdik añğartadı. Tınıstı, salqın jwpar aua köşip jür. Sayda özen gürili, bwlaqtardıñ möp-möldir, äsem marjandı, qwlın jaldı bwla tolqındarı eñiske qaray qwldırañday şabadı. Qwlının körgen mama biedey mekirenip qart qara Ertis jatır. Jağalaudıñ jalpı tası öz pirine qwlşılıq qılğan sopılarday, basın jerden almastan toñqañdap täjim jasaydı. Älde bir qwpiyanı tereñine üyirgen tolqındar süykimdi qızdıñ mıyığındağı bolmaşı şwñqırınday döñgelene oyıs jasaydı.
Dala serisi, twz tağısı da Altaydıñ osınday kieli jüregin tañdaydı. Osı mañdağı bir biik qwzda bürkit wyası boluşı edi. Qoramsaq älgi wyağa bir top adamnıñ kelip jürgenin bayqadı.
Älgiler arqasına kergiş baylap jartas töbesinen qws wyasına adam tüsirdi. Kenet, qırannıñ aşı şañqılı estilip, zaqpınıñ tasınday aqqan qıran älgi adamdı janay qanatımen wrdı. Onı tıñdağan eşkim bolmadı, balapandı alıp jaylarına ketti. Olarğa şüyile nayzağayday süykey ötken qıran tük önbesin bilip aqırı şırqau kökke biraq şığandadı.
Tügimen elegizip jaqsı wyıqtay almağan Qoramsaq ertesi azannan twrıp älgi jartastıñ tübine keldi. Jaqpar-jaqparlı kerege köz jartas betine şaşılğan qan men qauırsındarğa ğajaptana qarağan onıñ közine dal-dwl bolıp jerde jatqan qırannıñ öleksesi körindi. Är jerde attan qwlağan batırdıñ atılmay qalğan jebesindey iri qauırsındar beybereket jatır. Sönbegen janarı şegirlene qatıp qalıptı.
Bwl kezde özderi bürkittiñ balapanın alğan mañnan tütin körgenin habarlağan qwsbegilerdiñ jol bastauımen tau qoynauına qalıñ jasaq swğınıp kele jatır edi. Aq boz at älde nege eleñdey qos qwlağın qayşılap jer tarpıdı. Alıstan ağaş bwtağınıñ sınğan sıtırı estildi. Qoramsaq dereu atına minip, saydıñ balağınan qayqaya josılta jönelip edi, kenet artınan ayğay şıqtı:
– Toqta, Qoramsaq qayda qaşıp qwtılmaqsıñ?! Bügin sen öziñ tökken qanğa jauap beretin bolasıñ!!
İz-tüzsiz joğalğan jauınıñ tauda bekinip jatqanın bilgen jasaq bastığı etek jaqtan osılay dep ayğayladı.
«Men üñgirden alıstauım kerek, Şolpan şoşımasın, auır ayaq Şolpan şoşısa älde qalay…» dep tistene kübirlegen Qoramsaq artına bwrılmastan qalıñ qarağay arasına siñip ketti. Onıñ aq boz atınıñ bwlañ etken qwyrığı men jalpaq jauırının ğana körip qalğan top izine tüse tauğa örmeledi.
Örley kele mük basqan qarağay şirindileri sirep, tau alqımı qorımdalıp, atın etekke tastağan Qoramsaq mıltığın qolına alıp ayuday zor denesin tiınşa jeñil qozğap tastardı daldalay örmelep bara jattı.
Endi onıñ tiri wstatpasına közi jetken ämirşi tobına:
– Atıñdar! – dep bwyrıq berdi. Zulay wşqan kök mırıştar qınasın jona tastarğa soğılıp «şıñ-şıñ» wşıp jattı. Taudıñ twnıq aspanında ajal oqtarınıñ ısqırğanı men däriniñ külimsi isi bwrq etti. Qoramsaq qostay bir tastı daldalay artına mıltığınıñ wşın kezegeni sol edi, keşegi qırannıñ balapanın alğan, bügingi jol bastauşı bolğan öz qandası aldımen tıramay astı. Jasaq bastığı da oñ bileginen jaralanıp, şäbelene oybayladı:
- Öltiriñder jauızdı, qaytseñder de qwrtıñdar, kim atıp öltirse soğan mol silıq beremin!
Atıs üdey tüsti. Qarağay, samırsın bürleri oqtan qırqılıp tüsip, tabiğat ananıñ twnığına juılıp kelgen tarğıl tastardıñ betine qızıl küreñ qan şaşıldı. Tau tağıları beybit tirliginiñ beymaza bülingeninen ürke alıstadı.
Qoramsaqtıñ aşulı janarınan ot şaşırap mıltığın artına bwrsa-aq bir jasaq domalap jattı.
«Ätteñ!»
Bir mezet ol oq qapşığınıñ bos qalğanın sezdi, «iä, mende oq bolmamağanımen olarda bar emes pe» dep oylağan ol älginde ğana atıp tüsirgen jasaqtıñ oğı men qaruın almaqa qayta qayırıldı. Qorım tastardıñ arasınan qwldilap, aldındağı öliktiñ qaruına şılbır tastam ğana qalıp edi, kenet oñ iığı solıq etti de bükil denesi wyıp, közi qarauıtıp ketti. Köz aldında tau dala, orman şır aynala mwnartıp bara jattı.
Oğan jaralı jasaqtıñ oğı tigen edi.
Älginde tarıs bitip qalğan Qoramsaqtıñ qwlağı şuılday aşıldı. Jer ğalamdı zil-zalağa keltirgen bir ün onıñ jüregin şımırlata qwlağına ap-ayqın estilip twrdı:
– İñä iñä!
Tau samalı qan wyığan kekilin sipap odan süyinşi swrap jattı: «sen äke boldıñ, balañ düniege keldi, twr, Qoramsaq batır, Süyinşi, süyinşi…!»
«Men wrpaqtı boldım» degen sözdi özi sezbegen qalpında kübirlegen Qoramsaq odan arğısın seze almadı.
Al onıñ aldına birneşe jasağımen tältirektey kelgen jauı Qoramsaqtıñ eziuinen köpirşigen qanmen birge tögilip, sönuge aynalğan, japıraqtıñ jülgesinen sırği domalağan şıq tamşısınday möldir jımiısqa, kek pen meyir egiz wyalağan, tau basındağı qızğıltım twman alauı sağımday şoqtay jaynay qatıp qalğan janarına jauıqqan üreymen qarap twrdı.
Jasaq bastığınıñ qwlağına sonau aspan şalğayınan şıqqan bala qırannıñ aşı şañqılı äzireyil üni bop tiip jattı.
Jädi ŞÄKENWLI
SÄBILER MAZARI
(QHR-dağı josparlı tuu saldarınan şetinegen säbiler ruhına bağıştaymın)
Etegine emhananıñ artqı dualı kelip tireletin Qarataudıñ şağın töbeşigi büyrektey bwltiğan wsaq tömpeşikke tolı edi. Jwrt onı «säbiler mazarı» dep ataytın. Tipti bireulerdiñ:
- «Säbiler mazarınan» şırqırap jılağan balanıñ dauısı şığadı – degenin estigenmin bar. Sonan ba, säbiler mazarınıñ sırlı tılsımatı añsarımdı audara berdi.
Izğarlı jeli süyekten ötetin küz küniniñ biri bolatın. Qas qaraya Qarataudıñ bökterine keldim. Qaratau dese degendey alıp qara jartas töbeden töne qarap, qoyulasa bastağan tün boyauın battastıra qalğidı. Jartasqa wrılğan dala jeli tınımsız guildep, beymaza uıl-şuıl şığaradı. Qwlağımnıñ tübinen janay ötken jarqanat qanatınıñ susılınan türşige qalıp, az twrdım da aynalama qaradım. Jer swlbasınan «Säbiler mazarına» jaqındağanımdı bilip, ülken bir tastıñ suıq betin sipalay barıp otırdım. Jel barğan sayın küşeye tüsti. Manağı tau qoynauınıñ beymaza uıl-şuılı endi şıt jaña basqa küyge auısqanday, jılağan, şırqırağan säbiler üni tws-twsımnan şulap qoya berdi:
Uu, uu, iñgä, iñgä, iñgä, ä, iñgä, uu…
Tastı qolımmen dirildey tirene jaltaqtap mañımdı barladım. Keude twsımdı «tars-tars» wrğan jüregimdi meñgere almay, meñ-zeñ küymen birtalay otırıp qaldım. «Joq, joq, bwl balanıñ dauısı emes, jeldiñ şuılı» dep qaltırağan ayağımdı qaday basıp, ornımnan twrdım. Sol-aq eken, emhananıñ artqı dualınan suırıla şıqqan eki qara köleñke qatarlasa ilbi basıp «Säbiler mazarına» tayadı. Tayadı da, jerge siñip bara jatqanday şögerile alasarıp, bügile solqıldadı. «Jın ba, adam ba?» Üreylene añtarılğan men ornımnan qozğaluğa batına almay, qaytadan bayau basıla otırdım.
Tün jer betine qara twmıldırığın kigizip boldım-au degen şaqta şığıs jiek şıraylana ağarıp sonau jotadan aydıñ şekesi qıltiya qaldı. Köleñke bitken ıq jağına jalday qisayıp alasara berdi de, aynala anıq körine bastadı. Säbiler mazarınıñ şetine bügilgen ekeudi de ay säulesi arqalarınan sipap, aldarındağı wsaq tömpeşikterge uız nwrın wsına berdi.
Bwlar jın emes, bir er, bir äyel., eki adam eken. Doğaday iilgen jotalarınıñ solqıldauınan-aq jılap otırğanı bilinedi. Tanauların tartıp, öksuleri de emis-emis estiledi. Bir mezette erkek ornınan süyretile twrıp, qarlığıñqı ünmen:
- Boldı, tağdırdıñ bwyrığı solay şığar, twr, Küläş, ornıñnan, – dep äyeldi demedi. Äyel onan arman bügilip aldındağı topıraqtı keudesimen basarday egildi. Erkek älgindey emes, şirañqıray til qattı:
- Boldı, twr deymin, tağdırdıñ bizge bergen bir qız balası da jetedi, wl körsek dep armandauşı edik, endi mine, onı da küni tolğanda şırqıratıp tüsirip, zorlıqpen tüsik qılıp, bergen qwdaydıñ özine qaytarıp, qara jerge tapsırdıq! Täube qılayıq, twr ornıñnan!
Jigittiñ qatqıl üni qarlığıñqı şıqsa da, äyeldiñ buının bekitti me, qoltığınan süyemeldey kötergen qarımdı qoldıñ ığına qaray köterilip, artına bwrıldı. Sonda da solq-solq etip egilip jılap bara jatqanı bayqaladı. Eki köleñke dual daldasına siñip ketkende barıp bayqappın, bağanağı qorqınıştıñ ornın eljireu alğan jüregim közime jas monşağın irkip twrıptı, şıqtay möldir tamşılar tögilip ketti. Köz aldım bualdırlanıp, dala jeli tağı da ısqıra şuıldadı:
– İñgä, iñ…o-u, iñgä, iñgä, iñgä, uu…u, iñgä, iñ… u, iñgä… ä…
Qwlağımda körşi qarttıñ äñgimesi küñirene şertildi: «E, qarağım, bizdiñ mına şağın qalaşıq qanşalağan adamnıñ qanımen suarılmadı. Basqasın aytpayıq, Ma bu Fañnıñ äskeri halıqtı qırğanda alpıs säbidi nayzanıñ wşına ilip öltirip, anau – Qarataudıñ bökterine besigimen qoyğanbız, besigimen, – äjimdi jüzin ayğızday kelip, saqalınan tamşılağan jastı türpilene jarılğan alaqanımen dirildey sürtip, sözin jalğay bergen: «Qarağım, basqasın aytpayıq, zor sekiru degen pälesi şığıp säbilerdi tügel bala baqşağa alıp, sonda mına meniñ eki kenjem işinde qırıq bala bir orında iş aurudan, aştıqtan qırılıp onı da sol, sol – anau oñbağır Qarataudıñ tübine betin äzer jasırğanbız», – dep solqıldağan qartım seksen segiz jas ie almağan belin büktey egilgen.
- İñgä, iñ…o-u, iñgä, iñgä, iñgä, uu…u, iñgä, iñ… u, iñgä… ä…
Meniñ köz aldıma asıq atıp, dop quğan top bala keldi. Birde tay-qwlınğa mingesip şapqılap bara jatsa, birde altı baqan älpenşeginde änmen terbeledi, birde aysız tünde aqsüyek qualap jügiredi. Köz aldıma eli üşin wrandap börili bayrağın wstağan, «egeuli nayza qolğa alğan, ereuil atqa er salğan» sarbazdar qosını elestedi.
Biraq, köz aldımdağı suret ay säulesiniñ aq uızın mülgi emgen wsaq-wsaq sız topıraqtı tömpeşikter. Säbiler periştesin wyalatqan Qarataudıñ qara jartası tömenge suıq qarap, tünere melşiuli.
Men osıdan keyin säbiler mazarınan şığatın dıbısqa şübälanbay senetin boldım.
Äne, äne… tağı da şıqtı:
- İñgä, iñ…o-u, iñgä, iñgä, iñgä, uu…u, iñgä, iñ… u, iñgä… ä…
1994 jıl, Altay.
Jädi ŞÄKENWLI
OQU SOQQAN
– Mağau kele jatır. Mağau kele jatır – dep şulasa qaşatın bükil auıl balaları. Ol meniñ bes jastağı kezim.
Döñgelek jüzdi tolıqşa kelgen orta boylıdan biikteu alba-jwlba kiimdi qara kisi kele jatatın. Kindiginiñ biraz jeri jalañaş. Bwl kez «Mädeniet töñkerisi» atalatın zobalañ bükil şığıs Türkistan dalasın örttey jalmap twrğan ala qwyındı jıldar edi.
Ülkender:
– Oqu soqqan! Äkesi Başaq üş mıñ qoy bitken qayırımdı bay bolğan. Maldıñ parızınan qwtılam dep qajığa dayındalıp jatqanda, otız altı jasında aurudan qaytıs bolğan. Ösieti boyınşa qajılıq jiğandarına meşit saldırıp, bala oqıtqan. Qamajan imamnan oqığan Mağau köp bilim igergen. Mına zobalañ zaman osı küyge tüsirgen, – dep kökiregin ayıra kürsinetin. Arağa jıldar salıp Mağau da ötti ömirden.
– Jaqiya kele jatır. Jaqiya kele jatır, – dep şulasa qaşıp üyge keletin kişkentay inilerim. Ol meniñ jiırmadağı kezim. Bölek otauğa şıqqanbız. Auılda qıdırıp şay işip, än salıp jüretin Jaqiya degen mügedek şal bar edi. Bizdiñ otauğa keledi. Kişkentay üki közderi japaq-japaq etip eti jwqa erinderinen tükirigin şaşa söyleydi. Eki wrtı işine kirgen onıñ aldına as qoysañız «nannıñ qırı» dep söz bastaydı. Tili mükis, bir sözi wğıladı, bir sözi wğılmaydı:
– Bi, bi, bidiñ üyi, – deytin. Ol meniñ wlı äkem Mwqay bidi aytqanı edi. Közi körgen köne şañıraqtıñ ornında ot twtatıp otırğan bizge eski äñgimeni aytqısı keledi. Amal neşik tili jetpeydi. Qarındasım Nwrgüldi körsetip:
– Mazaq, Mazaq, – dep ejikteydi. Ol qarındasımnıñ äjemiz Mazaqqa wqsaytındığın aytqanı edi.
Ülkender:
- Oqu soqqan äkeleri Altaydağı tört qasietti orınnıñ bel ortası bolğan Köken bidiñ auılınan taraydı. Öz kezinde oqımıstı, änşi, sal seri jigit, e, dünie-ay, – dep közderine jas alatın.
Arağa jıldar salıp Jaqiya da ötti ömirden.
***
– Adığay kele jatır. Adığay kele jatır, – dep ürke qaşatın balalarım. Ol meniñ jiırma bestegi kezim. Sarsümbe qalasına kerege jayğanmın.
Üstine may-may kiim kigen, basında milıqtağan şäpkisi bar, döñgelek qızıl şıraylı alpamsaday kisini köp köremin. Keyde sonau jiñişke Qırannıñ basınan qaraqat, toşala, büldirgen terip äkelip satıp jürse, keyde otın iä jaraqsız birdemelerdi arqalap öz jwmısı özinde, özine-özi söylep bara jatadı. Adığay dese bwl qalada onı tanımaytın adam joq. Onıñ azan şaqırılğan atı solay ma, joq laqamı ma onı bilmeymin.
Ülkender:
– Oqu soqqan! Assa altı alaşqa, qalsa bükil Altayğa atı şıqqan Äbdikärim bolıstıñ nemereleriniñ biri. Arğı bettiñ Qaratayı. Esinen adasqanımen tekti twqımnan qalğan jalğız twyaq. Köp oqığan aqın, änşi azamat eken. Amal ne, opasız jalğan-ay, – dep tereñnen tınıs alatın.
Arağa jıldar salıp Adığay da ötti ömirden.
***
Jıldar twrmadı. Orda bwzar otızımda Altaydan Alatauğa kettim. Qay-qaydağı esime tüsip Almatı köşesinde körşi kempirdiñ:
– Dünie birqisıq jol bwrañdağan,
Baq qaytsa basqa däulet qwralmağan, – degen mwñlı änin kübirlep kele jatsam äldebireulerdiñ meni meñzep:
– Oqu soqqan! – degen kübirin estip qaldım.
Men qayta oylandım: Mağau, Jaqiya, Adığaylar rasında oqu soqqan ba? Biraq, keş oyladım. Öytkeni qazir olarda, onı aytqan ülkender de joq edi.
Dünie bir qisıq jol…
J.Şäkenwlınıñ «Jürek nege jılaydı» kitabınan
Pikir qaldıru