قىران تاعدىرى
kerey.kz
ءجادي شاكەنۇلى
(م.ماقاتاەۆتىڭ «ارۋ – انا» پوەماسىنىڭ ىزىمەن، وسپان باتىردىڭ رۋحىنا ارنالعان)
اتام زامانعى ەسكى مولالاردىڭ جەل ءمۇجىپ جاۋىن شايعان، قارا قوڭىر توپىراعى ءولى شوپتەردىڭ ءىرى تالشىقتارمەن شىرمالىپ، سەلەۋ وسكەن ەرمەن، جۋسان، الا بوتانىڭ قۇراپ سىيديعان ساباقتارى قوبىز ۇنىندەي مۇڭلى تەربەلىپ، بەبەۋلەي ءتىل قاتادى. بورىك كيگەندەي وشاعاننىڭ قىزىل شاشاقتى كوكشىل باسى سالماعىنان اۋىرلاي مۇڭايا ىرعالادى. وقتىن-وقتىن ءتۇرتىنىپ، توپىراققا ۇرىلعان تىنىمسىز دالا جەلى، سۋىق تۇمسىعىمەن ەبەلەكتەردى اۋدارا يتەرەدى.
كۇزگى دالا كەشىنىڭ قىزعىلتىم شاپاعى قان رەڭىمەن بوياعان شاربى بۇلتتاردىڭ نازىك تورعىنىن تىلە ايىرىپ التايدىڭ اق يىق قىرانى ۇشىپ كەلەدى.
ءار جەرىندە اق جولاق قۇس ساڭعىرىعى بار ەسكى مولانىڭ قۇلاعىنا تاياي قوڭىرقاي جەلپۋىش قاناتتارىن شالقايا جايىپ، ەرتىستىڭ ۇيىل تەرەگىندەي ءبۇجىر-ءبۇجىر بوجبان شىبار سالالى بولات تۇياقتارىن باربيتا ەپپەن قوندى. جىلاننىڭ باسىنداي ەتسىز، ەپتى باسىن وڭ-سولىنا تولعاي تەز بۇرىپ، اينالاسىن شولىپ، يمەك تۇمسىعىن ەڭكەيە، تۇياعىنا جانىدى. ونان قۇراندى ەردىڭ جەلتوقىمىنداي الدىنا يتەرىلە بىتكەن شۋدالى، توراڭقى جاپىراقتى، قالىڭ ءجۇندى سوم توپشىسىن ىرعاي، قوڭىرقاي جىلتىر تۇمسىعىمەن توتىققان ساباۋداي قاۋىرسىندارىن تاراي باستادى. سونان كەگەجەسىنەن كەكجيتە شالقايىپ، اينالاسى قاپ-قارا مويىلداي دوڭگەلەنگەن، ۇشقىن اتقان شەگىر كوزدەرىن ءتۇپسىز كوك اسپاننىڭ زەڭگىرىنە قاداپ، قالعىعانداي ءبىر اۋىق قىبىرسىز وتىردى. كەنەت اسپان تۇڭعىيىعىنان الدە ءبىر جوعىن تاپقانداي مەلشيگەن قالپىنان سەلك ەتىپ ءدۇر-ءدۇر سىلكىندى. ونان تەگەۋىرىنىن سەرپە مولا قۇلاعىنان وشارىلا كوتەرىلدى. ساداق دوعاسىنداي يىلگەن قاناتتارى ەسكى قورىمدىقتا جاياۋ بوراسىن ويناتىپ، تەربەلە سىلدىراعان قۋرايدار مولا توپىراعىنا بولماشى باس ۇرادى. اۋەدە كەشكى شاپاقپەن قىپ-قىزىل ورتەنگەن تۇسكە بوياالعان قۇس پاتشاسى ەركىن كوكتىڭ كوگىلجىم اۋاسىن ىسقىرا تىلگىلەپ شارىقتاپ بارا جاتادى. سۇرعىلت اسپاننىڭ سۋىق جەلى قايىقتىڭ توسىنە ۇرىلعان مايدا تولقىنداي بوتەگە باۋىر مامىقتارىن قايىرا جاتقىزىپ اۋەلەتە كوتەرەدى.
- ىزعارلى دا سۋىق كۇز جەلى سەنى قايدا اپارار ەكەن، ەي قاسيەتتى دالا سەتەرى، كوك ەركەسى – قىرانىم؟! التىن التايدىڭ جون تاۋلارىنا ما، سالقىن ساۋىردىڭ كەڭ قويناۋىنا ما، الدە ەرەنقابىرعا – بوعداعا ما، نە بولماسا شىڭعىس، كوكشە، الاتاۋعا ما …؟ – دەپ كۇبىرلەدى وسىنىڭ ءبارىن مانادان الىستان كورىپ، ۇركىتىپ المايىن دەپ تىزەرلەگەن قورامساق سازارعان كۇيى. قامشىسىن ۇستاعان دومبال ساۋساقتى سول قولىمەن قارا جەردى نىعارلاي تىرەپ، تاستان قاشالعان الىپ ءمار-ءمار مۇسىندەي دەنەسىن ىرعاي، قان داقتارىنان ساۋىس بولعان كيىمدەرىن قاۋدىرلاتا ورىننان تۇرعان ول اتىنىڭ شىلبىرىنان جەتەكتەي تارتىپ مولاعا جاقىندادى. قانشىرداي قاتقان اق بوز ات يەسىنە ىقتيارلى ۇمسىنا ەردى. كوز ۇياسىن كومكەرە جاپقان قالىڭ قاسىن كوتەرە، ۇساق ءاجىم ءجيى جيەكتەي باستاعان سارعىش قوي كوزىن مولانىڭ قاڭىرسي جارىلعان ەسكى توپىراعىنا قادادى. كوز الدى بىرتە-بىرتە بۋالدىرلانا قوڭىرقاي توپىراق كوكشىل تەڭىزگە اينالىپ كولكي جونەلدى. جانارىن سىعىمداي باسىن كوتەرگەن ونىڭ كەمپىر قوساقتاي قۇلپىرعان جاس تامشىلارىنىڭ اراسىنان ىزعارلانا كۇرەڭىتىپ جىم-جىرت قۇلازىپ جاتقان بايتاق ءجازيرا، كوكجيەكتىڭ كەمەرىندەگى قورعاسىنداي سۇرعىلت اسپان، قىزگىلت سارى جالىندار ورتتەي لاۋلاعان، مۇجىلعان مولالاردىڭ قۇلاعى، ونان ارى زەڭگىر كوكتە شارىقتاعان تۇيمەدەي قارا نوقات – قىران بۇركىت كورىندى.
ول ءبىر كەزدە توبەسىنەن جاسىن تۇسكەندەي شوگەرىلە سىلىق ەتە ءتۇستى دە مولانىڭ الدىنا تىزەرلەي جاقىنداپ، باسىن بوزعىل جۋساننىڭ ۇشكىل باستارىنا تاقاپ، كۇبىرلەي كۇڭىرەندى:
- كەشىر باباتايىم، كەشىر، ەر ەمەس ەز تۋعان ۇلىڭدى كەشىرە گور، كەشىرە گور قان مەن تاريحىڭدى جازعان قاسيەتتى دالاڭدى قورعاي الماعان مىنا مەندەي پاقىر مىسكىنىڭدى!!!
تىرس-تىرس تامعان قورعاسىن تامشىلار مولانىڭ كوڭ توپىراعىندا تۇيىرتپەكتەلە دومادانىپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنەن وڭتۇستىككە جەبەنىڭ تۇمسىعىنداي باعىتتى بۇرىش جاساعان تىرنالار شوعىرى تىراۋلاپ ءوتىپ جاتتى. قوڭىر قاز، سارالا قازداردىڭ دا مۇڭلى قيكۋى تالىقسي جەتەدى.
* * *
- قورامساق-اۋ، قورامساق نەتكەن تاس باۋىر ەدىڭ، سەن مەنى ات ساۋىرىنا سالىپ مۇندا اكەلمەسەڭدە، مەن سەنىڭ بەسىكتە اتاستىرعان اياۋلى قالىڭدىعىڭ ەدىم عوي، – شولپاننىڭ نازىك داۋىسى تورعا تۇسكەن تورعايداي شىرىلداپ، ۇڭگىر اۋزىنان الىستارعا جاڭعىرىپ تۇردى. – بۇل قايتكەنىڭ، ەلدەن قاشىپ قاي كۇنىڭ بۇل، يەن تاۋدى پانالاپ!؟
ەلىكتىكىندەي قۇسىرىلعان تاناۋىن تارتا وكسىپ، كوزدەرىنىڭ استى كولكي ىسكەن شولپاننىڭ بەتىن باسقان سۇيرىك ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان جىلتىراي اققان ءمولدىر تامشىلار ءبىرىن-ءبىرى قۋالاي دومالاپ جاتتى .
- وۋ، شولپان، زارلاماشى، زارلاماشى، قازىر مەن قاشقىنمىن، ەلگە بارعانمەن ماعان ءبارى ءبىر كۇن جوق. جيىرمانىڭ بەسىنە ەندى عانا شىقتىم. مەن شيرك عاسىرىمدى مىرىشقا جەم قىلار جايىم جوق، – بىلەگىن سىبانىپ ارقاردىڭ تەرىسىن سىپىرىپ جاتقان قورامساق جەبە مۇرتتارىن ىزالانا جىبىرلاتىپ، تىستەرىن سىقىرلاتا قايرادى. – اتتەڭ، اتتەڭ! – ونىڭ شاشى جاۋىپ جەتپەگەن مايلى شۇيدەسى كۇرەڭىتىپ، كەڭ ماڭدايىنداعى تامىرلارى كوگەرە بىلەۋلەنىپ كەتكەنىن شولپان كورىپ تۇردى.
- اتتەڭ، شولپان، مەنەن ۇرپاق قالۋ كەرەك ، ۇرپاق، ۇقتىڭ با، ۇرپاق !!!
ارىستاننىڭ اقىرعانىنداي كۇركىرەي جاڭعىرىققان «ۇرپاق، ۇرپاق …» دەگەن ءۇندى تاۋ جوتالار ءبىر-بىرىنە جەتكىزىپ، جاڭعىرىعا قايتالانىپ جاتتى.
-ۇرپاق، ۇرپاق، ۇرپاق…
سايدا بۇلاق وكسي كۇبىرلەيدى، الىستان ۇكىنىڭ اۋپىلدەگەنى مىڭگىرلەي جەتەدى. بىردە اۋمەسىرلەنگەن جەل تاۋدىڭ قوينى-قونىشىنا اجداھا تۇمسىعىن تىعىپ، قاراعاي، سامىرسىنداردىڭ باسى ۋىلدەي شۋلايدى. قىراۋ قاۋىرسىندى ءداۋ ماقۇلىق تاۋ شوقىلارىندا تۋىرلىق قاناتىنان تەنتەك بوراسىن ويناتادى.
قورامساق ۇڭگىر توبەسىنە مەلشيۋلى، شولپان قىستىعا كۇرسىنىپ اڭ تەرىسىنە ورانا تۇسەدى. اق بوز ات دالادا جەر تارپي وسقىرىنادى. جىلان تىلىندەي ىلميگەن جىڭىشكە وتى قالتىراي بۇلعاقتاعان مايشام ساۋلەسى ۇڭگىر اۋزىنان اسپاي ۇڭگىردىڭ بۇجىر-بۇجىر توبەسىندە ۇرەي كولەڭكەسى بيگە باسادى. قاراۋىتقان ۇڭگىر ىشىندە بىلتەنىڭ بولماشى سىرىلى دا اپ-انىق ەستىلەدى.
ال، ەندى بىردە قىس!
بۇكىل دالانى قىستىڭ اق تونى قىمتاي تۇسەدى. اتىراپ اققۋدىڭ مايدا مامىعىنداي ۇلپا قار جامىلعان. قاردىڭ بەتىن سۋىق قاناتىمەن جەلپي ۇشىپ بۇلت وتەدى. كۇمىس ۇنتاعىنداي قار توزاڭى كوز اشتىرمايدى. اپپاق دالانى قارا بۋراداي ءتۇن كولەڭكەسى شوگە باسىپ، ەن دالانىڭ سونى قارىندا اش بورىلەر جورتۋىل سالادى. قانشىق قاسقىردىڭ ۇلىعان اششى ءۇنى بايعۇز ءۇنىن باسىپ ءتۇسىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ۇرەيمەن ۇزەدى. شاشىراعان شوقتاي جۇلدىزدار الەمىن قاق جارىپ، اق سۇڭگىلەنگەن وزەندى ولكەنىڭ ورمانىنداي بەلدەۋلەنگەن قۇس جولى قۇلازىپ جاتىر. مۇڭايا كۇبىرلەسكەن تاۋ ورمانىنىڭ ۇستىنەن، نايزا شوقىلاردى جاناي كۇمىس قانات ارۋ اي باياۋ قالقىپ بارا جاتادى.
قۇلاقتانىپ باتقان كۇن تاعى دا قۇلاقتانىپ شىعادى. ايۋدىڭ ىنىندەي بوز قىراۋ شالعان ۇڭگىر اۋزىنان قىزىل ساۋلە يمەنە سىعالايدى.
قورامساق كۇرسىنەدى. شولپان قايمىعا وكسيدى. اق بوز ات جەر تەۋىپ كىسىنەيدى. كۇندەر وسىلايشا ءوتىپ جاتتى، ءوتىپ جاتتى …
ەندى بىردە ۇڭگىر اۋزىنان تىرس-تىرس تامعان تامشىنىڭ ءۇنى ءجيى ەستىلە باستادى. قوڭىرقاي لەپتى دىمقىل جەل جىبەك قانات كوكتەم تۇمانىن شۇلەندىكپەن ۇلەستىرە سالاتىندى شىعاردى. بوزعىل تۇمان ساي تاعانىنان ورلەسىمەن-اق كۇن نۇرىمەن شىرايلانىپ سامعاي ۇشاتىن بولدى. بەتى كىلەگەيلەنگەن دالانىڭ ءسۇرى قارى استىننان كەمىكتەلىپ اۋەلگىدەي تىشقان اڭدىعان تۇلكىنى كوتەرەرلىك قاۋقاردان ايىرىلدى. حرۋستالدانا قۇلايدى. جاقپار-جاقپار جارتاستار شارانادان ارشىلىپ تۇمسىعىن قارايتىپ شىعا باستادى. بۇلاق سۋلارى قوشقىلدانا لايلانىپ، بۇيرا تولقىندار بۇرقىلداي شاپشىپ ەزۋىنەن كوبىك شاشاتىن بولدى. جاۋقازىندار دا ەپتەپ قۇلاقتارىن قالقايتا باستادى. بىرەن-ساران بوز تورعايلاردا پايدا بولدى.
كوكتەم!
قورامساق بىرەر ۋاق اتقا ءمىنىپ قارا كۇنگەيلەردەن اڭ اۋلاي باستادى. اق بوز اتتىڭ دا قولتىعى جازىلىپ، تۇياق قىشۋى باسىلدى.
شولپان شە؟
شولپان بۇل دۇنيەنىڭ بارلىق قىزىعىنان تورىقتى. دەسەدە، الدە نەنى جەگىسى كەلەدى. اڭ ەتى مە، بۇلاق سۋى ما – ءبىر قۇمارلىق بار. كۇندەر ءوتىپ جاتتى.
ءبىر كەزدە ونىڭ ءولىپ العىسى دا كەلدى.
بىراق، تاعى دا بىراق نە؟ – القىزىل كۇن سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي جايناي شىعىپ، شىڭ باسىنان توككەن سارعىش ساۋلەسى ونىڭ بويىنا جىلىلىق باعىشتادى. جالاما جارتاس بەتىنەن بالاپانداردىڭ شۋلاپ جامىراسقانى ەستىلەدى. اعاشتان-اعاشقا سەكىرگەن تيىن بۇعان كوزىن سالىپ ەركەلەي قۇيرىق بۇلعايدى. بۇلبۇل قاساقانا ونىڭ قاسىنا ۇشىپ كەلىپ، تاڭداي جىرتا انگە باسادى. ەتەكتە بۇلاقتار سىڭعىراي، كۇمىس مارجاندارىن لاقتىرادى. ونىڭ قۇرساعىندا تىڭ تىرشىلىك يەسى بۇلقىنىپ، اناسىن ءالسىز تەپكىلەي باستادى. وسى كەزدە تاۋ اۋەلگىسىندەي:
–ۇرپاق، ۇرپاق، ۇرپاق … – دەپ جاڭعىرىعىپ قويا بەرەدى.
شولپان دالانىڭ اۋاسىن قۇشىرلانا جۇتىپ ۇڭگىرگە ورالدى. جارىنىڭ بەتىندەگى نوقتالى قوڭىرقاي داققا سارعىش كوزدەرىنەن وتتى كۇلكى ويناي قاراعان. قورامساقتىڭ قارىلعاشتىڭ قاناتىنداي جەبە مۇرتتارى ءتۇرىلىپ كەتتى. شولپاننىڭ اقشا جۇزىنە ۇيىعان تۇنجىر مۇڭدى كورىپ بىلاي دەدى:
– ە، ە، شولپان، نەسىنە اھ ۇراسىڭ، ءالى-اق، ءبىز ۇرپاقتى بولامىز، ەلگەدە بارامىز، ونان سوڭ مەيلى، باندى دەسە دە ارتىمدا ۇرپاق قالادى، اتسادا، شاپسادا مەيلى!
– ۇرپاق …
***
تۇنىمەن اق جاڭبىر سىبەرلەي جاۋىپ تۇردى. دالانىڭ جۇپار لەبى تاناۋدى قىتىقتايدى.
– شىركىن ءومىر، شىركىن جاز، نەتكەن كوركەم ەدىڭ!
كوكىرەگىن تولتىرا تىنىستاعان قورامساقتىڭ تابانىنىڭ استىندا قارا ەرتىستى بويلاي كوكشىل شۇيكەدەي بوز تۇمان شۇبالىپ جاتىر. تۇمان جىرتىعىنان قارسى بەتتىڭ جاپ-جاسىل قاراعايى ارۋدىڭ اق جاۋلىعىنىڭ استىنان تالدانا قۇلاعان شاشىنداي اسەمدىك اڭعارتادى. تىنىستى، سالقىن جۇپار اۋا كوشىپ ءجۇر. سايدا وزەن گۇرىلى، بۇلاقتاردىڭ ءموپ-ءمولدىر، اسەم مارجاندى، قۇلىن جالدى بۇلا تولقىندارى ەڭىسكە قاراي قۇلدىراڭداي شابادى. قۇلىنىن كورگەن ماما بيەدەي مەكىرەنىپ قارت قارا ەرتىس جاتىر. جاعالاۋدىڭ جالپى تاسى ءوز پىرىنە قۇلشىلىق قىلعان سوپىلارداي، باسىن جەردەن الماستان توڭقاڭداپ ءتاجىم جاسايدى. الدە ءبىر قۇپيانى تەرەڭىنە ۇيىرگەن تولقىندار سۇيكىمدى قىزدىڭ مىيىعىنداعى بولماشى شۇڭقىرىنداي دوڭگەلەنە ويىس جاسايدى.
دالا سەرىسى، تۇز تاعىسى دا التايدىڭ وسىنداي كيەلى جۇرەگىن تاڭدايدى. وسى ماڭداعى ءبىر بيىك قۇزدا بۇركىت ۇياسى بولۋشى ەدى. قورامساق الگى ۇياعا ءبىر توپ ادامنىڭ كەلىپ جۇرگەنىن بايقادى.
الگىلەر ارقاسىنا كەرگىش بايلاپ جارتاس توبەسىنەن قۇس ۇياسىنا ادام ءتۇسىردى. كەنەت، قىراننىڭ اششى شاڭقىلى ەستىلىپ، زاقپىنىڭ تاسىنداي اققان قىران الگى ادامدى جاناي قاناتىمەن ۇردى. ونى تىڭداعان ەشكىم بولمادى، بالاپاندى الىپ جايلارىنا كەتتى. ولارعا شۇيىلە نايزاعايداي سۇيكەي وتكەن قىران تۇك ونبەسىن ءبىلىپ اقىرى شىرقاۋ كوككە بىراق شىعاندادى.
تۇگىمەن ەلەگىزىپ جاقسى ۇيىقتاي الماعان قورامساق ەرتەسى ازاننان تۇرىپ الگى جارتاستىڭ تۇبىنە كەلدى. جاقپار-جاقپارلى كەرەگە كوز جارتاس بەتىنە شاشىلعان قان مەن قاۋىرسىندارعا عاجاپتانا قاراعان ونىڭ كوزىنە دال-دۇل بولىپ جەردە جاتقان قىراننىڭ ولەكسەسى كورىندى. ءار جەردە اتتان قۇلاعان باتىردىڭ اتىلماي قالعان جەبەسىندەي ءىرى قاۋىرسىندار بەيبەرەكەت جاتىر. سونبەگەن جانارى شەگىرلەنە قاتىپ قالىپتى.
بۇل كەزدە وزدەرى بۇركىتتىڭ بالاپانىن العان ماڭنان ءتۇتىن كورگەنىن حابارلاعان قۇسبەگىلەردىڭ جول باستاۋىمەن تاۋ قويناۋىنا قالىڭ جاساق سۇعىنىپ كەلە جاتىر ەدى. اق بوز ات الدە نەگە ەلەڭدەي قوس قۇلاعىن قايشىلاپ جەر تارپىدى. الىستان اعاش بۇتاعىنىڭ سىنعان سىتىرى ەستىلدى. قورامساق دەرەۋ اتىنا ءمىنىپ، سايدىڭ بالاعىنان قايقايا جوسىلتا جونەلىپ ەدى، كەنەت ارتىنان ايعاي شىقتى:
– توقتا، قورامساق قايدا قاشىپ قۇتىلماقسىڭ؟! بۇگىن سەن ءوزىڭ توككەن قانعا جاۋاپ بەرەتىن بولاسىڭ!!
ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان جاۋىنىڭ تاۋدا بەكىنىپ جاتقانىن بىلگەن جاساق باستىعى ەتەك جاقتان وسىلاي دەپ ايعايلادى.
«مەن ۇڭگىردەن الىستاۋىم كەرەك، شولپان شوشىماسىن، اۋىر اياق شولپان شوشىسا الدە قالاي…» دەپ تىستەنە كۇبىرلەگەن قورامساق ارتىنا بۇرىلماستان قالىڭ قاراعاي اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. ونىڭ اق بوز اتىنىڭ بۇلاڭ ەتكەن قۇيرىعى مەن جالپاق جاۋىرىنىن عانا كورىپ قالعان توپ ىزىنە تۇسە تاۋعا ورمەلەدى.
ورلەي كەلە مۇك باسقان قاراعاي شىرىندىلەرى سيرەپ، تاۋ القىمى قورىمدالىپ، اتىن ەتەككە تاستاعان قورامساق مىلتىعىن قولىنا الىپ ايۋداي زور دەنەسىن تيىنشا جەڭىل قوزعاپ تاستاردى دالدالاي ورمەلەپ بارا جاتتى.
ەندى ونىڭ ءتىرى ۇستاتپاسىنا كوزى جەتكەن ءامىرشى توبىنا:
– اتىڭدار! – دەپ بۇيرىق بەردى. زۋلاي ۇشقان كوك مىرىشتار قىناسىن جونا تاستارعا سوعىلىپ «شىڭ-شىڭ» ۇشىپ جاتتى. تاۋدىڭ تۇنىق اسپانىندا اجال وقتارىنىڭ ىسقىرعانى مەن ءدارىنىڭ كۇلىمسى ءيسى بۇرق ەتتى. قورامساق قوستاي ءبىر تاستى دالدالاي ارتىنا مىلتىعىنىڭ ۇشىن كەزەگەنى سول ەدى، كەشەگى قىراننىڭ بالاپانىن العان، بۇگىنگى جول باستاۋشى بولعان ءوز قانداسى الدىمەن تىراماي استى. جاساق باستىعى دا وڭ بىلەگىنەن جارالانىپ، شابەلەنە ويبايلادى:
- ولتىرىڭدەر جاۋىزدى، قايتسەڭدەر دە قۇرتىڭدار، كىم اتىپ ولتىرسە سوعان مول سيلىق بەرەمىن!
اتىس ۇدەي ءتۇستى. قاراعاي، سامىرسىن بۇرلەرى وقتان قىرقىلىپ ءتۇسىپ، تابيعات انانىڭ تۇنىعىنا جۋىلىپ كەلگەن تارعىل تاستاردىڭ بەتىنە قىزىل كۇرەڭ قان شاشىلدى. تاۋ تاعىلارى بەيبىت تىرلىگىنىڭ بەيمازا بۇلىنگەنىنەن ۇركە الىستادى.
قورامساقتىڭ اشۋلى جانارىنان وت شاشىراپ مىلتىعىن ارتىنا بۇرسا-اق ءبىر جاساق دومالاپ جاتتى.
«اتتەڭ!»
ءبىر مەزەت ول وق قاپشىعىنىڭ بوس قالعانىن سەزدى، «ءيا، مەندە وق بولماماعانىمەن ولاردا بار ەمەس پە» دەپ ويلاعان ول الگىندە عانا اتىپ تۇسىرگەن جاساقتىڭ وعى مەن قارۋىن الماقا قايتا قايىرىلدى. قورىم تاستاردىڭ اراسىنان قۇلديلاپ، الدىنداعى ولىكتىڭ قارۋىنا شىلبىر تاستام عانا قالىپ ەدى، كەنەت وڭ يىعى سولىق ەتتى دە بۇكىل دەنەسى ۇيىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. كوز الدىندا تاۋ دالا، ورمان شىر اينالا مۇنارتىپ بارا جاتتى.
وعان جارالى جاساقتىڭ وعى تيگەن ەدى.
الگىندە تارىس ءبىتىپ قالعان قورامساقتىڭ قۇلاعى شۋىلداي اشىلدى. جەر عالامدى ءزىل-زالاعا كەلتىرگەن ءبىر ءۇن ونىڭ جۇرەگىن شىمىرلاتا قۇلاعىنا اپ-ايقىن ەستىلىپ تۇردى:
– ءىڭا ءىڭا!
تاۋ سامالى قان ۇيىعان كەكىلىن سيپاپ ودان ءسۇيىنشى سۇراپ جاتتى: «سەن اكە بولدىڭ، بالاڭ دۇنيەگە كەلدى، تۇر، قورامساق باتىر، ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى…!»
«مەن ۇرپاقتى بولدىم» دەگەن ءسوزدى ءوزى سەزبەگەن قالپىندا كۇبىرلەگەن قورامساق ودان ارعىسىن سەزە المادى.
ال ونىڭ الدىنا بىرنەشە جاساعىمەن تالتىرەكتەي كەلگەن جاۋى قورامساقتىڭ ەزىۋىنەن كوپىرشىگەن قانمەن بىرگە توگىلىپ، سونۋگە اينالعان، جاپىراقتىڭ جۇلگەسىنەن سىرعي دومالاعان شىق تامشىسىنداي ءمولدىر جىميىسقا، كەك پەن مەيىر ەگىز ۇيالاعان، تاۋ باسىنداعى قىزعىلتىم تۇمان الاۋى ساعىمداي شوقتاي جايناي قاتىپ قالعان جانارىنا جاۋىققان ۇرەيمەن قاراپ تۇردى.
جاساق باستىعىنىڭ قۇلاعىنا سوناۋ اسپان شالعايىنان شىققان بالا قىراننىڭ اششى شاڭقىلى ازىرەيىل ءۇنى بوپ ءتيىپ جاتتى.
ءجادي شاكەنۇلى
سابيلەر مازارى
(قحر-داعى جوسپارلى تۋ سالدارىنان شەتىنەگەن سابيلەر رۋحىنا باعىشتايمىن)
ەتەگىنە ەمحانانىڭ ارتقى دۋالى كەلىپ تىرەلەتىن قاراتاۋدىڭ شاعىن توبەشىگى بۇيرەكتەي بۇلتيعان ۇساق تومپەشىككە تولى ەدى. جۇرت ونى «سابيلەر مازارى» دەپ اتايتىن. ءتىپتى بىرەۋلەردىڭ:
- «سابيلەر مازارىنان» شىرقىراپ جىلاعان بالانىڭ داۋىسى شىعادى – دەگەنىن ەستىگەنمىن بار. سونان با، سابيلەر مازارىنىڭ سىرلى تىلسىماتى اڭسارىمدى اۋدارا بەردى.
ىزعارلى جەلى سۇيەكتەن وتەتىن كۇز كۇنىنىڭ ءبىرى بولاتىن. قاس قارايا قاراتاۋدىڭ بوكتەرىنە كەلدىم. قاراتاۋ دەسە دەگەندەي الىپ قارا جارتاس توبەدەن تونە قاراپ، قويۋلاسا باستاعان ءتۇن بوياۋىن باتتاستىرا قالعيدى. جارتاسقا ۇرىلعان دالا جەلى تىنىمسىز گۋىلدەپ، بەيمازا ۋىل-شۋىل شىعارادى. قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن جاناي وتكەن جارقانات قاناتىنىڭ سۋسىلىنان تۇرشىگە قالىپ، از تۇردىم دا اينالاما قارادىم. جەر سۇلباسىنان «سابيلەر مازارىنا» جاقىنداعانىمدى ءبىلىپ، ۇلكەن ءبىر تاستىڭ سۋىق بەتىن سيپالاي بارىپ وتىردىم. جەل بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. ماناعى تاۋ قويناۋىنىڭ بەيمازا ۋىل-شۋىلى ەندى شىت جاڭا باسقا كۇيگە اۋىسقانداي، جىلاعان، شىرقىراعان سابيلەر ءۇنى تۇس-تۇسىمنان شۋلاپ قويا بەردى:
ۋ، ۋ، ىڭگا، ىڭگا، ىڭگا، ءا، ىڭگا، ۋ…
تاستى قولىممەن دىرىلدەي تىرەنە جالتاقتاپ ماڭىمدى بارلادىم. كەۋدە تۇسىمدى «تارس-تارس» ۇرعان جۇرەگىمدى مەڭگەرە الماي، مەڭ-زەڭ كۇيمەن ءبىرتالاي وتىرىپ قالدىم. «جوق، جوق، بۇل بالانىڭ داۋىسى ەمەس، جەلدىڭ شۋىلى» دەپ قالتىراعان اياعىمدى قاداي باسىپ، ورنىمنان تۇردىم. سول-اق ەكەن، ەمحانانىڭ ارتقى دۋالىنان سۋىرىلا شىققان ەكى قارا كولەڭكە قاتارلاسا ءىلبي باسىپ «سابيلەر مازارىنا» تايادى. تايادى دا، جەرگە ءسىڭىپ بارا جاتقانداي شوگەرىلە الاسارىپ، بۇگىلە سولقىلدادى. «جىن با، ادام با؟» ۇرەيلەنە اڭتارىلعان مەن ورنىمنان قوزعالۋعا باتىنا الماي، قايتادان باياۋ باسىلا وتىردىم.
ءتۇن جەر بەتىنە قارا تۇمىلدىرىعىن كيگىزىپ بولدىم-اۋ دەگەن شاقتا شىعىس جيەك شىرايلانا اعارىپ سوناۋ جوتادان ايدىڭ شەكەسى قىلتيا قالدى. كولەڭكە بىتكەن ىق جاعىنا جالداي قيسايىپ الاسارا بەردى دە، اينالا انىق كورىنە باستادى. سابيلەر مازارىنىڭ شەتىنە بۇگىلگەن ەكەۋدى دە اي ساۋلەسى ارقالارىنان سيپاپ، الدارىنداعى ۇساق تومپەشىكتەرگە ۋىز نۇرىن ۇسىنا بەردى.
بۇلار جىن ەمەس، ءبىر ەر، ءبىر ايەل.، ەكى ادام ەكەن. دوعاداي يىلگەن جوتالارىنىڭ سولقىلداۋىنان-اق جىلاپ وتىرعانى بىلىنەدى. تاناۋلارىن تارتىپ، وكسۋلەرى دە ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. ءبىر مەزەتتە ەركەك ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، قارلىعىڭقى ۇنمەن:
- بولدى، تاعدىردىڭ بۇيرىعى سولاي شىعار، تۇر، كۇلاش، ورنىڭنان، – دەپ ايەلدى دەمەدى. ايەل ونان ارمان بۇگىلىپ الدىنداعى توپىراقتى كەۋدەسىمەن باسارداي ەگىلدى. ەركەك الگىندەي ەمەس، شيراڭقىراي ءتىل قاتتى:
- بولدى، تۇر دەيمىن، تاعدىردىڭ بىزگە بەرگەن ءبىر قىز بالاسى دا جەتەدى، ۇل كورسەك دەپ ارمانداۋشى ەدىك، ەندى مىنە، ونى دا كۇنى تولعاندا شىرقىراتىپ ءتۇسىرىپ، زورلىقپەن تۇسىك قىلىپ، بەرگەن قۇدايدىڭ وزىنە قايتارىپ، قارا جەرگە تاپسىردىق! تاۋبە قىلايىق، تۇر ورنىڭنان!
جىگىتتىڭ قاتقىل ءۇنى قارلىعىڭقى شىقسا دا، ايەلدىڭ بۋىنىن بەكىتتى مە، قولتىعىنان سۇيەمەلدەي كوتەرگەن قارىمدى قولدىڭ ىعىنا قاراي كوتەرىلىپ، ارتىنا بۇرىلدى. سوندا دا سولق-سولق ەتىپ ەگىلىپ جىلاپ بارا جاتقانى بايقالادى. ەكى كولەڭكە دۋال دالداسىنا ءسىڭىپ كەتكەندە بارىپ بايقاپپىن، باعاناعى قورقىنىشتىڭ ورنىن ەلجىرەۋ العان جۇرەگىم كوزىمە جاس مونشاعىن ىركىپ تۇرىپتى، شىقتاي ءمولدىر تامشىلار توگىلىپ كەتتى. كوز الدىم بۋالدىرلانىپ، دالا جەلى تاعى دا ىسقىرا شۋىلدادى:
– ىڭگا، ءىڭ…و-ۋ، ىڭگا، ىڭگا، ىڭگا، ۋ…ۋ، ىڭگا، ءىڭ… ۋ، ىڭگا… ءا…
قۇلاعىمدا كورشى قارتتىڭ اڭگىمەسى كۇڭىرەنە شەرتىلدى: «ە، قاراعىم، ءبىزدىڭ مىنا شاعىن قالاشىق قانشالاعان ادامنىڭ قانىمەن سۋارىلمادى. باسقاسىن ايتپايىق، ما بۋ فاڭنىڭ اسكەرى حالىقتى قىرعاندا الپىس ءسابيدى نايزانىڭ ۇشىنا ءىلىپ ءولتىرىپ، اناۋ – قاراتاۋدىڭ بوكتەرىنە بەسىگىمەن قويعانبىز، بەسىگىمەن، – ءاجىمدى ءجۇزىن ايعىزداي كەلىپ، ساقالىنان تامشىلاعان جاستى تۇرپىلەنە جارىلعان الاقانىمەن دىرىلدەي ءسۇرتىپ، ءسوزىن جالعاي بەرگەن: «قاراعىم، باسقاسىن ايتپايىق، زور سەكىرۋ دەگەن پالەسى شىعىپ سابيلەردى تۇگەل بالا باقشاعا الىپ، سوندا مىنا مەنىڭ ەكى كەنجەم ىشىندە قىرىق بالا ءبىر ورىندا ءىش اۋرۋدان، اشتىقتان قىرىلىپ ونى دا سول، سول – اناۋ وڭباعىر قاراتاۋدىڭ تۇبىنە بەتىن ازەر جاسىرعانبىز»، – دەپ سولقىلداعان قارتىم سەكسەن سەگىز جاس يە الماعان بەلىن بۇكتەي ەگىلگەن.
- ىڭگا، ءىڭ…و-ۋ، ىڭگا، ىڭگا، ىڭگا، ۋ…ۋ، ىڭگا، ءىڭ… ۋ، ىڭگا… ءا…
مەنىڭ كوز الدىما اسىق اتىپ، دوپ قۋعان توپ بالا كەلدى. بىردە تاي-قۇلىنعا مىنگەسىپ شاپقىلاپ بارا جاتسا، بىردە التى باقان الپەنشەگىندە انمەن تەربەلەدى، بىردە ايسىز تۇندە اقسۇيەك قۋالاپ جۇگىرەدى. كوز الدىما ەلى ءۇشىن ۇرانداپ ءبورىلى بايراعىن ۇستاعان، «ەگەۋلى نايزا قولعا العان، ەرەۋىل اتقا ەر سالعان» ساربازدار قوسىنى ەلەستەدى.
بىراق، كوز الدىمداعى سۋرەت اي ساۋلەسىنىڭ اق ۋىزىن مۇلگي ەمگەن ۇساق-ۇساق سىز توپىراقتى تومپەشىكتەر. سابيلەر پەرىشتەسىن ۇيالاتقان قاراتاۋدىڭ قارا جارتاسى تومەنگە سۋىق قاراپ، تۇنەرە مەلشيۋلى.
مەن وسىدان كەيىن سابيلەر مازارىنان شىعاتىن دىبىسقا ءشۇبالانباي سەنەتىن بولدىم.
انە، انە… تاعى دا شىقتى:
- ىڭگا، ءىڭ…و-ۋ، ىڭگا، ىڭگا، ىڭگا، ۋ…ۋ، ىڭگا، ءىڭ… ۋ، ىڭگا… ءا…
1994 جىل، التاي.
ءجادي شاكەنۇلى
وقۋ سوققان
– ماعاۋ كەلە جاتىر. ماعاۋ كەلە جاتىر – دەپ شۋلاسا قاشاتىن بۇكىل اۋىل بالالارى. ول مەنىڭ بەس جاستاعى كەزىم.
دوڭگەلەك ءجۇزدى تولىقشا كەلگەن ورتا بويلىدان بيىكتەۋ البا-جۇلبا كيىمدى قارا كىسى كەلە جاتاتىن. كىندىگىنىڭ ءبىراز جەرى جالاڭاش. بۇل كەز «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالاتىن زوبالاڭ بۇكىل شىعىس تۇركىستان دالاسىن ورتتەي جالماپ تۇرعان الا قۇيىندى جىلدار ەدى.
ۇلكەندەر:
– وقۋ سوققان! اكەسى باشاق ءۇش مىڭ قوي بىتكەن قايىرىمدى باي بولعان. مالدىڭ پارىزىنان قۇتىلام دەپ قاجىعا دايىندالىپ جاتقاندا، وتىز التى جاسىندا اۋرۋدان قايتىس بولعان. وسيەتى بويىنشا قاجىلىق جيعاندارىنا مەشىت سالدىرىپ، بالا وقىتقان. قاماجان يمامنان وقىعان ماعاۋ كوپ ءبىلىم يگەرگەن. مىنا زوبالاڭ زامان وسى كۇيگە تۇسىرگەن، – دەپ كوكىرەگىن ايىرا كۇرسىنەتىن. اراعا جىلدار سالىپ ماعاۋ دا ءوتتى ومىردەن.
– جاقيا كەلە جاتىر. جاقيا كەلە جاتىر، – دەپ شۋلاسا قاشىپ ۇيگە كەلەتىن كىشكەنتاي ىنىلەرىم. ول مەنىڭ جيىرماداعى كەزىم. بولەك وتاۋعا شىققانبىز. اۋىلدا قىدىرىپ شاي ءىشىپ، ءان سالىپ جۇرەتىن جاقيا دەگەن مۇگەدەك شال بار ەدى. ءبىزدىڭ وتاۋعا كەلەدى. كىشكەنتاي ۇكى كوزدەرى جاپاق-جاپاق ەتىپ ەتى جۇقا ەرىندەرىنەن تۇكىرىگىن شاشا سويلەيدى. ەكى ۇرتى ىشىنە كىرگەن ونىڭ الدىنا اس قويساڭىز «ناننىڭ قىرى» دەپ ءسوز باستايدى. ءتىلى مۇكىس، ءبىر ءسوزى ۇعىلادى، ءبىر ءسوزى ۇعىلمايدى:
– بي، بي، ءبيدىڭ ءۇيى، – دەيتىن. ول مەنىڭ ۇلى اكەم مۇقاي ءبيدى ايتقانى ەدى. كوزى كورگەن كونە شاڭىراقتىڭ ورنىندا وت تۇتاتىپ وتىرعان بىزگە ەسكى اڭگىمەنى ايتقىسى كەلەدى. امال نەشىك ءتىلى جەتپەيدى. قارىنداسىم نۇرگۇلدى كورسەتىپ:
– مازاق، مازاق، – دەپ ەجىكتەيدى. ول قارىنداسىمنىڭ اجەمىز مازاققا ۇقسايتىندىعىن ايتقانى ەدى.
ۇلكەندەر:
- وقۋ سوققان اكەلەرى التايداعى ءتورت قاسيەتتى ورىننىڭ بەل ورتاسى بولعان كوكەن ءبيدىڭ اۋىلىنان تارايدى. ءوز كەزىندە وقىمىستى، ءانشى، سال سەرى جىگىت، ە، دۇنيە-اي، – دەپ كوزدەرىنە جاس الاتىن.
اراعا جىلدار سالىپ جاقيا دا ءوتتى ومىردەن.
***
– ادىعاي كەلە جاتىر. ادىعاي كەلە جاتىر، – دەپ ۇركە قاشاتىن بالالارىم. ول مەنىڭ جيىرما بەستەگى كەزىم. سارسۇمبە قالاسىنا كەرەگە جايعانمىن.
ۇستىنە ماي-ماي كيىم كيگەن، باسىندا ميلىقتاعان شاپكىسى بار، دوڭگەلەك قىزىل شىرايلى الپامساداي كىسىنى كوپ كورەمىن. كەيدە سوناۋ جىڭىشكە قىراننىڭ باسىنان قاراقات، توشالا، بۇلدىرگەن تەرىپ اكەلىپ ساتىپ جۇرسە، كەيدە وتىن ءيا جاراقسىز بىردەمەلەردى ارقالاپ ءوز جۇمىسى وزىندە، وزىنە-ءوزى سويلەپ بارا جاتادى. ادىعاي دەسە بۇل قالادا ونى تانىمايتىن ادام جوق. ونىڭ ازان شاقىرىلعان اتى سولاي ما، جوق لاقامى ما ونى بىلمەيمىن.
ۇلكەندەر:
– وقۋ سوققان! اسسا التى الاشقا، قالسا بۇكىل التايعا اتى شىققان ابدىكارىم بولىستىڭ نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرى. ارعى بەتتىڭ قاراتايى. ەسىنەن اداسقانىمەن تەكتى تۇقىمنان قالعان جالعىز تۇياق. كوپ وقىعان اقىن، ءانشى ازامات ەكەن. امال نە، وپاسىز جالعان-اي، – دەپ تەرەڭنەن تىنىس الاتىن.
اراعا جىلدار سالىپ ادىعاي دا ءوتتى ومىردەن.
***
جىلدار تۇرمادى. وردا بۇزار وتىزىمدا التايدان الاتاۋعا كەتتىم. قاي-قايداعى ەسىمە ءتۇسىپ الماتى كوشەسىندە كورشى كەمپىردىڭ:
– دۇنيە بىرقيسىق جول بۇراڭداعان،
باق قايتسا باسقا داۋلەت قۇرالماعان، – دەگەن مۇڭلى ءانىن كۇبىرلەپ كەلە جاتسام الدەبىرەۋلەردىڭ مەنى مەڭزەپ:
– وقۋ سوققان! – دەگەن كۇبىرىن ەستىپ قالدىم.
مەن قايتا ويلاندىم: ماعاۋ، جاقيا، ادىعايلار راسىندا وقۋ سوققان با؟ بىراق، كەش ويلادىم. ويتكەنى قازىر ولاردا، ونى ايتقان ۇلكەندەر دە جوق ەدى.
دۇنيە ءبىر قيسىق جول…
ج.شاكەنۇلىنىڭ «جۇرەك نەگە جىلايدى» كىتابىنان
پىكىر قالدىرۋ