Büginde statistikalıq mälimet boyınşa, üylengen jastardıñ jıl sayın üşten biri ajırasıp jatadı. 10000 ı üylense, sonıñ 3300 jwbınıñ şañırağı ortasına tüsedi. Sonda on jılda 33 mıñ otbasınıñ oyranı şığadı. Odan äri solay jıl sayın qosıla beredi, tiri jetim men jesirler, jalğız bastı analar eselenip köbeye beredi.Sonşa tragediya degen söz. Sonda toyda aytılğan: «Bosağañ berik bolsın, şañırağıñ biik bolsın», dep bergen aq bata men aq tilekterimiz qayda qaldı? Kim kinäli?
Jaqında «Habarda» körsetilgen «Uslovie kontrakta» attı kinoda bir kelinşek: «Küyeuge tiyuge aqılım jetkenmen, sol küyeudi wstap twruğa aqılım jetpedi», dep ökinedi. Qızdarımız «küyeuge şıqsaq boldı, baqıttı bola salamız» dep oylaydı. «Üylenu oñay, üy bolu qiın» dep maqaldağanda tañdayımız taqıldaydı. Al üy bolu nesimen qiın? Sol qiındıqtı qalay jeñip, qalay jaqsı otbası bolu kerek? Osını mektepter men basqa da oqu orındarında jastarğa kim aytıp, kim üyretip jatır?
Eşkim de. Jas otbasılardıñ bosağaların qalay bekitemiz, mınaday masqara kölemde ajırasuların qalay toqtatamız? Qızdarımızdı jaqsı kelin boluğa qalay tärbieleymiz? Mektepter tärbie bere almasa, basqa qanday jolı bar?
Endi osığan baylanıstı janımdı auırtıp äri aşındırıp jürgen bir jağdaydı aytıp, sonı mısalğa keltireyinşi. Meniñ Qazalı qalasında twratın S. esimdi baldızım bar. Körikti de sımbattı jigit, jaqsı mamandığı, qızmeti bar. Sonıñ biraz jıl bwrın kelinşegi qaytıs boldı, eki qızı qaldı artında. Sondağı bir mekteptiñ mwğalimasınıñ küyeui qaytıs bolıptı, onıñ da eki qızı bar eken. Sodan ekeui qosılğan. Söytip ekeui tört qızdıñ ata-anası bolıp, köp wzamay kelinşek wl tuıp, basında jap-jaqsı twrıp jatqan. Jigittiñ bwrın mwğalim bolıp istegen zeynetker şeşesi bar. Auılına, tuıs-tuğandarına sıylı da qadirli adam. Wl tuıp ornıqqan soñ, kelin minez şığara bastaydı. Enesine ejireyetin, aytqanın tıñdamaytın, tipti til tigizetin boladı. Jigit anasın qorlağanına şıday almay, äyeldi öz üyine quıp jiberedi. İşte bala ketip, tağı bir wl tuadı. Arıstay eki wl. İşiñ qalay uday aşımaydı? Jigittiñ anası: «Şaypau minezine tözeyik, eki wldı közimiz qiıp qalay şıdap otıramız, kelindi alıp kel», dep wlına qolqa saladı.
Söytse älgi äyel: «Şeşeñmen, qarındasıñmen birge twra almaymın, meniñ qolıma kel», dep şalqayatın körinedi. Ne degen betsizdik, ne degen körgensizdik deseyşi! Jigit: «Men anamdı tastap, seniñ qolıña kiretin aqımaq emespin», dep jauap bergen. Mine, bwğan ne deuge boladı?! Älgi äyel sol Qazalınıñ bir mektebinde mwğalima bolıp isteydi. Mınaday körgensizdikpen ol qalay wstaz bolıp jür, balalarğa qanday tärbie berip, önege körsetedi degen swraq tuadı. Bwrın aqsaqaldar men biler töreligi bolğan. Qazaqta ajırasu degen müldem bolmağan ğoy. Endi mınaday jağdaylarda ne isteu kerek? Meniñşe, jigit sotqa berip, ülken wlın qaytarıp aluı kerek. Bwğan bügingi zañ men zañgerler nendey bilik aytadı?
Bwl bir ğana mısal. «Küyeu bala qolımızğa kirmedi», dep qızdarın baqıtınan ayırıp, ajıratıp alıp jatqan ata-analar qanşama. Kelinşek kezinde enesimen sıyıspağan bir äyel qazir özi ene bolğanda qos kelinin quıp jiberip otır. Mwnday mısaldardı köptep keltire beruge boladı. Keñes zamanı kezinde de ajırasatın. Biraq däl qazirgidey emes-ti. Öytkeni, partiya, komsomol, käsipodaq wyımdarı boldı. Küyeui kinäli bolsa, äyeliniñ arızı boyınşa mäselesi qaralıp, partiyadan, komsomoldan, qızmetinen şığarılatın, gazetke jazılıp äşkerelenetin. Tuıstarınıñ ülkenderi jinalıp bitistiruge küş salatın. Qazir onday wyımdar joq, aqıl ayta alatın aqsaqaldar da qalmay baradı. Endi ne isteu kerek? Osınau narıq qısqan zamanda, ülken ömirden tük habarı joq jas otbasılardı qiındıqtarmen betpe-bet qaldırıp, qol qusırıp qarap otıra beremiz be?
«Otbası – şağın memleket», degen qanattı sözimiz bar. Şınında da solay. Olay bolsa, memleket işindegi ıdırap jatqan şağın memleketterimizdi qalay qorğaymız? Eger dwrıs esebin şığaratın bolsaq, olardıñ sanı millionnan asıp jığıladı. Mwnıñ sırtında otırsa da ornın tappağan qızdarımız jüz mıñdap sanaladı. Olardıñ birazı «basıbaylı jarımız bolmasa da ana bolıp, bala süyeyik» dep, köñildesterinen bala tuıp, jalğızbastı analar sanın köbeyte tüsude. Sonşa äkesiz ösip jatqan balalar, sonşa köz jasın köl qılıp jürgen jalğızbastı analar degen söz. Olar «Jar qwşpadım qwşağımdı jandırıp» dep bir aqın äyel jır etkendey, jap-jas kezinde jesir qalıp, jar qwşağın añsaumen ömiri öksip, kün keşedi emes pe. Mwnı jürekpen de, baspen de wğıp tüsinsek kerek.
Älgi aqın qızdıñ jalğızdığın jır etken mwñdı öleñi meni qattı tebirentip, «Jaralı jürek jalğızdar» degen öleñ şığardım. Ol bwdan 25 jıl bwrın «Ana tili» gazetinde jariyalanıp, ülken talqılau aytısqa mwrındıq bolğan.
Gazettiñ kelesi bir sanında Taraz qalasınan Saya degen qızdıñ: «Ekinşi äyeli bolğım keledi», degen maqalası jarq ete qaldı. Sayanıñ bwl maqalası sol twsta bwltsız aşıq künde kün kürkiregendey äser etti. Kompartiyanıñ äli bar kezi. Gazet redaktorınıñ onı jariyalauğa qalay batıldıq etkeni tañ qaldıradı. Saya: «…Men aqın ağa jır etkendey otırıp qalğan swlu qızdardıñ birimin. Oqu, oqu, qızmet dep jürgende qatarımnan qalıp qoyıppın. Äytse de jar qwşıp, bala süyip, ana bolğım keledi. Keybireulerdey ködeneñ köñildesten bala tuuğa namısım jibermeydi. Endi qaytpek kerek? Onıñ bir-aq jolı bar. Bwrınğı qazaq saltımen bir jaqsı ağanıñ eteginen wstap, ekinşi äyeli bolu. Sonda zañdı küyeuim, balamnıñ zañdı äkesi bolğan bolar edi. Eşkim köztürtki qılmas edi», dep ağınan jarılğan-dı.
«Ana tili» gazetiniñ betterinde qoğam erkek pen äyel bolıp ekige jarılıp, Saya qızdıñ maqalasın altı ay boyı talqıladı. Erler: «Aqılıñnan aynalayın, qostaymız» dese, äyelder: «Qu betpaq, kök etiktini izdep, kön etiktini mensinbey jürip otırıp qalğan öz obaldarıñ özderiñe, endi süttey wyıp otırğan otbasımızğa oyran salmaqpısıñdar?» dep dürlikti. Maqala qorıtındılanğannan keyin bwl aytıstı «Qazaq ädebieti» gazeti köterip äketti. Saya maqalası talqılanıp, bastap bergen men jayıma qaldım. Biraq eñbegim zaya ketpedi. Sol talqılau maqalalardıñ qozğau salğan dümpuimen neke zañınıñ «eki äyel aluğa bolmaydı» degen babı alınıp tastalındı. Parlamentte de eki ret söz boldı. Gazet betterinde de auıq-auıq qayta talqılanıp jatadı. Özim de maqalalarımmen tamızıq tastap twramın. Qazir äsirese, oñtüstik öñirlerde meşitte nekege otırıp, ekinşi äyel alıp jatqandar, ağası ölse jesirin qañğıtpay jeñgesine üylengender köptep sanaladı.
Soğan baylanıstı joğarıda söz etilgen jaqsı kelin tärbieleu, jas otaulardı qorğap, ajırasulardı azaytu, jetimder men jas jesirlerdi köbeytpeu maqsatında ne isteuimiz kerek, qanday şaralar qajet? Mektep pen ata-analardan qayır joq. Mektepter oqulıqtardı köbeytken üstine köbeytip, üstin-üstin töpelep oqıta berudi ğana biledi. Oquşılardan «oquıñ qalay?» dep swrasañ, «jaqsı» dep jauap beredi. Al «toquıñ qalay?» dep qayıra swrasañ, ne jauap bererin bilmeydi. Sebebi, mektep oqulıqtarı men mwğalimderiniñ leksikonında «oqu, oqıtu» degen sözder bar da «toqu, toqıtu» degen sözder joq, qoldanılmaydı. «Kel, balalar, oqılıq, Oqığandı köñilge ıqılaspen toqılıq» degen Ibıray öleñindegi talap oquşılardan talap etilmeydi. Qızdar jağı «toqu bilmeymin» dep jauap beredi.
Men bastauış mektepte de, ortalauda da, pedagogikalıq joğarı oqu ornında da mwğalim de, oqıtuşı da bolıp ter tökken, ömirimniñ 20 jılın pedagogikağa arnağan adammın. Jay ter tögip qoya salmay, sol salada bastamalar köterip jäne solardı öz qolımmen jüzege asırıp täjiribelik jwmıstar jürgizgenmin. Kezinde ortalıq baspasöz betterinde solar turalı maqalalarım jariyalanıp twrğan. Bwdan 50-55 jıl bwrın mektepterde toqıtu men tärbie qalay bolmasa, qazir de tap sol küyinde eken. Nege deseñiz, tärbielik oqu qwralı äli künge deyin joq. Al är sınıpqa arnalğan tärbielik oqu qwralınsız, arnayı tärbie sağattarınsız oquşılarğa etikalıq, estetikalıq, patriottıq, adamgerşilik tärbielerin qalay beruge boladı? Osığan eşkimniñ bası auırmaydı.
Bir kezde orıs patşası İ Nikolaydıñ atınan A. S. Puşkinge jasöspirimder tärbiesimen aynalısıp, sol jöninde eñbek jazuğa tapsırma beriledi. Aqın mektepterdi mwqiyat tekserip, patşanıñ tapsırmasın bwljıtpay orındaydı. 1826 jılı ol tärbie problemaları jöninde «Halıqtıq tärbie turalı» degen traktat jazıp wsınadı. Darqan darın, köl-kösir aqıl iesi A.S.Puşkinniñ kemeñgerligi osı traktatınan da ayqın körinedi. Ol mınaday danışpandıq qorıtındı twjırım jasaydı: «Vsyudu oşuşaetsya nedostatok nauk nravstvennıh, razvivayuşih liçnost' uçaşihsya, ih sposobnost' mıslit' i ob'ektivno sudit' o sobıtiyah i problemah. V gosudarstvennıh zavedeniyah glavnoy zabotoy doljno stat' nravstvennoe vospitanie». Bwdan Puşkinniñ danışpan aqın ğana emes, kemeñger qoğam qayratkeri ekenin de körsetedi.
Biraq qay zamanda da patşalar men äkimder aqındardıñ aqılın alğan ba, Puşkin ayttı dep adamgerşilik tärbiesi turalı aqıldı oqulıq qwral jazılmağanğa wqsaydı. Keñes zamanı kezinde de onday oqulıq bolğan joq. Eger Reseyde bolsa, bizde de bolğan bolar edi ğoy. Endi orıs aqını Puşkin men özimizdiñ äl-Farabi babamızdıñ: «Adamğa aldımen tärbie berilui kerek. Tärbiesiz berilgen bilim adamzattı apatqa wşıratadı», degen twjırımın salıstırsaq, arğı danışpan men bergi danışpannıñ oyları bir-birimen ündesip twr. Ekeuiniñ arası toğız ğasır. Äl-Farabidi Puşkin, mümkin, oqığan da bolar. Tärbiesiz berilgen bilimniñ saldarınan qazir adamzat apatqa wşırap jatır emes pe. Demek äl-Farabidiñ kezinde de tärbie oqulığı bolmağan. Eger bolğan bolsa, babamız mına sözdi aşınıp aytpağan bolar edi. Joğarıdağı äl-Farabidiñ qanattı sözin bäri jatqa biledi, biraq ol sözdiñ mäni men mañızına eşkim män berip jatpaydı. Jarıqtıq ayta salğan ğoy dep jüre beredi.
Endi mına betimen jiberilgen tärbie mäselesin ne isteymiz? Solay betimen jibere beremiz be? Meniñ aldıñğı bir jılı «Egemen Qazaqstanda» «Betimen jiberse betimen ketpegende qaytedi» degen maqalam jariyalandı. Onda birinşi emen ağaşın Prezidentimiz öz qolınan otırğızğan «Jerwyıq» sayabağın betimen ketken jastardıñ büldirip jatqanın, aqqayıñdardı däpterge aynaldırıp, attarın şimaylap jazıp, keybireuleriniñ qabığın sıpırıp quratıp öltirip jatqandarın aytıp dabıl kötergenmin. Bir jeti ötkennen keyin Almatı audanı äkiminiñ özine telefon soğıp, ne şara qoldanıp jatırsızdar dep swrasam, eşqaysısı oqımaptı. «Bwlarıñız qalay? Prezidentimizdiñ özi kün sayın qarap otıratın bas gazetimizdi oqımaytındarıñız wyat emes pe» degen soñ oqıp, birer aptanıñ işinde parktiñ tört jağına tünde jabılatın qaqpalar ornattı; jwmıs uaqıttarın jazğızdı; tärtip bwzğandarğa şara qoldanılıp, tiisti mölşerde ayıppwl salınatının eskertken taqtayşalar ilindi.
Men bwl jartılay şaramen toqtap qalmay, maqalanıñ köşirmesin köbeytip, öz attarınan qosımşa tapsırma berip, audan kölemindegi barlıq mektepter men joğarılı-tömendi oqu orındarınıñ bärine jiberudi wsındım. Biraq onı orındamadı. Tärbie däyektilikpen jürgizilse ğana nätije beretinin bizde bile bermeydi. Aytqanımday-aq, biraz uaqıttan keyin bwzaqı jastar älgi tärtipke şaqırğan taqtalardı tepkilep qiratıp bwzıp tastadı. Bwl bir ğana mısal.
Mäseleniñ toqeterin aytqanda, mektepterdiñ barlıq sınıptarınıñ oquşıları men basqa da oqu orındarınıñ studentterine arnalğan äl-Farabi men Puşkin aytqanday jäne ömir talap etip otırğanday, «Adamgerşilik tärbiesi» (Nravstvennoe vospitanie) attı tärbie oqulığın avtorlar birlesip jazıp şığaruımız kerek. Onıñ işki şekesine joğarıdağı eki danışpannıñ älgi qanattı sözderi jazılıp qoyıladı. Onsız bäri bos söz bolıp qala bermek. Men özim özgelerge jol salıp bereyin dep, qızdar men bolaşaq kelinder tärbiesine arnalğan «Kelinder oñbay, qazaq oñbaydı» attı joğarı sınıp oquşıları men studentterge arnalğan oqulıq jazuğa kiristim. Ol «Köñil küni – mahabbat!» attı poemammen aşıladı. Qızdarımız poemanıñ bas keyipkeri Aqmañdaylım sekildi söz salğan jigitiniñ şın ğaşıq, şın süyetinine äbden köz jetkizip, öz sınağınan ötkizip barıp üylense, ajırasular bolmaydı, mahabbattarı da mäñgi saqtaladı.
Ekinşiden, äyelderdiñ özderin özderine tanıta tüsu maqsatımen jazılğan «Äyel kim?!» degen poemamdı äleumettik jelige şığarıp edim, «Äyelderdi, analardı osınşa ardaqtap, beynemizdi asqaqtatqanıñız üşin köp rahmet sizge, Allanıñ nwrı jausın!» dep alğıstarın jaudırıp jatır. Oqulıqqa aqındar men jazuşılardıñ osınday tärbielik mañızı zor şığarmaları engiziledi. Avtorlar tartıladı.
Sonımen birge, jastarğa adamgerşilik te, patriottıq ta tärbie berumen tikeley aynalısatın jastar gazetin şığaru maqsatında Sağadat Nwrmağambetov atındağı patriottıq qordıñ törağası Mahmwt Nälibaevqa jäne teñ törağalarına sonday basılım boluğa ıntalı bolıp, tilek bildirgen bir gazetti qor qaramağına alu jöninde wsınıs hat joldandı. Olar oylasıp jatır. Prezidentimiz jastarğa patriottıq tärbie beru jöninde tapsırmalar berude. Biraq onımen naqtı aynalısıp otırğan eşkim joq qoy. Sonday gazet şığaruğa joğarıdağı qordıñ küşi azdıq etse, Prezident qorınıñ özinen kömek swraymız. Jastar tärbiesi üşin qanday da batıl qadamdarğa baruımız kerek. Osı bastamanı qoldauğa şaqıramın.
Jwma-Nazar SOMJÜREK,
Qazaqstan Jazuşılar
odağınıñ müşesi.
ASTANA.
Suretter: photo.poco.cn, gexing.com
egemen.kz
Pikir qaldıru