Mädeniet Ruhaniyat Ädebi älem

MISIR PIRAMIDALARI: QALANĞAN BA, ÄLDE QWYILĞAN BA?

kerey.kz

 |  Mar 15, 2017

Talasbek ÄSEMQWLOV

 (Rim men Spartaktan bastalıp Seyilbek Qışqaşevpen ayaqtalğan hikaya)

 Bwl hikayanı bayan etpes bwrın osınıñ bärine sebep bolğan, osı maqalanı jazıp otırğan avtordıñ dünieta­nımına eleuli därejede äser etken adamdı üstirtin bolsa da tanıstırıp ötken dwrıs şığar.

… Men onımen 1977 jılı tanıstım. Äskerden kelip QazPI-diñ filologiya fakul'tetine tüsip, birinşi kurstı tämämdap, ekinşi kursqa ötken kezim. Ol da äskerden kelip, osı instituttıñ tarih fakul'tetine tüsipti. Küz edi. Institut fakul'tetteriniñ arasında körkemönerpazdar jarısı bastalğan. Öz fakul'tetimniñ atınan bäygege tüsip, dombıramen birneşe küy şertip, sahnanıñ sırtına şıqqanımda bir jigit kelip qolımdı qısıp qwttıqtadı. Atı Erik eken. Erik Kökeev. Ortadan biikteu boyı bar. Sım­battı. Qoñırsarı şaşın sol jaqqa qayırıp qoyğan. Qılañ öñdi. Közi… közi alğaşında kök siyaqtı körindi (keyin uaqıt öte oñıp, şağırğa aynaldı). Şılımdı asıqpay, bappen şegip, tütindi jez mwrtınıñ arasınan qalqıtıp şığaradı.

Biraq, meni alğaş tanısqanımızda, onıñ europalıqtarğa wqsaytın bet-älpeti emes, bilimi tañqaldırğan edi. Birinşi kurs studentiniñ söz saptasınan onıñ erek bitimi, aybındı soyı – ayna-qatesiz körinip twr edi. Keyin tanısa kele şıq­qan tegine de qanıqtım. Äkesiniñ atı Änuar eken. Kezinde Qıtayda «Mädeni revolyuciya» zamanında repressiyağa wşırağan bir top qazaq intelligenciyası osı Änuar ağamızdıñ şäkirtteri bolıp şıqtı. Bergi betke ötkennen keyin de wstazdıq qızmetten qol üzbegen Änuar Kökeev aqsaqaldı Ayagöz öñiri äli wmıtqan joq.

Bwl bizdiñ bağıt-bağdarımızdıñ, wstanatın mwrat-müddemizdiñ anıqtalğan kezi. Gumanitarlıq salanı tañdap alıp, endi alañsız bilim jolına tüsken, bir künimizdi, bir sağat uaqıtımızdı bos jibermey, kitap oquğa kirisken kezimiz.

Ğılım akademiyasınıñ kitaphanası, Puşkin atındağı wlttıq kitaphana – qazaqtıñ eki wlı bilim ordası bizdiñ paydalanuımızda. Kitaphana tañerteñ 8-de aşıladı, 8-de kiremiz. Keşki 8-de jabıladı, 8-de şığamız. Köp wzamay studenttik ömirdi Almatınıñ köşesin taptap jüru, uaqıttı sırahanada sauıq-sayranmen ötkizu dep tüsinetin kurstas dostarımızben aramız aşılıp boldı. Araqtı birge işip, ayıqtırğışqa birge tüspegenimiz üşin, yağni birge bolıp, birge ölmegenimiz üşin sol kurstastar ökpelep, qastasıp ketti. Keyin birneşeuimen kezdeysoq kezdesip qalıp, söylestim. «Satqındığımızdı» keşpepti.

Dosım Erik bir kurs barısında öziniñ kim ekenin däleldep  bolğan. Sabaqqa birde barıp, birde barmaydı. Emtihanğa eldiñ aldı bolıp kiredi, közdi jwmıp twrıp qolına ilingen biletti aladı, sol twrğan jerinde jauap beredi, «bestik» bağanı alıp, şığıp jüre beredi. Aspiranturanı jaña ğana bitirip, jaña ğana qorğap kelgen, küşi boyına sıymay twrğan bir jas kandidat, studenttiñ osınşa bilimdi bolğanın kötere almay, dosımdı jwrt közinşe masqaralap, eki qoyıp şığarıp jibergen. Biraq, köp wzamay özi masqara boldı. Konflikt komissiyasınıñ aldında qayıra emtihan tapsırğan Erik atalmış kandidattı qirata jeñip, «bes» alıp şıqtı. Osıdan keyin «qaterli studentke» eşkim de qaraptan-qarap soqtıqqan emes. Şağım onıñ tärtibine ğana aytılar edi. Joğarğı kursqa barğannan keyin Erik dosım sabaq degendi müldem qoydı. Biraq, qanday şıtırman emtihandardan op-oñay, jan qinamay ötedi. Onıñ sabaqqa kelmey üzdik oquı üyrenşikti närsege aynalıp, aqırı jwrt onıñ bar-joğına nazar audarmaytın boldı.

1979 jıldıñ köktemi bolatın. Erik Kökeev bir swmdıq ta­qırıpqa bayandama oqığalı jatır eken degen qaueset taradı. Aytılğan kün, aytılğan sağatta QazPI-diñ jaña ği­maratındağı akt zalına jinaldıq. Azdan soñ tarih fakul'tetiniñ mwğalimderi keldi. Zal lıq tolğannan keyin esikten şırttay kiingen Erik kirdi. Minberge köterilgen ol bayandamasın, anda-sanda qazaqşa tüsinikteme berip twrıp, orısşa oqıdı. Äñgime Spartak jayında edi. Iä, iä, jüregi daualap Rimge qarsı qaru kötergen Spartak jayında jäne onıñ … köşpendi taypadan şıqqandığı jayında edi. Kölemi jerdiñ altıdan birin jaylağan alıp imperiyanıñ kezi, ömirdiñ bar salası, mädeniet pen ğılım-bilim, bir pikirli totalitarizmge tolıqtay bağındırılğan zaman. Şının aytu kerek, Eriktiñ bwl bayandaması nağız küpirlik edi. Oljas Süleymenovtiñ «Az i YA»-sınıñ dauı jaña ğana basılğan. Köp jwrt üreyli. Birneşe adam orındarınan twrıp, zaldan aqırın ğana şığıp ketken. Jüregimiz qaltırap, äñgimeniñ ayağın küttik. Istiñ nasırğa şapqanın keş sezgen mwğalimderdiñ bireui ornınan ayqaylay köterilgen.

– Aynalayın-au, sen ne aytıp kettiñ? Toqtat, qane! Osı bılıqtırğanıñ da jeter!

Älbette, orısşa ayttı. Sebebi, mäjiliske birneşe orıs mwğalim qatısıp otırğan. Sol-aq eken, kafedra müşeleri japatarmağay ayqaylap, Eriktiñ ünin öşiruge tırısqan. Biraq, päleket pen lañ wşqındağan sayın balşabektiñ janı kiredi emes pe. Orıs mwğaliminiñ bireui, öktem qimılına qarağanda üş äriptiñ adamı (qazaqşa aytqanda, «organnıñ adamı») qolın köterip jwrttı tıyıp tastadı.

– Şulamañızdar! Jas oqımıstı oyındağısın tolıqtay aytsın.

U qorğasınday zahar şaşqan közderin Eriktiñ jüzine qadağan.

– Prodoljayte, molodoy çelovek.

Erik, balşabek mwğalimniñ döñaybatınan ayılın da jiğan joq. Tağı da jarım sağattay kösile söylep, ündi-europalıq teoriyanıñ da, sayasilanğan tarih ğılımınıñ da bıt-şıtın şığarıp, talqandağan. Zalda siltidey tınıştıq ornadı. Jası 50-lerdi alqımdağan, studentterdiñ erkin oyına ünemi jol beruge tırısatın, demokrattau bir professor ağamız bar edi. Barlığımız sol kisini jaqsı köretinbiz.

–    Al, ne bolsa da, boları boldı, – degen edi sol professor ağamız şarq etip külip, – Endi, artın qayırlı qılsın.

Sol külki äli künge deyin qwlağımnan ketpeydi. Onda bäri de bar edi. Qızıl tildi äli künge deyin bwğaulap wstap otıruğa tırısqan totalitarizmge degen naza, aşu-ıza jäne studenttiñ  közsiz erligine degen süysinis… Bäri, bäri bar edi sol külkide. Endi ağamızdıñ atın-jönin aytayın. Ol, professor – Ashat Äbilqaev edi. Mümkin men qatelesip otırğan şığarmın. Ashat ağamız ol kezde professor da bolmağan şığar. Biraq, tarihi grammatika pänin jete meñgergen bilimdi wstazdı biz akademikten kem körmeytinbiz.

–    Şıtırmanğa kirdiñ, Erik, – dedi Asekeñ, – Biraq, men – sen jağıñdamın.

Endi, balşabek orıs mwğalim söz aldı. Swraqtı qarday boratqan.

– Spartaktı köşpendi Skif äuletinen deysiz. Oğan qanday dälelderiñiz bar? – degen kögerip-sazarıp.

– Tacittı tarihşı dep moyındaysız ba? – dedi Erik saualğa saualmen jauap berip.

– Ärine, moyındaymın, – dedi orıs mwğalimi, – Ol antika, qadım zamanındağı eñ bedeldi tarihşı.

– Endeşe, siz bayqamağan boluıñız kerek? Tacit öziniñ kitabında Spartak haqında «Nomadikus genus» degendi aytadı, – dedi Erik jaybaraqat, – «Nomad» – älemdik etimologiyada «köşpendi Skif» degendi bildiredi, al «Genus», yağni «Gen» – twqım, şıqqan tek degendi bildiredi.

– Spartak Skiftiñ dalasında emes, Frakiyada twtqınğa tüsti emes pe? – dedi orıs mwğalim kekete jımiıp. – Al, Frakiya – qazirgi Bolgariyanıñ jeri.

– Bwl bar bolğanı orıs etimologiyasınan, fonetikalıq transkripciyadan ketken qate, – dedi Erik tağı da  jaybaraqat dauıstap. – Mısalı, grekter öz astanasın Atina deydi, al orıstar Afina deydi. Swlulıq pen mahabbattıñ qwdayın grekter Atrodita dep ataydı, al orıstar onı Afrodita deydi. Sondıqtan, siz qazirgi Bolgariya degen eldiñ eski atı Frakiya emes – Trakiya. Bolgariyanıñ bir uälayatı qazir de osılay dep ataladı. Al türiktiñ, onıñ arğı atası skiftiñ jazuında, älipbiinde dauıstı dıbıstar jazılmaydı.

– YAğni? – dedi orıs mwğalim küyip ketip.

– YAğni, Spartak siz aytqanday, qazirgi Bolgariyanıñ jerinde emes, Rim äskeriniñ kezekti bir jorığında «Türkiya» dep atalatın Qara teñiz mañayındağı bir dalalıqta twtqınğa tüsken. Onıñ jalğız özi emes, qatın-balasımen, üy-ormanımen qolğa tüsui osığan meñzeydi.

Sodan soñ Erik, sözin üstep, tağı birqatar köne Rim tarihşıların kuälikke tartqan.

– Jaraydı, – dedi orıs mwğalim qolın siltep, – V konce-koncov, qolayıña jaqqan derekterdi terip alıp, bir-birimen qiıstırıp koncepciya jasauğa boladı. Bwnı kompilyaciya deydi. Sizdiñ aytıp twrğanıñız kompilyaciyanıñ ülgisi. Endi siz mağan mınanı aytıñızşı. Osı keltirgen derekteriñizdiñ sırtında, Spartaktıñ köşpendi skif ekenin kuälandıratın temirdey berik uäjiñiz bar ma? Uäjiñiz, argumentiñiz bügingi öskeleñ ğılımğa say boluı kerek.

Erik oylanıp, tömen qarap, säl ünsiz qaldı. Orıs mwğalim masattanıp ornına otırdı. Zalda şıbınnıñ ızıñı estilerdey öli tınıştıq ornağan. Kenet Erik basın jerden alıp, mwñ wyalağan közderin orıs mwğalimniñ jüzine qadadı.

– Siz, «Spartak» fil'min kördiñiz be? – degen dausı säl qarlığıp.

– Ärine, bir emes, birneşe ret kördim, – dedi orıs mwğalim. – Biraq, ol fil'm älemdik tarihtıñ fundamental'dik mızğımas derekteri men qağidalarına süyenip jasalğan. K vaşemu svedeniyu.

Erik sabırmen söz ayağın tosqan.

– Ol fil'mniñ mına bügingi sizdiñ «sensaciyalıq» bayandamañızğa nendey qatısı bar ekenin tüsinbey twrmın, – dedi orıs mwğalim aldıñğı sözin kekete üstep.

Erik suıq jımiıp, jötkirindi. Opponentti jermen-jeksen qılardağı ädeti. Ar jağı ne bolar eken dep alabwrtıp kütip twrmız.

– Qalay oylaysız, Rimge qarsı qanşa köterilis boldı? – dedi Erik.

– Birneşe, – dedi orıs mwğalim, – Tarihta belgili birneşe köterilis bolğan.

Erik jötkirinip alıp, kelesi saualın qoydı.

– Atap aytqanda?

– Mısalı, Gannibaldıñ köterilisi, Bar-Kohbanıñ köterilisi, özimiz äñgime etip otırğan Spartak, – orıs mwğalim sausaqtarın bügip, Erikke tañdana qarağan.

– Gannibal köterilisşi emes, – dedi Erik, – Karfagen keyinnen, Gannibal ölgennen soñ barıp Rimniñ qolastına kirdi. Oğan deyin ol egemendi el, jeke memleket bolğan. YAğni, Rimdi küyretem dep soğısqan Gannibal köterilisşi bolıp eseptelmeydi. Al, Bar-Kohbanı da köterilisşi deuge kelmeydi.

– Nege? – dedi orıs mwğalim ädetinşe keketip, – Bar-Kohbanıñ köterilisi Rimniñ äskeri Iudeyanı bağındırıp bolğannan keyin bastaldı. Siz öziñizge öziñiz qayşı kelip otırsız.

– Eşqanday da qayşılıq joq, – dedi Erik. – Bar-Kohbanıñ küresi Rimniñ basqınşılığınan keyin köp wzamay bastaldı. YAğni, evreydiñ köñilinde erkindiktiñ säulesi äli öşpegen kez, ol az deseñiz, alaulap janıp twrğan kezi. Sondıqtan, biz, Bar-Kohbanı köterilisşi dep ayta almaymız. Jalpı, köterilis degen terminniñ özi dwrıs emes. Qoldanıs­tan alıp tastau kerek siyaqtı. Adam taypalarınıñ erkindik jolındağı küresi ğana, sol kürestiñ türli tağdırı ğana bar. Mısalı, 1930 jıldarı polyaktar men finderdiñ Stalindik sistemağa qarsı küresin men sol Bar-Kohbanıñ Rimge qarsı küresi siyaqtı wlt-azattıq küres dep esepteymin.

 Orıs mwğalimniñ tizesi qaltırap, bügilip bara jatqanı sezildi.

– Al endi Spartakqa qaytıp keleyik, – dedi ol bayau dauıstap.

– Jaqsı, – dedi Erik, – «Rim imperiyasınıñ üstinde eşqaşan kün batpaydı» degen maqal qalıptı sol zamannan. Şındıqqa jaqın, sebebi bügingi kün Britaniya aralınan arı asıp, batıp bara jatqanda,  Kişi Aziya jaqtan erteñgi kün şığıp kele jatadı eken. Mine, osınıñ bäri Rimniñ koloniyaları. Osı jartı dünieni alıp jatqan wlanğayır imperiyada erkindiktiñ, teñdiktiñ, jalpı ruhtıñ üni tolıqtay öşirildi. Rim totalitarlıq imperiya bolatın. Imperiyanıñ territoriyasında öli men tiriden ne bar – barlığı Rimniñ müddesine bağındırılğan edi. Esiñizde bolar, «Spartak» fil'minde, Spartaktıñ janında jürgen bir aqın jigit Rim äskeriniñ twtqınına tüsip qaladı. Bir tüni imperator twtqın aqındı qoltıqtap balkonğa alıp şığadı da, qaru-jarağı ay säulesimen şağılısıp, Spartakqa qarsı attanıp bara jatqan sansız şerikterdi qolımen meñzep, «Qaraşı, qwl-qwtannan äsker jinağan Spartak bizge qarsı ne istey aladı? Rimdi jekköru, onımen öş bolu, onımen küresu mümkin be? Joq! Rimdi tek qana süyu kerek. Rimge tek qana qızmet etu kerek!» deydi. Imperatordıñ bwl sözi Rim ideyasın ayna-qatesiz jetkizip twr. YAğni, Rimniñ därgeyindegi halıqtarda neşe ğasırlıq tepkiniñ saldarınan küres ideyası birjola ölgen. Rimdi soğısıp jeñu bılay twrsın, onımen küresu, oğan qarsı şığu degen eşkimniñ oyına da kelmeydi. Mine, osınday kezde, ğayıptan kelgen bir adam Rimge qarsı küres bastaydı. Jäne Krass pen Pompey siyaqtı atağı jer jarğan Rimniñ qolbasşıların birneşe ret oysırata jeñedi. Bwnıñ sırı nede?

– Öziñiz qalay dep oylaysız? – dedi orıs mwğalim.

– Meniñ oyımşa, jäne bwl men osılay oylağandıqtan bolğan närse emes, aqiqatı sol – bwl Spartaktıñ qwldıq jaylağan Rim imperiyasında emes, adam bostandıqta tuıp, erkindikte jetiletin, basqa, erikti qoğamnıñ perzenti ekenin däleldeytin ülken derek, aynımas derek. YAğni, skif qoğamı Rim üstemdigin moyındamağan. Nemese qarapayımdap aytatın bolsaq, sahara, köşpendiler äleumeti Rimniñ qwdıretine, Rimniñ egemendigine tükirmeydi de. Jalğız Spartak Rimniñ äskerin osınşa äurege saldı. Al köşpendiler, skifter, ğwndar degenniñ ne ekenin Rim keyin, Atillanıñ kezinde kördi. Rimniñ ämirşileri, bükil Rimniñ senatı «Qalanı qirata körmeñiz, halıqtı qıra körmeñiz» dep Atillanıñ aldında tizerlep twrıp, tartu-taralğığa swlu qızdarın, keruen-keruen altındarın alıp kelgen. Senbeseñiz, Momzen men Gumilevti oqıñız. Bwl ğwndardıñ Qıtaydan jeñilip, Huanhe – Sarıözendi tastap şığıp, Europağa auğan kezi. Äskeriniñ onnan toğızı qırılıp, älsiregen kezi. Sonıñ özinde Rimdi tizerletip twrğızıp qoyğan. Al küşi tolıq bolsa, ğwn äleumeti qanday ister tındırar edi? Mine, osı skif, ğwn dep otırğanımız Spartaktıñ artında twrğan qasietti jwrtı. Bügingi bayandamada aytayın degenim osı. Köñil qoyıp tıñdağandarıñız üşin rahmet.

– Twra twrıñız, – dedi orıs mwğalim, – Soñğı saual.  «Spartak» söziniñ etimologiyası turalı oylanıp kördiñiz be?

– Men sizdiñ neni meñzep twrğanıñızdı tüsindim. Spartaktıñ esimin köne Grekiyadağı Sparta qalasına aparıp tiremeksiz. Aytayın sizge, bwl jasandı, qate etimologiya, – dedi Erik.

– Sizşe qalay bolar edi? – dedi orıs mwğalimi.

Erik qaltasındağı şılım qoraptan bir temeki suırıp tisine tistedi. Artınşa öziniñ qayda twrğanı esine tüsken boluı kerek, temekini jwlıp alıp, qaytadan qaltasına salıp qoydı. Otırğan jwrt du külgen.

– Meniñşe bılay, – dedi Erik. – Bwlğardıñ hanı Qwbrattıñ üş wlı bolğan ğoy. Bayan, Asparuh jäne Botbay. Hazarlardıñ jorığı kezinde Qwbrat eldi üşke bölip üş wlına tabıstaydı, üşeuin üş tarapqa attandıradı. Bayan men Botbay bastağan eldi hazarlar quıp jetip qırğan. Al Asparuh bastağan el Balkan tübegine aman-esen jetip, qazirgi Bolgariya memleketiniñ negizin qalağan. Asparuh osı bolgar handarı­nıñ tüp atası bolıp sanaladı. Qazirgi Jambıl oblısında Aspara degen tau bar. Mine, Asparuh, Aspara jäne Spartak barlığı bir tübirden tarağan sözder. YAğni skiftiñ, odan keyin ğwnnıñ jalqı esimderi.

Bwdan keyingi zalda ornağan tınıştıqtı men Gogol'diñ «Revizorındağı» «mılqau köriniske» teñer edim. Minberde sovettik tarih ğılımınıñ alpıs jıldıq ötirigin oyran-botqa qılıp, astın-üstine keltirgen qarşaday bala zalda kafedra mwğalimderi jäne qızıq körip kelgen basqa fakul'tettiñ studentteri… Öli ünsizdik…

Kenet bağanadan beri bayandamaşımen toqtausız salğılasqan orıs mwğalim ornınan twrıp.. qol soqtı. Sodan keyin ğana basqa mwğalimder soğan erip şapalaq wrğan. Biraq, köp adam bwl bayandamanıñ izsiz ketpeytinin sezgen edik. Solay boldı da. Birneşe künnen keyin Erik oqudan şığarıldı.

Biraq küzde akademiyanıñ kitaphanasınan Erikti wşırastırıp, säl tañdanıp jön swrağan edim.

– Men qaytadan oquğa qabıldandım, – degen edi Erik, ädetinşe şılımın bappen sorıp twrıp, – Professor Şoyınbaev kirisip, oğan Ashat ağamız qosılıp, alıp qaldı. Endi oqu bitirgenşe tınış jür dedi.

Qattı quandım. Özim de oğan, küşiñdi qolıña diplom alıp alğannan soñ körsetesiñ, äzirge tınış jür dep aqıl qostım. Alayda, Erik Kökeevtiñ «qara tizimge» ilingeni anıq edi. QazPI-di bitirgennen keyin Mäskeu universitetiniñ Tarih fakul'tetine tüspek boldı. Äreketinen eşteñe şıqpadı. Ol kezde istiñ jöni qazirgiden basqaşalau bolatın. Keñes Odağınıñ astanasına abiturient qaptap ketpes üşin Mäskeudiñ joğarı oqu orındarınan arnayı komissiyalar kelip emtihandı wlttıq respublikalardıñ astanalarında ötkizetin. Oquğa osı qatal sınnan ötken azğantay adam ğana attanatın. Al öz betimen Mäskeuge barğan adam ädette emtihannan qwlap qaytatın. VGIK, GITIS, MGU, Gor'kiy atındağı älem ädebieti institutı, t.b. oqu orındarınıñ mwğalimderi jazda Almatıda jüretin. Erik osı Almatıdağı emtihanğa jiberilmegen. Endi Mäskeuge barsa da eşteñe şıqpaytının birden sezdi.

– Qara tizimdegi joğarğı top – elitağa kirgen boluım kerek, – degen tağı bir jolıqqanda, – Barlıq jerde jol jabıq. Eşteñeni tüsindirmeydi. Biraq ötkizbeydi.

Keyinnen aspiranturağa bardı. Biraq, taqırıptı aldın-ala jasalğan tizimnen tañdap alu kerek ekenin körgende, bwrılıp jüre bergen.

– Socialistik sistemanı jırlaytın adamdar mensiz de jetkilikti, jırtılıp-ayrıladı, – depti ğılımi hatşınıñ bölmesinen şığıp bara jatıp.

Biraq, Erik bilimge qanığudan aynığan joq. Tuğan auılı Ayagözde eki-üş jıl wstazdıq qızmette bolıp, sodan soñ üy işimen Almatığa, qalanıñ tübindegi Rayımbek auılına köşip keldi. Endi wşan-teñiz mol bilimdi publicistikalıq jolmen jarıqqa şığarmaq boldı. Biraq bwl tarapta da jolı bolmadı. Älbette, bwl jerdegi eñ ülken kedergi – ideologiya. Eriktiñ taqırıbı – qalay jasırıp amaldasañ da, qalay maylasañ da ötpeytin taqırıp. Sebebi onıñ ilimi, mwratı, ündieuropalıq teoriyağa, dälirek aytqanda, qara halıqtardı kiriptar küyde wstaudı közdegen, ğılımğa qatısı şamalı sayasi teoriyağa qarsı edi. Qazir köp adam wmıtıp ketti. Al Keñes zamanında solay bolğan. Barlıq kitapta seniñ qor bolğanıñ, kem bolğanıñ aytıladı. Sen sondaysıñ deydi. Jäne bügin ğana emes, bayağıdan solay bolğan, älmisaqtan beri tabanımızdıñ astında jatqansıñ, seni adam qılğan biz deydi. Endi qiyametke deyin osılay boladı, tipti, qiyametten keyin de osılay boladı deydi. Mıñjıldıqtar bwrın bizdiñ basımızdan ötken, älemdik tarih sözsiz moyındağan erlik däurenniñ özin teriske şığaradı, aytqızbaydı, jazğız­baydı.

Ekinşi kedergi – baspasöz, bwqaralıq-aqparat qwralda­rınıñ basında otırğan öz qazağıñnıñ birde aşıq, birde jasırın qiyastığı. Qanday bolmasın gazettiñ öner, mädeniet nemese ğılım bölimin meñgerip otırğan äldebir şalasauat jurnalistiñ, aldına kelgen talanttı avtormen baqas, baqtalas boluı – qazaq mädenietin twralatqan eñ auır indettiñ biri osı edi. Inemen qwdıq qazıp jürip tapqan dünieni közmayıñdı tauısıp, oylanıp-tolğanıp jazasıñ. Mwratıñ – qaytkende qazaqtıñ öresin, abıroyın ösiru, tarihta ketken esesin qaytaru. Redakciyağa, ğılım, mädeniet bölimine alıp kelesiñ. Ol jerde QazMU-diñ jurnalistika fakul'tetin jaña ğana bitirgen nemese bitirmey jatıp jwmısqa alınğan bir «kisi» otıradı. Bir ğajabı (talay bayqağan närsem) ädette ol «kisi» aynağa qarap totıdayın taranğan, erni qaymaqtay jwqa swluşa, taldırmaş jigit bolıp şığadı. Sen avtor emessiñ, ğalım emessiñ, onıñ tırnağın alıp sändenuine kedergi keltirip twrğan şıbın siyaqtısıñ. Maqalañdı aladı. Allahuakbar. Öziniñ tüsinuge öresi jetpese, bas redaktormen aqıldasu degen bolmaydı. Onıñ üstine qoljazba avtorğa qaytarılmaytını bar emes pe. Sonımen, maqalañız izim-qayım joğaladı. Künderdiñ küninde atalmış swlu ol maqalanı öz atınan jariyalap jiberse, qayran qalmaysız. Ärine öziniñ swlulıq deñgeyine say etip özgertilgen, dälirek aytqanda, dım tüsinbey interpretaciya jasalğan. Mısalı, zildiñ (mamont) süyeginen jasalıp, terisimen qaptalğan laşıqtıñ jetile kele qalayşa qazaqtıñ kiiz üyine aynalğandığı jayında jazılğan Erik dosımnıñ tamaşa maqalası keyinnen ğılımi jurnalda otırğan äldebir redaktordıñ atınan jariyalanğandığın öz közimmen körgen edim.

Sonımen barlıq tarapta jolı kesilgen Erik Kökeev qatardağı auıl mwğalimi bolıp qaldı. Bir ret qana filo­sofiya institutınıñ aspiranturasına barıp jön swradı da, auılına qayttı. Keyinnen bir top jas oqımıstılardıñ Erikti üyirsektep jürgenin bayqadım. Bir ğalım äyel ay boyı Eriktiñ aqıl-keñesin aldı. Köşpendi örkeniet tudırğan wlı mädeniettiñ eñ asqaq körinisi –  aspan tari­hınıñ barlıq kiltipandarı, bükil şejiresi, jer silkinuden bastap, jwtqa deyingi aralıqtağı tabiğattıñ barlıq qwbı­lıstarı men apattarı eskerilip, orın alğan qazaqtıñ alpıs jıldıq küntizbesiniñ bükil qır-sırın Erik birneşe künniñ işinde sol adamğa aytıp bergenin de mına pendeñiz körip edi. Keyinnen ol ğalımnıñ doktorlıq dissertaciyası monogra­fiya bolıp şıqtı. Oqıdım. Avtorlar men mälimet bergen adamdardıñ tiziminen Erik dosımnıñ esimin taba almadım.

Keyinnen janındağı işip keter, jep keterlerden äbden jerigen, özine layıqtı orta taba almağan Erik aqırındap işkilikke salındı. Salına-salına nağız maskünemdik jolğa tüsti.

…Ol 2004 jılı 48 jasında dünieden qayttı. Süyegi sol Rayımbek auılınıñ mañayındağı qabırstanğa jerlendi. Keyin men dosım jaylı köp oylandım. Ärine, ömir boyı qwrmettep ötem. Biraq, nege osılay boldı degen oy maza ber­meydi. Atadan asıp tuğan, qwday osınday biik sana, osınşama öner bergen adam nege osınday abıroysız ölimge bardı? Serikbol Qondıbaydan zağip emes edi ğoy. Serikbol omırtqası mertigip,  toğız  jıl arbada otırıp-aq bir ğılı­mi instituttıñ isteytin jwmısın jalğız özi tındırıp ketti. Ärqaysısı saydıñ tasınday 16 kitap jazdı. Al Eriktiñ artında öresi tım biik birneşe maqala men dastarhan basında «pälen jerde, tüglen jerde bılay aytqan eken» degen auızeki äñgimeler ğana qalıptı.

Oyımşa ol küyrek adam bolğan. Bir-eki adam emes, bükil sistema ğılımnıñ örkendeuine qarsı ekenin körgennen keyin kürt omırılğan. Sol küyregennen oñalmağan. Bwnday boyküyezdik pen apatiyanı osılay ğana tüsindiruge bolatın siyaqtı.

O düniege barıp-qaytqanday kuälandıra alatın keybir adamdardıñ aytısına qarağanda, Alla tağala adamnan jauap alğanda «Men sağan osınday da osınday öner berdim, qabilet berdim, sen sonı ne istediñ? Qanday jolğa jwmsadıñ?» dep swraydı eken. Osı ras bolsa, onda meniñ abzal dosım  qazir Jaratuşınıñ aldında qatal tergeüde otır. Tek Jappar Iem onıñ adamdıq, pendelik älsizdikterine keşirimmen qarasa eken dep tileymin.

 ***

Bügingi älemdik ğılım Mısır piramidalarınıñ şıqqan tegin tüsindirip bere almaydı. Bar qabileti bwl alıp qwbılıstardıñ ölşemderi men proporciyalarınıñ qazirgi matematikanıñ deñgeyinen eş kem emes, al keyinirekte odan artıq ekenin moyındap, bas şayqauğa ğana jetedi.

Birde men Erikten osı jayında swradım.

– Seniñ oyıñşa bwl piramidalardı kim salğan jäne qalay salğan? – dedim men, – Seniñ genial'nıy miıñ bwl jöninde ne oylaydı?

Erik ädetinşe şılımın twtatıp, oylana otırıp bayau äñgimelep ketken.

– Men bwl jayında täuir-aq oylandım. Älemdik ğılımda teoriya köp. Bir ğalımdar bwl piramidalardı atlanttar, yağni, bwdan 100-120 mıñ jıl bwrın ömir sürgen alıptar salğan deydi. Grektiñ mifologiyasındağı atlanttar bar emes pe. Solar. Biraq öziñ oyla, piramidalardı qwrap twrğan bloktıñ eñ jeñili 60 tonna eken. Ayuannıñ eñ ülkeni kit te bwnday salmaqtı tarta almaydı. Al pil ornınan da qozğalta almaydı. Osınday bloktı köterip, tasıp, qalap şıqqan onday alıp adamdardıñ tım qwrmasa bireuiniñ qañqası osı uaqıtqa deyin tabıluı kerek edi ğoy. Men älemdik arheologiyağa qatıstı jurnaldardı qarap, eñ soñğı mälimetterdi qalt jibermey qadağalap otıramın. Äzirge atlanttardıñ qañqası, skeleti tabıldı degen derek joq. Ekinşi bir top ğalımdar bwl jerde alıp granit taular men töbeler bolğan, köne adamdar sol tau men töbelerdi qaşap, şauıp osı pirami­dalardıñ formasına keltirgen deydi. Ärine, bwl balañ teoriya. Sebebi, jınısına qarağanda ol jerde tau bolmau kerek. Şöl dala. Keriş qwm. Jaraydı, taulardı qaşap boldı deyik, biraq bloktardıñ arasındağı jik qalay jasalğan? Ol mümkin närse emes. Bwl teoriya da tükke jaramaydı. Endi bir top ğalımdar bwl bloktardı eñis jolımen joğarı süyrep şığarıp, qalağan deydi. Ertedegi adamdar osılay istegen deydi.

– Pil men mamont tarta almağan bloktı adam qalay süyreydi? – dedim men.

Erik jımiıp küldi.

– Solay deydi. Qaydan bileyin. Bloktıñ jüretin eñis jolın üykelisti azaytatın maymen maylap, bloktıñ özin wzın tros baylap, şığırşıqpen tartqan deydi.

– Al endi Erik Kökeev bwl turasında ne aytadı eken, sonı tıñdayıq, – dedim men qaljıñ-şını aralas.

Däl osı kezde bölmege Eriktiñ şeşesi kirip, üstel üstine bir eski şäugimdi qoydı.

– Erik, mına şäugimdi ne körşilerge bere sal, ne küresinge laqtır. Qağı qalıñdap, tükke jaramay qaldı, – dedi de, bwrılıp şığa berdi.

Azdan soñ şäy üstinde Erik, qarındasın şaqırıp alğan da, qolına aqşa wstatıp, sıbırlap bir tapsırma bergen. Şäyden keyin Eriktiñ bölmesine kirgenimizde, üstel üstinde küyesinen tazartılıp aynaday jarqırağan şäugim men baqanday altı  bötelke sirke qışqılı twr edi.

– Mine, qara, – dedi Erik orındıqqa otırıp jatıp, – Mınau şäugimniñ qağı üş eli bolıp ketipti. Mana sızğışpen ölşedim, 6 sm. Qağı qalıñdağan sayın bwl şäugimnen şäy işu qiınday beredi. Äsirese asıqqanda qaynamay it qıladı. Kem degende bir sağat tosu kerek. Bizdiñ qazaq at qoyğış halıq qoy. Mınaday şäugimdi ne dep aytadı bilesiñ be? «Tasköt» şäugim deydi. Endi qara. Uksus essen­ciyasın osınıñ işine qwyamın. Altı  bötelkeniñ barlığın toğıtqan Erik şäugimniñ qaqpağın şüberekpen nığızdap japtı, şümegin qağaz tığınmen tığındadı. Sodan soñ äldeneşe qabat cellofanmen orap, oramaldarmen qımtap, şkaftıñ işine qoyıp, esigin qwlıptap tastadı.

–    Bir aptadan keyin kel, – dedi mağan, – qızıq köresiñ.

Qolım timey, bir apta emes,  arağa on kün salıp keldim. Erik sabaqtan keyin demalıp jatır eken. Amandasqannan keyin, şkaftı aşıp, oramal-cellofandardı şeşip, şäugimdi aldı, işindegi isi añqığan qışqıldı basqa bir ıdısqa qwydı.

– Al, endi qara, – dedi şäugimdi üstel üstine qoyıp.

Qolına ülken qasıqtı aldı da şäugimniñ işindegi battasqan qaqtı jwmsaq balmwzdaq qwsatıp, qırıp alıp tastadı. Ülken tegeşpen orta tegeş qoymaljıñ swrğılt balşıq bolıp şıqtı.  Erik sol qaqtı qalıpqa qwyıp, kese jasadı (keyinnen, kepkennen soñ, büyirine stronciy boyauımen ädemi suret salıp, otqa küydirip şıñdap aldı da, wzaq jıldar boyı sol kesemen şäy işip jürdi.

– Piramida turalı swrap ediñ ğoy, – dedi külip, şılımın twtatıp jatıp, – mine, meniñ jauabım osı.

– Sonda qalay bolğanı? – dedim men öz közime özim senbey.

– Solay bolğan, – dedi Erik tütindi bir bwrq etkizip, – piramidanı osılay jasağan. Köne örkeniet tastı eritetin tehnologiyanı meñgergen. Mıñdağan tonna granitti osılay eritip, ağaş qalıpqa beton qwsatıp qwyıp, piramidanı osılayşa jasap şıqqan.

– Köñilimde osığan qatıstı kümän qaşan payda boldı  deysiñ ğoy? – dedi Erik aldıñğı sözin üstep, – 1930 jıldarı bolsa kerek, wmıtpasam, eñ ülken piramidanıñ biri – Hefrenniñ piramidasınıñ işinde, qazına twrğan bölmege aparatın dälizden  adamnıñ şaşı tabılğan. Ülken ğalım­dardıñ janında erip jürgen ekinşi qatardağı arheologtar­dıñ biri qabırğadan eleusiz ğana şığıp twrğan şaştı bayqap qaladı. Sodan soñ, keyinnen öziniñ esteliginde osı jayında jazadı. Osı mälimetti oqığandağı tañqalğanımdı körseñ. Köp wzamay piramidalardıñ qwpiyasın tüsindim. Birneşe tal şaş, ol qwrılısşılardan kezdeysoq qalıp qoyğan närse. Nemese, köne örkeniet osılayşa, bwl jwmbaqtıñ şeşimin özi aytıp ta ketui mümkin. Osıdan kelip tastağı jazulardıñ sırı aşıldı. Bwl jerde üş tehnologiya bar. Birinşisi, bwl epitafiyalardı joğarıdağıday qwyıp jasağan. Tas qata bastağanda barıp jazu jazılğan. Ekinşi, bwl bwrınnan belgili amal, tastı qıp-qızıl qılıp qızdıradı da, sirke sumen jazu jazadı. Tas suığannan keyin ısqılağanda, uksustıñ tigen jeri ezilip, suğa juılıp ketedi. Üşinşi amal, köne adamdarda qazirgi qwlpıtasqa jazu jazatın bwrğığa wqsas ülken aynalısta tastı jep şığatın asıl bwrğı bolğan. Al tastı qaşap jazdı degenge men senbeymin. Bir äripti qaşauğa 1-2 apta uaqıt ketui mümkin. Al mıñdağan äripten twratın ülken teksterdi qaşap şığaru üşin qanşa uaqıt kerek? Tağı bir tehnologiya bar. Qış kitapşağa jazu jazadı, keptiredi, küydiredi, sodan soñ suğa salıp tastaydı. Qış kitap suda jatıp aqırı berişke aynaladı. Biraq, bäribir onıñ qış ekeni körinip twradı.

Estigenimdi aqılğa sıyğızu qiın edi.

– Sonda twtas bir taudı qalay qwyıp şığadı? – dedim äli de kümänim seyilmey.

– Onıñ nesi tañ? – dedi Erik öz kezeginde tañqalıp, – Qıtaylar altı mıñ şaqırımdıq alıp qabırğanı qalay twrğızdı, sol siyaqtı. Mısalğa jüz mıñdağan adam şelekpen qwya beredi, qwya beredi. Äyteuir bir küni bitiredi. Mine, sonday da sonday köp bolğan köne düniede.

– Al seniñ oyıñşa, osı piramidalar ne üşin salınğan? – dedim men.

– Kim bilipti, – dedi Erik qolın jayıp.

– Joq, meniñ bilgim keletini, seniñ oyıñşa qalay? – dedim qaytalap.

Erik şılımın sorğıştap wzaq ünsiz otırıp qaldı.

– Kim biledi, – dedi sodan keyin qaytadan qolın jayıp, – Janartaulardan, jer silkinetin tektonikalıq jikterden aulaq jatqan taulardıñ qaraptan-qarap balqıp qatıp qalğanına qarağanda, jer betinde, ıqılım zamandarda yadrolıq soğıs bolğan siyaqtı. Sodan keyin Ündistannıñ «Ramayana» men «Mahabharata» siyaqtı wlı epostarında jer dünieni örtep, taulardı balqıtqan äldebir ot qaru jayında köp aytıldı. Tipti, qazirgi wşaqtarğa wqsas äuenmen wşatın apparattardıñ bolğandığı aytıladı. Ol apparat «viman» dep atalğan eken. Oyımşa, jer örkenieti bir emes, birneşe ret joy­ılğan.  Payda bolğan. Damidı. Şıñğa şığadı. Joyı­ladı. Osılayşa birneşe ret qaytalanğan. Sol sebepti, memleket degenniñ, ğılım-bilim, öner degenniñ, jalpı, fäni dünieniñ bayansız, twrlausız ekenine közi jetken adamzat, dälirek aytqanda, qwdıretti perğauındar keler wrpaqqa ösiet retinde adamzat tarihın osılayşa tañbalap ketken boluı kerek. Piramidalar tolıq zerttelip bolğan joq. Egerde keyin ol jerden bwrın eşkim bayqamağan qwpiya bölmeler, ol bölmelerden adamzattıñ şejiresi tabılıp jatsa, tañqalmas edim. Keler wrpaqqa arnalğan şejire men ösiet. Ol wrpaq jerdiñ adamı bola ma, älde ğarıştan keletin basqa adamzat taypası bola ma – ayırması joq. Äyteuir sanalı tirşilik iesine joldanğan hat.

– Ğarışta tirşilik bar dep oylaysıñ ba? – dedim men.

– Men ğalımdarğa tañqalam, – dedi Erik tağı bir şılım twtatıp, – jerdiñ orbitasına şığarılğan teleskoptardıñ esepteuinşe, aspanda milliondağan galaktika, trilliondağan jwldızdar men planetalar bar körinedi. Osınşa şetsiz-şeksiz düniede tirşilik joq dep qalay ayta alasıñ? Sol sansız planetalardı aralap kelip barıp, köz jetkizip barıp aytqan abzal bolar. Al aspanğa qarap twrıp, «Jerden basqa planetada, bükil ğarışta tirşilik joq» dep ayta salu, nadandıq bolıp sanaladı. Ärine, Çarl'z Darvin tirşiliktiñ şığu tegin däleldemek bolğan, tirşilik kürdelene kele maymıldan adam payda boldı degendi aytadı. Biraq, darvinizm – köp teoriyanıñ biri ğana. Al biz, jerdi mekendep jatqan adamzat, ğarıştıñ qay tükpirinen kelgenimizdi bilmeymiz. Qaysımızdıñ qay jaqtan kelgenimizdi bilmeymiz.

Men qayran qaldım.

– Onı qalay tüsinuge boladı?

– Meniñ oyımşa, jerdiñ halqı är ğarıştan kelgen türli taypalardan qwralğan, – dedi Erik, – boldı, endi osımen bwl taqırıptı doğarayıq.

…Şamamen osı kezde men önertapqış Seyilbek Qış­qaşevpen tanısqan edim. «Zaman – Qazaqstan» qazaq-türik gazetinde orıs betiniñ redaktorı qızmetindemin. Bwl Qazaq­stan egemendik alıp, orıstildi baspasöz memlekettik tilge qarsı küres bastağan kez. Ärine, qazaq baspasözi, qazaq jurnalisteri bwnday «qwbılıstarğa» jaqsılap jauap beredi. Biraq, orıs pen qazaq mädenieti, ekeui eki tilde öristegennen keyin, bir-birimen janasauı qiın. Qazaq baspasözi ne jauap jazsa da orıs oqırmanına jetpeydi. Al olar oyındağısın aytıp otıra beredi. Mine, osı kezde orısqa orısşa jauap bergen eki adam boldı. Birinşisi – Aldan Ayımbetov, al ekinşisi – osı Seyilbek ağamız edi. Orıs gazetterindegi materialdarğa ertesine-aq jaqsılap jauabın berip, artınşa jauapqa tartılıp, qisapsız sottarda şıñdalğan Seyilbek ağamen 1997 jılı tanısıp, aralasa bastadım. Aralasa kele, onıñ qazaq qoğamınıñ qorğauşısı ğana emes, tamaşa öner­tapqış ekenine de közim jetti. Birde, kezekti sotta itjığıs tüsip, redakciyağa qaytıp kelip, tüsten keyingi şay üstinde otırğanbız. Jurnalist qız-jigitter äñgimelesip otırıp, aqırı piramida taqırıbına oyısqan. Äñgimege men de aralasıp, Erik dosımnan estigenderimdi ayttım. Seyilbek ağa eleñ ete qaldı.

– Oypır-ay, mınauıñ bir danışpan adam boldı ğoy.

Sodan soñ qulana jımiıp aldı da, – Erteñ jwmısta bol, bir närse körsetem, – dedi.

Erteñine tüske qaray kelgen ol sömkesinen bir jarım litrlik plastik şişağa qwyılğan qanqızıl swyıqtıqtı suırıp aldı.

– Bwl ne? – dedim men.

– Keyin aytam, – dedi Seyilbek ağa, – Oymaqtay ğana ıdıs kerek.

Sol jerde basqa şişanıñ qaqpağın aldı da, küreñ swyıqtı meymildete qwyğan. Redakciyanıñ işin äldebir qışqıl iis alıp ketti. Qaqpaqtı meniñ üstelimniñ üstiñgi bos tartpasınıñ tükpirine qoyıp, eppen japtı.

– Qwlıpta, – dedi sodan soñ, – Üş künge deyin aşpa. Özim kelem. Bärin tüsindirip körsetem.

Üş künnen keyin kelip aşqanda, o keremet qaqpaqtıñ işinde tas qatıp twr eken. Seyilbek ağa bäkisin alıp qaq­paqtı kesip tastadı da ülken tabletka siyaqtı döñgelek qızıl tastı qolıma wstattı.

– Bwl ne ğajap? – dep swradım.

– Bwl granit, – dedi Seyilbek ağa, – Seniñ äneuküngi dosıñ aytqan eritilgen tas osı. Men bwnı osıdan tört jıl bwrın taptım.

– Endi bılay, – dedi keudesin kere demalıp, – Men qaytkende seniñ sol dosıñmen tanısuım kerek. Mindetti türde. Meni ertip apar. Jolıqtır. Ağalıq ötinişim.

– Öy, jaraydı, – dedim men, – odan oñay närse joq. Ol öte qarapayım adam. Sizdey adammen tanısqanına ol qayta quanadı.

Jaynağan köktemniñ kezi edi. Seyilbek ağa ekeumiz «Qırğauıldıdan» tüsip, Rayımbek auılına jayau tarttıq. Erik ädetinşe jwmıstan kelip, demalıp jatır eken. Ekeui tanısıp, azdan soñ, birin-biri bwrınnan biletin adamday şüyirkelesip ketti. Men tıñdauşı ğana bolıp otırdım.

– Erikjan, – dedi Seyilbek ağa, – Piramidanıñ işinen adamnıñ şaşı tabılğanı jayında men de oqığan edim. Sodan soñ türli täjiribe jasay bastadım. Uksuspen, basqa zattarmen. Keyinnen jer betinde birde-bir ösimdik sintezdey almaytın uksustıñ bir türi bar ekeni jayında oqıdım. Ol uksustı jılqınıñ süt bezderi ğana sintezdey aladı eken. Osıdan keyin men qımızben täjiribe jasay bastadım. Bieniñ süti, qımız, jalpı, süt ataulı qasietti närse ğoy, jasağan täjiribelerimdi qwday keşirsin.

– Täjiribeler kezinde qanşa qımızdı qwrtqanımdı qwday biledi, – dedi Seyilbek ağa, – Al mınau eñ soñğı nätije. Ärqaysısına on eki litrden, 24 litr qımız ketti.

Erik eki şişanı da aynaldırıp kördi.

– Keremet, – dedi oylana, – Mine, tastı osılay eritken ğoy. Piramidalardıñ janınan balşıq aydaytın qırmanğa wqsas öte ülken basseynder tabılğan. Onıñ ne üşin ekenin eşkim de aytıp bere almadı. Oyımşa bwl, sol tas eritetin basseynder.

Sodan soñ dosım önertapqış ağağa saual tastağan.

– Al, Seyilbek ağa, bwl aşqan jañalıqtı ne istediñiz? Patent aldıñız ba?

– Qaydağı patent, – dedi Seyilbek ağa qolın siltep, – Bardıq, patent tirkeytin jerde bir «kisi» otır. Sözimdi tıñdap bolıp, özimdi tälkek qıldı. Bwnıñ ne keregi bar, qazir granitiñniñ äkesindey nebir betonnıñ türleri bar. Ol betondı, tipti, teñizdiñ suı tozdıra almaydı deydi. Jañalığıñdı qoltığıña qıs ta, qayqay dedi. Mine, bizdiñ patenttiñ siqı.

– Adamdı mezgilsiz ajaldan qwtqarıp, onıñ ömirin wzarta alatın wlı şipa tapqanıñızdı ol beybaq qaydan bilsin, – dedi Erik şılımın soraptap otırıp.

Seyilbek ağa közi jarq etip Erikke qarağan.

Söz soñı: Aldiyar aruağıña et pen qımız!

– Qazaqtar ertede nege wzaq jasağan? – dedi Erik, – Öytkeni, qımız işken. Ärine, bayırğı tarihtağı qazaq azamatı ädette maydanda öletin bolğan. Biraq ölmey, äldeqalay aman qalğan adam öte wzaq jasaytın bolğan.  Üş jüzge kelip ölgen Mayqı,  jüz toqsanğa kelip ölgen Sıpıra jırau… jüzden asıp,  jüz on, jüz jiırmağa kelu – qazaq üşin ädepki närse edi. Jüzden asıp ölgen atalarımızdı közimizben kördik. Mine, osınıñ bäri – qımızdıñ qwdıreti.

– Dwrıs aytasıñ, – dedi Seyilbek ağa, – Ärine, qazaq bwrın auırmağan. Öytkeni, bala jasınan qımız işken, et jegen, ağzası, bükil organizmi tap-taza. Äjelerimiz aytuşı edi, pälen atamız, tüglen babamız jası jetip ölgende, mäyiti säbidey bulanıp, nwrlanıp jatuşı edi dep. Qımızdıñ qwdıreti.

– Sebebi, granitti erite alğan qımız, adamnıñ büyregindegi qwm men bauırına baylanğan tastı, aterosklerozğa wşırağan adamnıñ qan tamırların bitep battasıp twrğan holesterin, bärin kül-talqan qılıp eritip, su qılıp ağızıp jiberedi. Sonday-aq, sırtqa aydap şığuğa adamnıñ öz ağzasınıñ küşi jetpey otırğan nebir ziyandı öñez, işek qwrttarın da qımız op-oñay qırıp saladı, ağızıp jiberedi. Ziyandını joyadı, paydalını küşeytedi. Qımızdıñ qwdıreti osında, – dedi Erik, – Al ağzası osınday tap-taza, tamırların kernep nwrlı, şipalı qan aqqan adam wzaq jasamağanda qaytedi.

– Qazaq bwrınğıday saba-saba qımız işe almaydı, – dedi Seyilbek ağa, – Biraq, men tapqan därini naşarlau qımızğa, ayranğa qosıp, tipti jay suğa tamızıp işse de äseri tamaşa. Osını aytıp, Densaulıq saqtau ministrligine de bardım. Onda otırğan «kisi» tıñdap bolıp, ırjiıp, qolımdı qısıp qwttıqtadı da, şığarıp saldı.

– Sebebi, medicina qazir farmacevtikanıñ qoljaulığına aynaldı, – dedi Erik, – Bwrın däri öndiru salası medicinağa bağınatın. Endi, kerisinşe, medicina däri öndiruge bağınadı. Sizdiñ tapqan däriñizdi qabıldasa, onda şet eldiñ bauır tazalap öt aydaytın, büyrek tazalaytın därileriniñ keregi bolmay qaladı. Önertapqıştıñ, äsirese, qazaq siyaqtı eldiñ önertapqıştarınıñ tağdırı osı.

Ekeui tüni boyı otırıp söylesti. Erteñine qalağa qayttıq. Seyilbek ağa jüzi nwrlanıp jol boyı avtobustıñ terezesinen sırtqa qaradı da otırdı.

– Öziñmen pikirles adamdı kezdestirgen qanday jaqsı, – degen edi ol qoştasıp twrıp, – Jaqsımen ötkizgen bir küniñ – jılğa teñ. Biraq, ol künde bola bermeydi ğoy.

Sodan beri pälenbay jıl ötti. Seyilbek ağa da, Erik dosım da bayağıda köz jwmğan. Key-keyde ärtürli istiñ babında jürip sol bir ğajayıp keşti, eki tiri geniy, tiri danışpannıñ birin-biri qalay qwrmettep, sıylasqanın esime tüsirem. Köñilim birtürli bosap qaladı. Iä, ekeui de ömirde jolı bolmağan, tauı şağılğan adam edi. Biraq, ekeui de tuğan elin janınday jaqsı körgen, qazaqqa qaşan da bolsın degen adal perzent edi. Jatqan jerleri jaylı bolsın degennen basqa ne keledi bizdiñ qoldan. Tämäm.

“Almatı aqşamı”   20.03.2014