|  |  | 

Көз қарас Саясат

Елдес ОРДА: Шонжы тараншыларының “айғайы” (шағын сараптама)

Eldos

Елдес ОРДА

70857533_2344539168995811_7414732983199858688_nБірінші, ұйғырстан деген атау қателеспесем алғаш рет 1928-1935 жж арасында хатқа түсе бастады. Еуропаның христиан миссионерлері қашқарияда баспа құрған. Баспадан ұйғырлардың қашқар акцентінде христиан дінін уағыздайтын кітаптар, қиссалар, күнтізбелер басып шығарды. Сол көп кітаптың бірінде “ұйғырстан” атауы алғаш рет қолданылған. Бірақ бұндағы ұйғырстан атауы қашқариядағы алты үлкен шаһарды көрсетеді. Ұйғырстан атауы одан соң 1951-1955 жылдары тағы көтерілді, бірақ атауды көтерушілер христиан миссионерлері емес, ұйғырдың белсенді саяси топ, элитасы болды. 1951-1955 жылдары қазіргі ШУАР’да ұлттық автономияны анықтау, шекарасын бекіту жұмыстары қаурт жүрді, сол кезде қытай орталық партия комитетіне “ұйғырстан автономиялы респубиликасы” дейтін ұсыныс жолданған. Әрине, бұл сол кездегі көп ұсыныстың бірі, “шарқи түркістан автономиялы респубиликасы” деген ұсыныс да болды. Осы автономиялы ұйғыр респубиликасының аумағын белгілеу кезінде зиялылар әртүрлі пікір айтты, талас-тартыс көп болды. Ұйғырстан атауы одан кейін 60-70 жж совет-қытай қатынастарының ең төмен шекке дейін нашарлауына байланысты тағы күн тәртібіне шықты. Осы жылдары “шарқи түркістан инкіләп партиясы” деген үлкен саяси қозғалыс болды, соның қатарында ұйғырстан атауы да балама ретінде бірге қолданылды. Одан кейін 80- жылдары қытайда жылымық басталды, сол жылдары бұл атау күн тәртібінен түспеді. Әсіресе 80 жж соңы мен 90 жж басқы кезеңі қатты қызды. Себеп, совет одағы ыдырап тәуелсіз респубиликалар бірінен соң бірі егемендігін жариялауы еді. 80-90 жж Үрімжі, Қашқар, Хотан, Құлжа қалаларында ұлтаралық қақтығыс көп орын алды. Сол кезде біраз зиялы, кәсіпкер азаматтар алыс-жақын шетелге де кетті. Бір қызығы, ұйғырстан атауымен Қазақстан ұйғырлары өте кеш танысты. 60,70,80,90 жылдары Алматыда жарық көрген қолжазба газеттерде “шарқи түркістан” аты кезігеді. (тіпті, “шарқи түркістан ауази” деген атпен газет те болды). Бұл жаққа ұйғырстан атауын ала барғандар ШУАР ұйғырлары. Олар 91-жылдан кейін мыңдап азаматтық алды, сауда барыс-келісі жанданды, қарым-қатынас артты дегендей. Қазақстанда олардың көбеюі және мәдени, рухани жаңғыру һәм сауда қатынастарының дамуы совет шекпенінен енді шыққан Қазақстан ұйғырларын жаңа сапа, басқа бағытқа бұрып жіберді.

Екінші, ұйғырстан мен шарқи түркістан (шығыс түркістан) атауы ұйғыр зиялылары арасында әлі бірізділікке, бірауыздылыққа келмеген атау. Бұл атаулардың қолдаушылары да, келіспеушілері де табылады. Бұл олардың саяси мәдениетінің деңгейі мен көрінісін көрсетеді.
Үшіншісі, Совет-Қытай, Ақш-Қытай және Жапон-Қытай қатынастарына байланысты (1929-1989 жж) ұйғырлар тұрған аумақ маңызды гео-стратегиялық аймаққа айналды. Гео-саяси қатынастар кезінде ұйғырдың саяси элитасы істікке көп шаншылды. Соның салдарынан ұлттың біртұтас саяси тұлғасы немесе бір тұлға маңына жиналатын біртұтас ұлттық ұйытқы әлсіз болды. Біз қазақтың саяси элитасы десе біртұтас Алаш идеясын айтамыз ғой мысалы, дәл сондай саяси біртұтас концсепция болуы тиіс заманда болмай қалды өкінішке орай. Олардың орнында діни консерваторлар, фанаттар, әр кент-шаһардың өз бектері мен қожалары болды, ұлттың біртұтас демократиялық тұлғалары да, саяси элитасы да, қозғалысы да тарих сахынасына тым кеш шықты. Сол себепті, 20- ғасыр басында тұрақтандырып тастайтын атауларды бүгінгі күнге дейін әкеп ұйғырстан ба, жоқ әлде шарқи түркістан ба деп созып жүргені.
Төртіншісі, соңғы он бес жылдықта қытай экономикасы, қытай сыртқы саясаты әлемдік гео-саяси жағдайға ықпал жасайтын кезеңге өтті. Шыны керек, қытай аймақтық державаға айналып шыға келді. Осы кезде Ақш-Қытай, Еуропа-Қытай қатынастары көпвекторлы сипат алды, соның құбылмалы нәтижесі негізінде саяси көп үйек пен дипломатиялық лагерлер қалыптасты. Енді бұған соңғы 2-3 жылда пайда болған Ақш-Қытай сауда соғысын, Қытай-Үндістан шекара жаңжалын, Қытай-Жапон теңіз дауын тіпті, Қытай-Хонгконг, Қытай-Тайван демократиялық қақтығыстарын қосыңыз. Бұның бәрі анти-қытайшыл күштерге жаңа бір мүмкіндік тудырды. Бір күн бұрын Ақш қытайға байланысты санкция салуды қарастыратын заң-жобасына қол қойды. Бұл ШУАР мәселесі бұдан былай күн тәртібінен түспейді деген сөз. Мәселе күн тәртібінен түспейді екен, қытайдың орталық азия елдеріне байланысты сыртқы саясаты тұрақсыздыққа өтеді. Өйткені, ШУАР мәселесінің түпқазығы орталық азияда, бұны қытай жақсы біледі.
Бесінші, Ақш-тың қытайға байланысты саяси ұстанымы қытай коммунист билігіне қарсы анти-қытайшыл, анти-коммунистшіл күштерді біріктіре түседі. Қазір бұл процесс жүріп жатыр. Ұйғырлардың шетелдегі топ-ұйымдары бұл кезде төрт түрлі саяси бағытта көрініс беруі мүмкін. Олар: біртұтас ұйғырстан; біртұтас шарқи түркістан; жоғары дәрежелі автономия; біртұтас панисламист күштер; Осының ішінде “біртұтас ұйғырстан” немесе “біртұтас шарқи түркістан” күштерін Еуропа, Ақш, Жапон, Үндістан елдері, “жоғары дәрежелі автономия” күштерін шетелдегі қытай демократтары, “біртұтас панисламист” күштерді ДАЕШ күштері өңірдегі гео-стратегиялық саясатқа ықпал ете алуы үшін қолдап, астыртын жаңа диалогқа баруы бек мүмкін. Бұған байланысты қытайдың саяси технологтары “уды умен қайтару” әдісін қолданып, өңірде “Чин Түркістан” жобасын қолға алады. Осы проекті аясында ШУАР-дың жан тамыры орталық азияны толық шеңгелдейді. “Чин Түркістан” проектісінде Қашқар белдеуі арқылы Қырғызстан, Өзбекстан, Ауғанстанға және Құлжа белдеуі арқылы Қазақстанға ықпал жасау қарастырылған. Қытайдың бір Құлжа-Қорғас арқылы жасайтын экономикалық ықпалдастық әлеуеті Қазақстанның Алматы облысы мен Шығыс Қазақстанын облысын шырқ үйіретіндей деңгейде, ары қарайғысын ойлана беріңіз. Ондай болса қытайдың Құлжа-Қорғас блогы аман тұрады екен Шонжы, Шелек, Жәркент тараншыларының “айғайы” бір күн де тоқтап қалмақ емес.
Енді не істеу керек. Мынадай ұсыныс бар:
Бірінші, Қазақстанның қытаймен шекара аудандарында әкімшілік реформа жасау қажет; яғни, кейбір аудандарды біріктіру керек;
Екінші, қытайдың орталық азияға жасайтын экономикалық ықпалын әлсірету үшін Алматы-Бишкек-Ташкен экономикалық альянсын, өңірлік қорғаныс блогын құру керек;
Үшіншісі, қытаймен жапсарлас аудандардағы шекаралық өзендерді мемлекет басты назарына алуы керек. Шекаралық өзен судың алдағы ресурсы қытайдың орталық азия саясатының басты нысанасы. Осыны ерекше ескеруіміз керек.
Төртінші, Қазақстандағы ұлт саясаты енді түбегейлі өзгеруі керек. Көпұлтты, көптілді саясат мемлекеттің біртұтастығына балта шабады. Алдағы он жылдықта өзбектер мен ұйғырлар славяндардың орнын басып озып Қазақстандағы екінші ірі халыққа айналады. Қытай орталық азияға державалық күшін сақтап тұру үшін дұңған мен ұйғырларды саяси істікке көбірек іледі. Алдағы он жылда дұңғандар мен ұйғырлар парламенттегі орыстардың орнын басып жатса немесе мемлекеттің ең маңызды орындарында бой көрсетіп жатса, тіпті одан да қызығы Қазақстандағы жер байлығын қытай қаржысымен өз атында сатып алып жатса еш таңғалмаймын.
Елдес ОРДА
18.06.2020

Related Articles

  • Үздік ойдың үзінділері

    Үздік ойдың үзінділері Арма әлеумет! Мен қазір таза академиялық ғылыми ортада жүрмін. Өзімнің неше жыл бойы жинаған білімімді, оқыған оқуымды, шетелдік тәжірибемді, интеллектуалды қарым-қабілетімді шынайы қолданатын қара шаңырақтың ішінде жүрмін. Алматының бәрінен бөлек мәдени ортасы ерекше ұнады. Алматы қала мен дала дейтін екі ұғымның түйіскен әдемі ортасы екен. Ойлап көрсем мен бақытты перезент, бағы жанған ұрпақ екенмін. Әкем тұрмыс пен жоқшылық, жалғыздықтың тауқыметін әбден тартып еш оқи алмадым, небәрі үш ай оқу оқыдым-, деп менің оқуымды бала күнімнен қадағалады, шапанымды сатсам да оқытам деп барын салды. Ал мектепте бақытты шәкірт болдым. Маған дәріс берген ұстаздарым кілең дарынды, қабілетті кісілер болды. Университетте және шетелде мен тіптен ерекше дарын иелеріне шәкірт болдым.

  • Самат Әбіш қалай “сүттен ақ, судан таза” болып шықты?

    Азаттық радиосы Саясаттанушы Досым Сәтпаев ҰҚК төрағасының бұрынғы бірінші орынбасары, экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісі Самат Әбішке шыққан үкім “Қазақстандағы режим болашақты ойламайтынын көрсетті” дейді қазақстандық саясаттанушы Досым Сәтпаев. Сарапшының пайымдауынша, билеуші “элита” жеке істерімен және тасадағыкелісімдермен әуре болып жатқанда елде тағы бір жаңа әлеуметтік жарылысқа әкелуі мүмкін факторлар күшейіп келеді. СаясаттанушыРесей өзінің экономикалық мүдделері мен геосаяси жоспарларын кеңінен жүзеге асыру үшін Қазақстанның ішкі саясатына тікелей әсер етуге тырысып жатуы мүмкін деп те топшылайды. ПУТИН “ҚАУІПСІЗДІК КЕПІЛІ” МЕ? Азаттық: Сонымен ұзақ демалыс алдында осындай үлкен жаңалық жарияланды. Мейрам алдында, 19 наурызда қазақстандықтар мәжіліс депутатының постынан Самат Әбішке шыққан үкім жайлы білді. Мұның бәрінің байланысы бар ма әлде кездейсоқтық па? Досым Сәтпаев: Әңгімені бұл істің құпия

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: