Кенесары Хан мен баласы Сыздық Сұлтан туралы дерек Осман мұрағатынан

Тарих Тұлғалар Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі

Кенесары Хан мен баласы Сыздық Сұлтан туралы дерек Осман мұрағатынан

| Jun 18, 2020

103876087_1734056330091280_1966084923047869475_n

Кенесары Хан мен баласы Сыздық Сұлтан туралы дерек Осман мұрағатынан кездесуі бек мүмкін. Бұған ешқандай да шүбәңіз болмасын.

Бірінші сүгірет, Осман елінде жарық көрген “Басират” (basîret) атты газет.

Екінші және үшінші сүгірет, Осман мемлекетінде жарық көрген “Уақыт” атты газет.

Төртінші сүгірет, Осман сұлтаны Әбдүләзиздің Қашқарияға көмекке жіберген әскери қару-жарақ, оқ-дәрісінен бір парша көрініс.

Кенесары мен Сыздық Сұлтан туралы Осман деректері шыны керек әлі толық зерттелген жоқ. Хан Кенесарының ұлт-азаттық көтерілісін Қазақстан аймақтарымен шектеп бөліп қарау ең үлкен қателік саналады. Хан Кене мен Шығыс Түркістандағы қазақ, ұйғыр, дұңған көтерілістері арасындағы саяси, әскери қатынастар туралы дерек те қытай мұрағатында көмулі жатыр. Онда Шәуешек, Құлжа және Үрімжі қалаларындағы қазақтардың Хан Кенемен және кейінгі Сыздық Сұлтанмен жасасқан құпия хаттары сақтаулы. Осы тұста Осман мемлекетінің сыртқы құпия барлау қызметі Цин үкіметіне қарсы ұлт-азаттық көтеріліс ұйымдастырған мұсылмандар туралы рапорт дайындады. Онда Құлжа, Шәуешек, Үрімжі және Қашқария мұсылмандары туралы хаттамалар топталған. Хаттаманың келесі бумасы Хива, Бухара және Қоқан хандықтарының Ресей саясаты мен отарына байланысты жинақталған. Хан Кенесарының аты мен іс-қимылдары сонда толықтай кездеседі.

Кейін Кенесары өз әскери іс-қимылын Шығыс Түркістан беттерінде жалғастыруды да көздеді. Өйткені, Ішкі қытайда Цин үкіметіне қарсы көтерілістер арт-артынан туылып, манжурлардың Құлжа мен Үрімжідегі қазақ, дұңған және ұйғырлар көтерілісін басып жаншуға күші дәрменсіз қалған еді. Осыдан соң манжурлардың Құлжа (Күре) арқылы тұтас орталық азияға саяси экспансия жүргізу жобасы тас-талқан болды. Құлжа мен Үрімжідегі ұлт-азаттық көтеріліс Хан Кенесары үшін жақсы орай болды. Хан Кене енді Тәңір тау мен Алтай арасындағы қазақ жерін артқы база ретінде қолдануды көздеді. Бұл алқап атасы Абылай кезінен бері хандар аузынан түспеген күншығыс жайлы аумақ-ты. Атасы Абылайға айбар шеккен Цин үкіметі қазір қауқарсыз, көтеріліс күн санап өршіп келеді. Бірақ Кенесары бұл арманына жетпеді, мақсаты Алатаудан аса алмады…

103941394_1734056440091269_5753670265631780279_n

Хан Кенесары өлген кезде Сыздық Сұлтан тоқым қағар жаста болды. Орындалмаған саяси арманды Сыздық сұлтан атқарды. Ол ішкі қытайдағы манжур билігіне қарсы “Тайпиьн тиянь го” бұлғағын сәтті пайдалана отырып, Үрімжі мен Құлжа және Шәуешек қалаларындағы қазақ көтерілісіне болысты және қысқа уақыт ішінде саяси тұлға ретінде танылды.

Дәл осы тұстағы әскери оқиғалар Ыстанбұлда жарық көрген “Басират” пен “Уақыт” газеттерінде көп жазылды. (сүгіреттер газеттің кейінгі нұсқалары). Ол газеттер Қашқария мен Жоңғария туралы апталық ақпараттық сараптама жасап тұрды. Газет тіпті ол жақтан келген елшілердің Сұлтан Әбдүләзизбен сарайдағы жолығуын да апталық ең маңызды жаңалық ретінде беріп отырды. Сұлтан Әбдүләзиз әскери қару-жарақ пен оқ-дәрі және сонымен бірге әскери соғыс маманы мен әскери технолог кадрларын жерорта, қызыл теңізден кесіп өтіп парсы шығанағы арқылы үнді мұхитына одан бомбайға дейін жеткізген. Бомбайдан Қашқарияға дейін Ыстанбұлдағы Ағылшын дипломаттарына қолқа салып жүріп Қарақұрым тауынан аткөлік аман асырған. “Басират” пен “Уақыт” газетінің 1971-1972 жылғы көне нұсқаларында осы туралы айтылады (кеме бастапта свейіш каналы маңында қайраңдап көп тұрып қалған, кейін түрік сұлтаны кемені өңдеп қайта жіберген).

103950450_1734056346757945_2386296348615586874_n

Сыздық Сұлтан Құлжа, Шәуешек және Үрімжі қалаларында белсенді әскери қимыл жүргізген кезінде Алтайдағы Көгедай ордасы Абақ Керей билігі мен Қашқариядағы Яқұп Бек Хан арасында бізге әлі беймәлім дипломатиялық қатынастар жүріп жатты.

Ұзын сөздің қысқасы, бұл кезеңге байланысты ғылми айналымға түспей қалған тың деректер Осман мұрағатында шаң басып жатыр. Сол деректерді онтологиялық талдаудан өткізіп, адал жолмен ашса білсек (бұрмалаусыз) Хан Кенесары мен Сыздық Сұлтан туралы бізге беймәлім тың деректер көптеп кездесері анық.

103872142_1734056396757940_9179485767926288752_n

Сұлтан Әбдүләзизден соң билікке келген Сұлтан Екінші Әбдүлқамиттың Ыстанбұлда құпия құрылтай өткізіп Шығыс Түркістаннан қазақ өкілдерін үлкен құрмет және ұлы сеніммен шақыруы тегін емес. Тарих сахнасында олар “қажыға барған қазақтар” деген атпен ғана сақталды, ал шын мәнінде қажылық сапарды сылтау қыла отырып, сұлттанның арнайы құпия құрылтайына бара жатқанын қайдан білсін…

Елдес Орда

12.06.2020

ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
«Алғашқы кітап» деректі бейнефильмі

kerey.kz

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитетіне қарасты Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының тапсырысымен «JBF company» компаниясы Семей қаласында, Шыңғыстау өңірінде, Алматы облысының Жамбыл ауданында «Алғашқы кітап» атты деректі бейнефильм түсіруде. Деректі фильм Абайдың 1909 жылы Санкт Петербургтегі Илья Бораганский баспасында басылған алғашқы шығармалар жинағының жарық көруіне арналады. Ұлы Абай мұрасының қағаз бетіне таңбалану тарихын баяндайды. Қазіргі адамдар бұрынғы уақыттың, Абай заманының нақты, деректі бейнесін, сол кездегі адамдардың әлпетін, киім үлгісін көз алдарына елестетуі қиын. Көпшіліктің ол уақыт туралы түсінігі театр мен кинофильмдердегі бутафорлық киімдер мен заттар арқылы қалыптасқан. Алайда Абай уақытындағы қазақ тіршілігі, қазақтардың бет-әлпеті, киім киісі, үй – жайы, бұйымдары таңбаланған мыңдаған фотосуреттер сақталған. Бұлар Ресей, Түркия, Ұлыбритания
ЖАЛБЫРҰЛЫ ҚОЙБАС ЖАЙЫНДАҒЫ КҮМӘНДІ КӨҢІРСІК ӘҢГІМЕЛЕР

kerey.kz

1. АМАНДЫҚ КӨМЕКОВТІҢ АЙТЫП ЖҮРГЕНІ – АЙҒАҚСЫЗ БОС СӨЗДЕР Қазақстанның батыс аймағында ғұмыр кешкен өнерпаздың бірі – Жалбырұлы Қожантай жайлы соңғы кезде қисыны келіспейтін неше түрлі әңгімелер өріп жүр. Мұның басында тұрғандардың бірі – Амандық Көмеков. Бұрында да оның, басқа да кісілердің елді адастыратын негізсіз сөздеріне байланысты нақты дәлелдер келтіріп, «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды» деген атаумен түзген сын мақаламызды республикалық «Түркістан» газеті (28.09. 2023 жыл) арқылы жұрт назарға ұсынғанбыз-ды. Әлеуметтік желіде Азамат Битан есімді блогердің жуырда жариялаған видео-түсірілімінде А. Көмеков өзінің сол баяғы «әләуләйіне» қайта басыпты. Сөзін ықшамдап берейік, былай дейді ол: «1934 әлде 1936 жылы (?) Мәскеуде өткізілетін
Миллиардер Билл Гейтс бар байлығын Африка елдеріне аудармақ

kerey.kz

Microsoft компаниясының негізін қалаушы және әлемдегі ең бай адамдардың бірі саналатын Билл Гейтс өзінің байлығын қайда жұмсайтынын ресми мәлімдеді. Кәсіпкер Африка елдеріндегі денсаулық сақтау, білім беру және кедейлікпен күрес салаларына шамамен 200 миллиард доллар инвестиция салуды жоспарлап отыр. «Жуырда мен өз байлығымды 20 жылдың ішінде толықтай тарату жөнінде шешім қабылдадым. Қаражаттың басым бөлігі осы жерде, Африкада, түрлі мәселелерді шешуге көмектесуге бағытталады», – деді Билл Гейтс өзінің қорымен бірлескен баспасөз мәслихатында. Басты басымдықтар: – инфекциялық аурулармен күрес (соның ішінде безгек, туберкулез, ВИЧ); – ана мен бала денсаулығын жақсарту; – ауылдық аудандардағы білім беру сапасын арттыру; – таза ауызсу мен санитария инфрақұрылымын дамыту; Билл Гейтс: «Бұл – қайырымдылық емес, бұл – инвестиция.
Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

kerey.kz

Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге