كوز قاراس سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح
شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى
1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى.
1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى.

1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم سالاسىنداعى اۋىس-ءتۇيىس كىلت توقتادى.
ارحيۆتىك ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك 1935-39 جىلدارى شەتەلگە شىعىپ وقىعان شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتىڭ 95%-ءى سوۆەت وداعىندا، 5%-ءى ىشكى قىتايدا (نانكين، لانجوۋ) ءبىلىم العان. ىشكى قىتايدا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنىڭ از بولۋى ولكەلىك ۇكىمەت پەن رەسمي نانكين ۇكىمەتى اراسىنداعى ساياسي توقىراۋ سەبەپ بولسا كەرەك، دەگەنمەن ونشاقتى ستۋدەنت لانجوۋ، نانكيندە وقۋىن جالعاستىرعان.
ءبىر قىزىعى، شەتەلدە جانە ىشكى قىتايدا ءبىلىم العان ستۋدەنتتەرگە ەكىنشى جاھان سوعىسى جانامالاي اسكەر ەتكەن. سوۆەتكە وقۋعا تۇسكەن كەيبىر ستۋدەنت جاستار اراسىندا مايدانعا اتتانعاندارى بولدى. ال جاپون-قىتاي سوعىسى كەزىندە ىشكى قىتايعا اسكەري بارلاۋ سالاسى بويىنشا ستيپەنديامەن وقىعان ۇيعىر مەن قازاقتار بولعان. ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى وتە قىزىق.
1939 جىلدان كەيىن كىلت توقتاپ قالعان ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ شەتەلگە وقۋشى شىعارۋ باعدارلاماسى اراعا 10 جىل كەشىگىپ 1951 جىلى قايتا قولعا الىندى. ناتيجەسىندە 1951-58 جىلدارى 150-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. ەستەرىڭىزدە بولسا وسى جىلدارى زاڭعار جازۋشى ق.ءجۇمادىل مارقۇم الماتىدا ءبىلىم العان ەدى. 1958 جىلدان سوڭ سوۆەت وداعى مەن قىتاي كوممۋنيستىك ۇكىمەتى اراسىنا تاعى دا جىك ءتۇستى، بۇكىل بايلانىس ارنالارى جابىلدى. قىتاي مۇلدە جابىق ەلگە اينالدى…

1978 جىلدان كەيىن جىلىمىق پايدا بولدى، 1980 جىلدان باستاپ وقۋ ءىسى قايتا قارالدى، كەيبىر تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. 1983-84 جىلدان سوڭ شەتەلدەن وقۋ ۇدەرىسى قايتا تولقىدى، بىراق بۇل قاتاردا ءالى دە بولسىن سوۆەت وداعى بولمادى، كەرىسىنشە الىس شەتەلگە (اقش، ەۋروپا) مادەني بايلانىس قارقىندى دامىدى. 80- جىلدىڭ اياعىنا قاراي ۇيعىر مەن قازاق جاستارى اقش پەن ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الدى. سول جىلدارى مادەني مايدان بۇكىلقىتايدا قارقىندى ءجۇردى، ونىڭ سوڭى 1989 جىلعى ستۋدەنتتەردىڭ تولقۋىنا اكەلدى، رەسمي بيلىك ستۋدەنت جاستاردىڭ ساياسي كۇشكە اينالۋىنان مەيلىنشە ۇرەيلەندى. اتالعان جاعداي شىڭجاڭدا دا قايتالاندى، ستۋدەنت جاستار ۇرىمجىدە الاڭعا شىقتى، ەليتانى اشىق ديالوگقا دەباتقا شاقىردى.
1991 جىلى سوۆەت وداعى قۇردىمعا كەتتى. سول جىلدان باستاپ قازاقستاندا ءبىلىم الۋ ۇدەرىسى قايتا كوتەرىلدى. 2001-2003 جىلعا كەلگەندە جىلىنا مىڭ-ەكى مىڭ ستۋدەنت قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە وقۋعا تاپسىردى. بۇل 1935-39 جىلدان كەيىنگى رەكوردتىق ەڭ جوعارى كورسەتكىش. 2010 جىلدان كەيىن ورتالىق ازيا رەسپۋبيليكالارىندا (سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا) وقيتىن شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر (كوبىنشە قازاقتار) سانى كۇرت ازايدى، ەسەسىنە اقش، ەۋروپا جانە ت.ب شەتەلدە وقۋ كورسەتكىشى جوعارى بولدى. 2017-2021 جىلدارى قازاقستانعا وقۋعا تاپسىرۋشى شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر (قازاقتار) سانى ءتىپتى قۇلدىراۋ دەڭگەيىنە جەتتى.

2022-23 جىلدارى وقۋعا تاپسىرۋشى ستۋدەنتتەر اراسىندا شىڭجاڭدىق قازاقتاردان بولەك وقۋ گرانتىن يگەرۋشى قىتايلىق وزگە ازاماتتار دا كەزدەسەدى. ەسەسىنە شىڭجاڭدا ىشكى قىتايدا ءبىلىم الۋ نەمەسە جۇمىس ىستەۋ كورسەتكىشى جالعاستى جوعارلاعان. سونىمەن بىرگە، قازاقستاننان بولەك الىس شەتەلدەردە ءبىلىم الۋ كورسەتكىشى دە وسكەن.
سوڭعى جىلدارى قىتايدا ءبىلىم بەرۋ سالاسى ءتۇرلى رەفورمالاردان ءوتتى، وقۋ جۇيەسى كەشەندى جاڭارتىلدى. اتالعان جۇيە نەگىزىندە ءبىلىم العان قازاق قانداستاردىڭ قازاقستانعا كەلۋى، بۇل جاقتىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە بەيىمدەلۋى جەكە ماسەلە بولعالى تۇر.
ال، قىتايداعى قازاقتار ۇلكەن ماسشتابتا 3 ۇلكەن ساناتقا بولىنەدى. ولار:
* توتەشە وقىعاندار;
* توتەشە جانە قىتايشا وقىعاندار;
* قىتايشا وقىعاندار.

قىتاي ساراپشىلارى وسى ءۇش كاتەگوريا بويىنشا ستراتەگيالىق كەشەندى جوسپار قۇرعان. قازىردىڭ وزىندە تازا قىتايشا ءبىلىم العان ۇرپاق قوعامنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا كورىنىس تاۋىپ الدىڭعى ەكى بۋىن ۇرپاقپەن جابىق كونكۋرەنت بولىپ جاتىر. سوعان بايلانىستى قىتايدا بۇرىن 100 مىڭداعان تۇتىنۋشىسى بار تازا قازاقشا كونتەنتتەردىڭ داۋرەنى قۇلدىرادى، ەسەسىنە شۇبار ءتىلدى كونتەنت پايدا بولدى.
ەندى قايتبەك كەرەك؟
مەنىڭ ويىمشا مىناداي قازاقستاندىق مۇمكىندىكتەر بار:
مادەني ىقپالداستىق
ياعني قىتايدا اسىرەسە شۇار-دا قازاقستاندىق كونتەتتى ءتۇرلى جولدارمەن ىقپالىن كوتەرۋ;
ەكونوميكالىق ىقپالداستىق
قازاقستاندىق بيزنەس وكىلدەرى قانداستار كوپ تۇراتىن ايماقتاردا ساۋدا بيزنەس ىنتىماقتاستىعىن كوبىرەك قاپەرگە الۋى ءتيىس;
گەوساياسي ىقپالداستىق
شۇار ايماعى ورتالىق ازيانىڭ گەوگرافيالىق ءبىر بولىگى سانالادى. 1864 جىلعى “شاۋەشەك كەلىسىمى” نەگىزىندە بۇگىنگى شەكارالىق بەلدەۋ سىزىعى قالىپتاستى. بىراق گەوساياساتتى بۇرىنعى قالپىندا قالا بەردى، اتاپ ايتقاندا وا شۇار-عا، شۇار وا-عا گەوساياسي اسەرىن تيگىزەدى. ءبىز وسى ىقپالداستىقتى قازاقستاندىق مۇددەگە جۇمىس جاساتا بىلەتىن ديپلوماتيالىق قابىلەتكە يە ەلمىز;
پىكىر قالدىرۋ