|  |  |  | 

كوز قاراس سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح

شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

شاعىن ساراپتاما
1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى.
1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى.426039277_2832650150231887_2898209500227915015_n
1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم سالاسىنداعى اۋىس-ءتۇيىس كىلت توقتادى.
ارحيۆتىك ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك 1935-39 جىلدارى شەتەلگە شىعىپ وقىعان شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتىڭ 95%-ءى سوۆەت وداعىندا، 5%-ءى ىشكى قىتايدا (نانكين، لانجوۋ) ءبىلىم العان. ىشكى قىتايدا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنىڭ از بولۋى ولكەلىك ۇكىمەت پەن رەسمي نانكين ۇكىمەتى اراسىنداعى ساياسي توقىراۋ سەبەپ بولسا كەرەك، دەگەنمەن ونشاقتى ستۋدەنت لانجوۋ، نانكيندە وقۋىن جالعاستىرعان.
ءبىر قىزىعى، شەتەلدە جانە ىشكى قىتايدا ءبىلىم العان ستۋدەنتتەرگە ەكىنشى جاھان سوعىسى جانامالاي اسكەر ەتكەن. سوۆەتكە وقۋعا تۇسكەن كەيبىر ستۋدەنت جاستار اراسىندا مايدانعا اتتانعاندارى بولدى. ال جاپون-قىتاي سوعىسى كەزىندە ىشكى قىتايعا اسكەري بارلاۋ سالاسى بويىنشا ستيپەنديامەن وقىعان ۇيعىر مەن قازاقتار بولعان. ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى وتە قىزىق.
1939 جىلدان كەيىن كىلت توقتاپ قالعان ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ شەتەلگە وقۋشى شىعارۋ باعدارلاماسى اراعا 10 جىل كەشىگىپ 1951 جىلى قايتا قولعا الىندى. ناتيجەسىندە 1951-58 جىلدارى 150-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. ەستەرىڭىزدە بولسا وسى جىلدارى زاڭعار جازۋشى ق.ءجۇمادىل مارقۇم الماتىدا ءبىلىم العان ەدى. 1958 جىلدان سوڭ سوۆەت وداعى مەن قىتاي كوممۋنيستىك ۇكىمەتى اراسىنا تاعى دا جىك ءتۇستى، بۇكىل بايلانىس ارنالارى جابىلدى. قىتاي مۇلدە جابىق ەلگە اينالدى…426035615_2832650190231883_6846607761536015603_n
1978 جىلدان كەيىن جىلىمىق پايدا بولدى، 1980 جىلدان باستاپ وقۋ ءىسى قايتا قارالدى، كەيبىر تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. 1983-84 جىلدان سوڭ شەتەلدەن وقۋ ۇدەرىسى قايتا تولقىدى، بىراق بۇل قاتاردا ءالى دە بولسىن سوۆەت وداعى بولمادى، كەرىسىنشە الىس شەتەلگە (اقش، ەۋروپا) مادەني بايلانىس قارقىندى دامىدى. 80- جىلدىڭ اياعىنا قاراي ۇيعىر مەن قازاق جاستارى اقش پەن ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الدى. سول جىلدارى مادەني مايدان بۇكىلقىتايدا قارقىندى ءجۇردى، ونىڭ سوڭى 1989 جىلعى ستۋدەنتتەردىڭ تولقۋىنا اكەلدى، رەسمي بيلىك ستۋدەنت جاستاردىڭ ساياسي كۇشكە اينالۋىنان مەيلىنشە ۇرەيلەندى. اتالعان جاعداي شىڭجاڭدا دا قايتالاندى، ستۋدەنت جاستار ۇرىمجىدە الاڭعا شىقتى، ەليتانى اشىق ديالوگقا دەباتقا شاقىردى.
1991 جىلى سوۆەت وداعى قۇردىمعا كەتتى. سول جىلدان باستاپ قازاقستاندا ءبىلىم الۋ ۇدەرىسى قايتا كوتەرىلدى. 2001-2003 جىلعا كەلگەندە جىلىنا مىڭ-ەكى مىڭ ستۋدەنت قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە وقۋعا تاپسىردى. بۇل 1935-39 جىلدان كەيىنگى رەكوردتىق ەڭ جوعارى كورسەتكىش. 2010 جىلدان كەيىن ورتالىق ازيا رەسپۋبيليكالارىندا (سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا) وقيتىن شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر (كوبىنشە قازاقتار) سانى كۇرت ازايدى، ەسەسىنە اقش، ەۋروپا جانە ت.ب شەتەلدە وقۋ كورسەتكىشى جوعارى بولدى. 2017-2021 جىلدارى قازاقستانعا وقۋعا تاپسىرۋشى شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر (قازاقتار) سانى ءتىپتى قۇلدىراۋ دەڭگەيىنە جەتتى.425995099_2832650216898547_6893789984581302218_n
2022-23 جىلدارى وقۋعا تاپسىرۋشى ستۋدەنتتەر اراسىندا شىڭجاڭدىق قازاقتاردان بولەك وقۋ گرانتىن يگەرۋشى قىتايلىق وزگە ازاماتتار دا كەزدەسەدى. ەسەسىنە شىڭجاڭدا ىشكى قىتايدا ءبىلىم الۋ نەمەسە جۇمىس ىستەۋ كورسەتكىشى جالعاستى جوعارلاعان. سونىمەن بىرگە، قازاقستاننان بولەك الىس شەتەلدەردە ءبىلىم الۋ كورسەتكىشى دە وسكەن.
سوڭعى جىلدارى قىتايدا ءبىلىم بەرۋ سالاسى ءتۇرلى رەفورمالاردان ءوتتى، وقۋ جۇيەسى كەشەندى جاڭارتىلدى. اتالعان جۇيە نەگىزىندە ءبىلىم العان قازاق قانداستاردىڭ قازاقستانعا كەلۋى، بۇل جاقتىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە بەيىمدەلۋى جەكە ماسەلە بولعالى تۇر.
ال، قىتايداعى قازاقتار ۇلكەن ماسشتابتا 3 ۇلكەن ساناتقا بولىنەدى. ولار:
* توتەشە وقىعاندار;
* توتەشە جانە قىتايشا وقىعاندار;
* قىتايشا وقىعاندار.426074251_2832650183565217_3359438382271102126_n
قىتاي ساراپشىلارى وسى ءۇش كاتەگوريا بويىنشا ستراتەگيالىق كەشەندى جوسپار قۇرعان. قازىردىڭ وزىندە تازا قىتايشا ءبىلىم العان ۇرپاق قوعامنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا كورىنىس تاۋىپ الدىڭعى ەكى بۋىن ۇرپاقپەن جابىق كونكۋرەنت بولىپ جاتىر. سوعان بايلانىستى قىتايدا بۇرىن 100 مىڭداعان تۇتىنۋشىسى بار تازا قازاقشا كونتەنتتەردىڭ داۋرەنى قۇلدىرادى، ەسەسىنە شۇبار ءتىلدى كونتەنت پايدا بولدى.
ەندى قايتبەك كەرەك؟
مەنىڭ ويىمشا مىناداي قازاقستاندىق مۇمكىندىكتەر بار:
مادەني ىقپالداستىق
ياعني قىتايدا اسىرەسە شۇار-دا قازاقستاندىق كونتەتتى ءتۇرلى جولدارمەن ىقپالىن كوتەرۋ;
ەكونوميكالىق ىقپالداستىق
قازاقستاندىق بيزنەس وكىلدەرى قانداستار كوپ تۇراتىن ايماقتاردا ساۋدا بيزنەس ىنتىماقتاستىعىن كوبىرەك قاپەرگە الۋى ءتيىس;
گەوساياسي ىقپالداستىق
شۇار ايماعى ورتالىق ازيانىڭ گەوگرافيالىق ءبىر بولىگى سانالادى. 1864 جىلعى “شاۋەشەك كەلىسىمى” نەگىزىندە بۇگىنگى شەكارالىق بەلدەۋ سىزىعى قالىپتاستى. بىراق گەوساياساتتى بۇرىنعى قالپىندا قالا بەردى، اتاپ ايتقاندا وا شۇار-عا، شۇار وا-عا گەوساياسي اسەرىن تيگىزەدى. ءبىز وسى ىقپالداستىقتى قازاقستاندىق مۇددەگە جۇمىس جاساتا بىلەتىن ديپلوماتيالىق قابىلەتكە يە ەلمىز;
ەلدەس وردا
06.02.2024

Related Articles

  • «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

    «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

    قازاق حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى، ۇلى جازۋشى مۇقتار ماعاۋين 85 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي) شۇبارتاۋدا دۇنيەگە كەلدى. جونداعى جوبالاي كەرەيدىڭ ەڭ ۇلكەن ارۋاعى جوبالاي ءبيدىڭ ۇرپاعى ەدى. بايقوتان بي، تومان بي، بەگەش شەشەن، ءۋايىس، تولەۋ اقىن… اتاعى اتالارىنان اسىپ كەتتى… تىرىسىندە ولاي دەگەن جوق… بۇل ءسوزدى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءبىز ايتىپ وتىرمىز… ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى شەتتە ءوتتى. «ۇكىمەتكە، باسقالارعا دا وكپەم جوق، وكپەلەيتىن ولاردىڭ جاعدايى جوق!» (م.ماعاۋين) دەگەن ەدى ءوزى بەرتىندە. استارى اۋىر، ەڭسەڭدى ەزەردەي سالماقتى ءسوز… دانىشپان ادام نەگە ەلدەن جىراق كەتتى. بۇل «وڭاشا جاتقاندى ۇناتامىن، ەلىمدى ەل قىلماسىن ەرتە سەزىپ… ەلدەن كەتتىم جىراق…» (شاكارىم) دەيتىن كەتىس سياقتى. سوندا دا «كوك

  • بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا.

    بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا.

    “سۇحباتتى” ەندى عانا وقىپ شىقتىم. ازىرگە، سيپاتى تۋرالى از ءسوز: البەتتە، بۇل – جۋرناليستيكا ستاندارتتارىنا ساي، شىنايى، ناعىز سۇحبات ەمەس. كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى تەڭ، ەكى سانالى ازاماتتىڭ ءوزارا پىكىرلەسكەن، ەمەنجارقىن اڭگىمەسى ەمەس. بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا. پالەنباي ادام تۇزەپ-كۇزەگەن، انانى دا، مىنانى قامتۋعا تىرىسقان، اياعىندا جانى جوق ماتىندەر جيىنتىعى تۋعان. توقاەۆ اينالاسىنداعىلارعا: “وسىنشالىق جاساندى كەيىپپەن حالىق الدىندا كورىنۋىم ۇيات بولادى، قويىڭدار، اينالايىندار، قاتەلەسسەم دە ءوز بولمىسىممەن شىعام” دەۋگە تۇسىنىگى جەتپەگەنى وكىنىشتى. بىلتىر “ەگەمەندە” “سۇحباتتاسقان” ديحان قامزابەك تە، بيىل “انا تىلىندە” “اڭگىمەلەسكەن” ەرلان ءجۇنىس تە، كەشىرىڭىزدەر، ەشقانداي دا ينتەرۆيۋەر ەمەس. ءيا، بىرەۋى تەرەڭ عالىم، ەكىنشىسى تاماشا اقىن، بىراق، ومىرىندە ءبىر

  • الداعى 30 جىلدا اشىلۋى ىقتيمال استرونوميالىق جاڭالىقتار

    الداعى 30 جىلدا اشىلۋى ىقتيمال استرونوميالىق جاڭالىقتار

    كەلەسى ميلليارد سەكۋندتا، ياعني باسقاشا ساناعاندا، وتىز جىلدا استرونوميادا قانداي جاڭالىق اشىلۋى مۇمكىن؟ استروفيزيك، عىلىم ناسيحاتشىسى، ابدۋس سالام اتىنداعى حالىقارالىق تەوريالىق فيزيكا ورتالىعىنىڭ (تريەست، يتاليا) زەرتتەۋشىسى سەرگەي پوپوۆتىڭ ماقالاسىن ىقشامداپ اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىز. *** الدىمەن وتكەن 30 جىلعا كوز تاستايىق. وتىز جىل بۇرىن كۇنگە ۇقساس جۇلدىزدى اينالاتىن پلانەتا اشىلماعان-تۇعىن جانە الەمنىڭ قازىر ۇدەي كەڭەيىپ بارا جاتقانىن بىلمەيتىنبىز. ءبىرىنشى اشىلىمدى الدىن-الا بولجاۋ مۇمكىن ەدى، ەكىنشىسىن — جوق. ءبىرىنشىسى ەكزوپلانەتالاردى ىزدەۋگە باعىتتالعان جۇيەلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا، ەكىنشىسىن عالىمداردىڭ كوبى كۇتپەگەن-ءدى. بۇلاردى 1960-شى جىلداردان بەرگى ەكى ەڭ باستى استرونوميالىق جاڭالىق دەي الامىن. دەمەك بولاشاق ءىرى جەتىستىكتىڭ دە كەيبىرىن بولجاي الامىز، ال باسقالارى توسىننان اشىلادى. جالپى، عىلىمي اشىلىمداردى نەلىكتەن بولجاۋعا بولادى؟ ويتكەنى كوپتەگەن ماڭىزدى

  • 1893 جىلى 25 قاراشادا

    1893 جىلى 25 قاراشادا

    1893 جىلى 25 قاراشادا، دانيالىق عالىم ۆ.تومسەن قۇلپىتاستاعى بىتىك جازۋدىڭ قۇپياسىن اشتى. عىلىمي جاڭالىق ەۋروپا قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرەدى. توسمەن العاش «تۇرىك»، «كۇلتەگىن»، «ءتاڭىرى» دەگەن سوزدەردى شەشىپ وقيدى. بىتىكتاستاعى جازۋدىڭ كەلەسى بەتى قىتاي يەروگليفىمەن بادىزدەلگەن-ءدى. تومسەن يەروگليفتەگى ەسىمدەردىڭ رەتتىك (قايتالانۋ) جيلىگىنە قاراپ وتىرىپ كەلەسى بەتىندەگى قۇپيا تاڭبالاردى بىرتىندەپ سويلەتە باستايدى. سول داۋىردە شىعىستانۋ سونىڭ ىشىندە تۇركىتانۋ سالاسى جەكە عىلىم رەتىندە ابرويلى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدى. ۆ.تومسەن تاڭبانى شەشىپ قۇپياسىن اشقانىمەن كونە تۇرىك ءتىلىن بىلمەۋشى ەدى، سول سەبەپتى «بۇل ءماتىندى وقىسا رادلوۆ وقيدى» دەگەن. كوپ وتپەي رادلوۆ، تومسەن شەشكەن تاڭبانىڭ ىزىنشە ءماتىن جولدارىن وقىعان. سونىمەن جۇمباق كۇيدە قالعان تاستاعى بىتىك جازۋى سويلەي باستاعان… 25 قاراشا كۇنى ماڭىزدى كۇن. بىتىك جازۋ كۇنى قۇتتى بولسىن!

  • وتاماننىڭ اقىرى

    وتاماننىڭ اقىرى

    شاعىن ساراپتاما ء(جانابىل سماعۇلۇلىنىڭ قازاسىنا ارنايمىن) ءبىرىنشى، حح عع.-داعى قىتاي قازاقتارىنىڭ ينتەلليگەنتسياسىن ۇلكەن ماسشتابتا ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1911-12 جىلدارداعى ساياسي توڭكەرىستەن كەيىن قالىپتاسقان قازاق ينتەلليگەنتسيا. بۇل كەزەڭدەگى ينتەلليگەنتسيانى ەكى ساناتقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. 1) رۋحاني اعارتۋشى ينتەلليگەنتسيا; 2) ساياسي ينتەلليگەنتسيا. رۋحاني اعارتۋشى ينتەلليگەنتسيانىڭ ءوزىن ەكى توپقا بولۋگە بولادى: ءبىرىنشى توپ، جاديتتىك مەكتەپتىڭ اعارتۋشىلارى; ەكىنشى توپ، قازاقى دۇنيەتانىمنىڭ اعارتۋشىلارى. ال، بۇل كەزەڭدەگى ساياسي ينتەلليگەنتسيانى دا ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرا الامىز. ءبىرىنشى توپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ساياسي بيلىك جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ساياسي ينتەلليگەنتسياسى; ەكىنشى توپ، 1914-1922 جج. شىعىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ساياسي ينتەلليگەنتسيا. ەكىنشى، شىعىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ينتەلليگەنتسياسى 1912 جىلعى پەكيندە وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىنان سوڭ قالىپتاسا

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: