|  |  |  | 

Ruhaniyat Sayasat Tarih

Baqsılar institutı

QazaqSaraptama
(oqısañız ökinbeysiz)
Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine.
Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su, salıq nemese şeksiz bilik üşin ğana emes edi, älemdik qara küşke ege bolu üşin de jaulasatın. Bügingi tilmen aytqanda aqparattıq media soğısına wqsap qaladı. Bir eldiñ köripkel baqsıları ekinşi eldiñ “aqparatın” wrlaydı nemese qorqınıştı mif pen aqparat oylap tauıp ürey janın aladı.
Üşinşi, Türkilerdi äskeri quat jäne jauıngerlik qabilet jağınan jeñu mümkin emes edi. Türkilerdi jeñu üşin köripkel baqsılar mektebin tamırımen qwrtu kerek twğın. Ol üşin klassik dinderdi qwral retinde paydalanu yağni dindi- sayasilandıru qajettiligi tuındadı. Bir qızığı türki baqsıları älemdik klassik dinderdi türkilik bağzı senimge beyimdep sätti mutaciyalap berdi. Söytip baqsı- moldağa aynaldı, degenimen atı molda bolğanımen baqsınıñ rölin atqardı, sayasi köripkeldik jalğasa berdi. Sonıñ negizinde keyin Türki mwsılmanşılığı qalıptastı.
Törtinşi, Türki mwsılmanşılığı aqida, fikh jäne tassauf ilimderinen bölek din men sayasi bilikti mutaciyalauda öz aldına bölek institut qalıptastırdı. Nätijesinde arap, parsı jäne basqa da jat eldiñ mädeni, sayasi ıqpalına qarsı Türkilik tanım men tüysik payda boldı. Onı sol däuirdiñ Türkilik media holdingi deuge de boladı. Sol ğasırda türki mediası arap, parsı eline aqparattıq “soğıs” jariyaladı.
Besinşi, keyingi jaulasular tek qana “türki mediasın” qwrtuğa arnaldı. Ol üşin bilik qwziretindegi köripkel baqsılardı tübirimen joyu kerek. Islam dinin adami qwndılıqtan birtindep sayasi qwralğa mutaciyalay bastağan keyingi imperiyalardıñ jalğız qızmeti- türki baqsıların jer jihannan qwrtuğa jwmıs istedi. Ol üşin jaña dini doktrina qajet-ti. Onımen zakon küşi mığım imperiyalar aynalıstı.
Altınşı, atalğan oqiğa Qazaq handığı kezeñine deyin jalğastı. Türki tekti rulardıñ öz aldına qazaq atanuınıñ bir sebebi de osı edi. YAğni türkilik bilik dästüri men dini senimniñ teñgerimi. Türkistan, Sığanaq, Taşken, Samarqan, Bwqara jäne Qoqandağı ayqastarda salıq, su jäne jer men bilik üşin küresuden bölek türkilik bolmıstı saqtap qalu üşin de ekenin wmıtpağan jön.
Jetinşi, biz aytıp otırğan tarihi äñgime resey imperiyası üşin tüsinikti edi. Sol sebepti qazaq dalasın jıldam otarlap Ündige tez jetu üşin dini taktikalar qoldanıldı. Onıñ sipatı eki türli boldı: 1) Türkilik sayasi köripkelder mektebin joyu yağni handıq ordanı älsiretu; 2) Türkilik mwsılmanşılıqtı joyu.
Segizinşi, Türki ruhaniyatın bölşekteu üşin patşalıq resey Orınbordan müftiyat qwrıp balama senim wsındı. Maqsat qazaq mwsılmanşılığın dästürli Bwqara, Samarqan mektebinen bölip äketu edi. Esesine reseylik mwsılmanşılıq koncepciyası qazaq dalasında qarqındı jürgizildi. Biraq, bwnıñ soñı bir ğasırğa juıq türki mwsılmanşılığı men resey mwsılmanşılığı arasındağı ayqasqa aparıp soqtı. Qazaqtardıñ Orınbor müftiligine qarsı küresin islamnan bas tartu dep tüysingen resey biligi jappay hristian missionerlik qızımetin (şoqındıru) qolğa aldı.
Toğızınşı, sonımen 19 ğasırda qazaq halqı ruhani küyzelistiñ eñ şıñırauına tüsti. Wlt intelligenciyası aldında türkilik mwsılmanşılıqtı saqtau, orınbor müftiligi biligin älsiretu jäne şoqındıru sayasatın toqtatu deytin üş ülken mindet qatar twrdı.
Onınşı, Orınbor müftiligimen, şoqındıru sayasatımen soñına deyin küresken qazaq intellegenciyası küres tolıq ayaqtamay jatıp kommunistik rejimniñ qwrbanına aynaldı. Sonımen türkilik mwsılmanşılıq, türkilik ruhaniyat ädebiet pen tilde jalğasın taptı. A.Baytwrsınwlı bastağan Alaş intelligenciyası til men ädebietti barınşa türkilestirdi, jat söz tipti jat qaripti tilden şığarıp türkilik saf dıbıstı, mıñ jıldan beri bwzılmağan türkilik tildi tüzip şıqtı. Nätijesinde türkilik sanada, türkilik masştabta oylana alatın bir buın wrpaq qalıptastı. Biraq patşalıq resey kezinde üzilip qalğan sayasi bilikti türkilendiru üderisi HH ğasırda da tolıq iske aspadı. Türkilik sayasi sana kommunizm sandıraqtarımen twnşıqtırıla bastadı.
On birinşi, sovet odağı ornağan kezde türkilik mwsılmanşılıqpen küresti jaña deñgeyge köterdi. Ortalıq Aziyanıñ dini qwndılıqtarın älsiretip import dini senimdi ornattı. Ekinşi Jahan soğısı kezinde Germaniyada qwrılğan Türkistan müftiligine balama retinde Taşkennen dini qwziret qwrdı. Söytip islam qwndılıqtarın sovettendire bastadı jäne dästürli türki mwsılmanşılığına jat keybir dini senimdi qoldan jasap, tıqpaladı. Türkilik sayasi sanağa tübirinen şabuıl jasalındı.
On ekinşi, KSRO ükimeti tarağan soñ türkilik mwsılmanşılıq pen türkilik sayasi sananıñ jañğıruına mıñ jılda bir keletin tarihi oray tudı. Biraq, türkilik sana men ruhaniyat mektebi älsiregeni sonşa onı ğılımi jäne keşendi jüzege asıratın kadrlar qosını bolmadı. Osı vakkumnıñ kesirinen neo dini senimder men importtalğan dini qwndılıqtar qarşa boradı. Import din türkilik qwndılıqtardı tarihi sanadan öşiruge äreket jasadı.
On üşinşi, älemniñ keybir alpauıt küşteri türkilik sayasi sananıñ qayta jañğıruınan, türkilik senimniñ nığayuınan alañdadı. Sol sebepti türkilik bolmısqa mülde kereğar dini senimniñ qazaq dalasına etek aluına müddeli boldı. Nätijesinde otız jılda türkilik sanadan ayırılğan jaña wlt, jaña közqaras payda boldı.
On törtinşi, bir qızığı resmi reseydiñ bwl jağdaydı jiti baqılauı edi. Reseyge konkurent keybir alpauıt küşter qazaq jerinde neo islamnıñ örkendeuin qoldasa, resey kerisinşe Sibirlik şamanizm qwndılıqtarın keşendi zertteudi qolğa aldı. Reseyde bir ğana strategiyalıq maqsat bar edi.
On besinşi, reseydiñ maqsatı- neo islamnan äbden şarşağan qazaq qoğamına jaña dini qwndılıq wsınu. Öytkeni resey qazaq ziyalılarınıñ neo-islammen bolğan küresin islammen küres dep bağalaydı.
On altınşı, sonımen qazaq qoğamı tağı da ruhani qwldıraudıñ şıñırauına ketkeli twr. Qazaq ruhaniyatınıñ büyirin qısqan üş ülken taqırıp: 1) neo islamnıñ bolımsız nätijesi; 2) reseylik şamanizm; 3) Türkilik sananıñ qwldırauı.
Endi qaytpek kerek?…
Jeke wsınısım:
Birinşi, Türkisilik sayasi sananı keşendi qolğa alu; Tarihta negizinde Kültegin, Bilge qağandar men Şıñğıs qağannıñ tarih sahnasına şığuı tikeley türkilik sayasi sananı qalpına keltiru üşin küresten tuğanın jadımızda saqtauımız kerek; Qarapayım halıq twtınatın Türkilik senim negizindegi islam doktrinasın qabıldau; Şamanizm men islam qwndılıqtarın mutaciyalau.
Ekinşi, Türkistan, Bwqara nemese Samarqandı ortalıq etken türki mwsılmanşılığı dästürin keşendi jañğırtu; Türki müftiyatın qwrıp islam älemine ruhani kösem alıp şığu.
Üşinşi, Türki dalasınan bölek jat elde dini bilim aludı toqtatu; Türki mwsılmanşılığı oqu qwraldarın tüzu; Samarqan, Bwqara men Türkistandağı tarihi dini oqu orındarın qayta jañğırtu.
Törtinşi, Türkilik sayasi sananı jañğırtu, älemniñ geosayasi kartasınıñ türkilik nwsqasın jasau; Türkilik sayasi köripkelder mektebin qayta jañğırtıp türkilik strategiyalıq Think Tank ortalığın qwru.
Besinşi, türki jazuın keşendi oqıtu, resmi orındarda kiril qarpimen qatar qoldanu; Sonda bolaşaq prezident te, qarapayım dini qızmetker de türik bitik jazuın, latın älipbiin, şağatay ädebi tilin jäne bügingi zamanaui tetikterdi qatar meñgergen nağız bilikti twlğağa aynalar edi. Qazir şe? Türki jazuın igerse arapgağa qarsı, arap jazuın igerse türki jazuına qarsı jasandı “sana” qalıptastı. Tarihi jazulardı qatar igergen twlğa älemge türkilik jaña közqaraspen qaray biletin edi.
Altınşı, türkilik burjuaziyalıq sananı jasau; türkilik baylıq wğımı, kapital tüsinigi turalı keşendi zertteu; Mısalı, türkiler sauda-sattıqpen, ayırbaspen jäne narıqpen qalay aynalıstı? Türkilik sanadağı baylıq anıqtaması? Türkilerdiñ narıqtağı tarihi tanımın bügingi ekonomikalıq qwndılıqtarmen säykestendiru jäne keybir ekonomikalıq müddeni türkilik sanağa mutaciyalau. Siz qıtayğa barsañız qıtaylıq narıqtı, japonğa barsañız japondıq narıqtıq qwndılıqtı, arap elderine nemese europağa barsañız araptıq jäne europalıq kapital qwndılıqtarın bayqaysız, biz de älemdik burjuaziya men narıqta türkilik öz qwndılıqtarımızdı wsınuımız kerek.
Jetinşi, Alaş intelligenciyasınıñ til men ädebiettegi reformasın qayta jañğırta otırıp jaña doktrina qabıldau; YAğni atap aytqanda türki tili komitetin qwru; YAkutiyadan Balqanğa deyingi türki halıqtarınıñ tildik äleuetin tolıq paydalau jäne ortaq türki terminsözin jasau. Onıñ üş ülken principi: 1) tildegi balama söz töl türki tilinen qarastırıladı; 2) Jat sözdiñ qazaqşa, özbekşe, tatarşada balaması tabılmağan jağdayda yakut, altay, qwmıq, gagauız nemese t.b tilderde saqtalınğan eski türki sözderi bolsa solardı basşılıqqa alu; 3) eşbir balaması joq jat sözdi beyimdeudiñ türkilik grammatikalıq principin tüzu.
Eldes ORDA
19.02.2024

Related Articles

  • Djo Bayden Aq üyden keter aldındağı sözinde sırtqı sayasat jaylı ayttı

    Djo Bayden Aq üyden keter aldındağı sözinde sırtqı sayasat jaylı ayttı

    AQŞ prezidenti Djo Bayden Memlekettik departamentte söylep twr. Vaşington, 13 qañtar, 2025 jıl. AQŞ prezidenti Djo Bayden Aq üydegi qızmet merzimi ayaqtalar aldındağı soñğı sözinde sırtqı sayasat jayına toqtalıp, Resey prezidenti Vladimir Putindi mısqıldadı. “Putin Ukrainağa basıp kirgende Kievti birneşe künde alamın dep oyladı. Al is jüzinde soğıs bastalğannan keyin Kievtiñ ortalığında ol emes, men twrdım. Ol jerde Putin bolğan joq”, – dedi AQŞ memlekettik departamentinde söylegen Djo Bayden. Men amerikalıq äskerdiñ baqılauınan tıs jerdegi soğıs aymağına saparmen barğan jalğız Joğarğı bas qolbasşımın”, – dep sözine qostı AQŞ prezidenti. Bayden sözinde Ukrainağa köbirek nazar bwrdı. Aytuınşa, ol reseylik basqınşılıqtan qorğanğan Ukrainağa halıqaralıq qoldau wyımdastırudı jäne yadrolıq janjalğa jol bermeudi özine

  • «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    Qazaq halqınıñ dañqtı perzenti, wlı jazuşı Mwqtar Mağauin 85 jasqa qarağan şağında dünieden ozdı. «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay) Şwbartauda düniege keldi. Jondağı Jobalay Kereydiñ eñ ülken Aruağı Jobalay bidiñ wrpağı edi. Bayqotan bi, Toman bi, Begeş şeşen, Uäyis, Töleu aqın… Atağı Atalarınan asıp ketti… Tirisinde olay degen joq… Bwl sözdi dünieden ötken soñ biz aytıp otırmız… Ömiriniñ soñğı kezderi şette ötti. «Ükimetke, basqalarğa da ökpem joq, ökpeleytin olardıñ jağdayı joq!» (M.Mağauin) degen edi özi bertinde. Astarı auır, eñseñdi ezerdey salmaqtı söz… Danışpan adam nege elden jıraq ketti. Bwl «Oñaşa jatqandı wnatamın, Elimdi el qılmasın erte sezip… Elden kettim jıraq…» (Şäkärim) deytin ketis siyaqtı. Sonda da «Kök

  • Bwl – sovettik häm nazarbaevtıq kezeñnen qalğan, jurnalistikanı jağımpaz qolbala, şauıpkel qwral deñgeyine tüsirgen şeneuniktik ştampovka.

    Bwl – sovettik häm nazarbaevtıq kezeñnen qalğan, jurnalistikanı jağımpaz qolbala, şauıpkel qwral deñgeyine tüsirgen şeneuniktik ştampovka.

    “Swhbattı” endi ğana oqıp şıqtım. Äzirge, sipatı turalı az söz: Älbette, bwl – jurnalistika standarttarına say, şınayı, nağız swhbat emes. Konstituciyalıq qwqığı teñ, eki sanalı azamattıñ özara pikirlesken, emenjarqın äñgimesi emes. Bwl – sovettik häm nazarbaevtıq kezeñnen qalğan, jurnalistikanı jağımpaz qolbala, şauıpkel qwral deñgeyine tüsirgen şeneuniktik ştampovka. Pälenbay adam tüzep-küzegen, ananı da, mınanı qamtuğa tırısqan, ayağında janı joq mätinder jiıntığı tuğan. Toqaev aynalasındağılarğa: “osınşalıq jasandı keyippen halıq aldında körinuim wyat boladı, qoyıñdar, aynalayındar, qatelessem de öz bolmısımmen şığam” deuge tüsinigi jetpegeni ökinişti. Bıltır “Egemende” “swhbattasqan” Dihan Qamzabek te, biıl “Ana tilinde” “äñgimelesken” Erlan Jünis te, keşiriñizder, eşqanday da interv'yuer emes. Iä, bireui tereñ ğalım, ekinşisi tamaşa aqın, biraq, ömirinde bir

  • 1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada, Daniyalıq ğalım V.Tomsen qwlpıtastağı bitik jazudıñ qwpiyasın aştı. Ğılımi jañalıq europa qoğamın dür silkindiredi. Tosmen alğaş «türik», «kültegin», «täñiri» degen sözderdi şeşip oqidı. Bitiktastağı jazudıñ kelesi beti qıtay ieroglifimen bädizdelgen-di. Tomsen ierogliftegi esimderdiñ rettik (qaytalanu) jiligine qarap otırıp kelesi betindegi qwpiya tañbalardı birtindep söylete bastaydı. Sol däuirde şığıstanu sonıñ işinde türkitanu salası jeke ğılım retinde abroylı zertteu nısanına aynaldı. V.Tomsen tañbanı şeşip qwpiyasın aşqanımen köne türik tilin bilmeuşi edi, sol sebepti «bwl mätindi oqısa Radlov oqidı» degen. Köp ötpey Radlov, Tomsen şeşken tañbanıñ izinşe mätin joldarın oqığan. Sonımen jwmbaq küyde qalğan tastağı bitik jazuı söyley bastağan… 25 qaraşa küni mañızdı kün. Bitik jazu küni qwttı bolsın!

  • OTAMANNIÑ AQIRI

    OTAMANNIÑ AQIRI

    Şağın saraptama (Janabil Smağwlwlınıñ qazasına arnaymın) Birinşi, HH ğğ.-dağı Qıtay qazaqtarınıñ intelligenciyasın ülken masştabta üş kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Birinşi kezeñ 1911-12 jıldardağı sayasi töñkeristen keyin qalıptasqan qazaq intelligenciya. Bwl kezeñdegi intelligenciyanı eki sanatqa bölip qarastıruğa boladı. 1) Ruhani ağartuşı intelligenciya; 2) Sayasi intelligenciya. Ruhani ağartuşı intelligenciyanıñ özin eki topqa böluge boladı: birinşi top, jädittik mekteptiñ ağartuşıları; ekinşi top, qazaqı dünietanımnıñ ağartuşıları. Al, bwl kezeñdegi sayasi intelligenciyanı da eki topqa bölip qarastıra alamız. Birinşi top, qazaqtıñ dästürli sayasi bilik jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciyası; ekinşi top, 1914-1922 jj. şığıstıq bilim beru jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciya. Ekinşi, şığıstıq bilim beru jüyesiniñ intelligenciyası 1912 jılğı Pekinde ötken prezident saylauınan soñ qalıptasa

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: