تۇلعالار

التاي-قوبدا قازاقتارىنىڭ ۇرانى بولعان جانىبەك باتىر

kerey.kz

 |  May 17, 2015

شوقان ۋاليحانوۆ: “ابىلاي حان زامانى – قازاق باتىرلارىنىڭ ءداۋىرى” دەگەن ۇلى ءسوزىن تەگىن ايپاسا كەرەك. ونىڭ سىرتىندا ابىلاي ءداۋىرى جوڭعارلار مەن قازاقتاردىڭ سۇراپىل شايقاستارىنا تولى بولدى. نە ءبىر باتىرلار شىقتى. سونىڭ ءبىرى – ءبىز ءسوز وتكەلى وتىرعان ەر جانىبەك باتىر. وسى كەرەي جانىبەك باتىردى ەل اۋزىندا “اقىر جانىبەك” دەپ تە اتايدى. سەبەبى قازاقتىڭ تاريحىندا كوپتەگەن جانىبەكتەر وتكەن. سولاردى شاتاستىرماۋ ءۇشىن، ءارى جانىبەكتەردىڭ ەرلىك ءداۋىرىنىڭ اقىرى رەتىندە ەستە تۇتقان بولۋى مۇمكىن.

وسى جانىبەكتەرگە كەلەر بولساق، العاشقىسى 1456 جىلى حان بولعان ءاز-جانىبەك. ەكىنشىسى شاقشاق جانىبەك (تارحان جانىبەك دەپ تە اتايدى). ونىڭ سىرتىندا بوجبان جانىبەك دەگەندەر بولعان. بوجبان رۋىنان شىققان جانىبەكتى كەزىندە قازاقتىڭ تۇتاستىعىن بۇزعانى ءۇشىن ابىلاي ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرگەن. ەر جانىبەك تۋراسىندا ايتاتىن بولساق، بۇل – ءۇشىنشى جانىبەك. ونىڭ شىققان تەگى تۋرالى، مىناداي قىسقاشا شەجىرەلىك يكەم ايتۋعا بولادى. كەرەيدەن – قۇتتىبەردى تۋعان. قۇتتىبەردىنىڭ شەشەسى – اباق بايبىشە. وسى قۇتتىبەردىدەن – يتەلى، قاراقاس، مولقى، جاستابان، سارباس تارايدى. يتەلىدەن – بايلاۋ مەن قويلاۋ; بايلاۋدان – جادىك، جانتەكەي، شەرۋشى تۋعان; جانتەكەيدەن – ءسۇيىنشال، سۇيىندىك، ءسۇيىنباي. ال وسى ءسۇيىنبايدان – جايلاۋ، سارى، سامىرات، سامەنبەت، تولەكە تارايدى دا، وسى سارى رۋىنان – بەرداۋلەتۇلى ەر جانىبەك تۋعان. جاكەڭنىڭ تۋعان جىلى تۋرالى ازىرگە توقتامدى مامىلە جوق. اركىم ءارتۇرلى بولجامدار ايتادى.
شينجاندىق قوستاي يساباەۆ 1690 جىلى تۋعان دەيدى. بۇل تاريحي نەگىزدەرگە ءدال كەلمەيدى. وسى ماقالا اۆتورىنىڭ پايىمداۋىنشا جاكەڭ 1710 جىلى تۋعان بولىپ كەلەدى. ولاي دەيتىنىمىز: شاقشاق جانىبەك باتىر ءبىر ۇزاق ساپاردان كەلە جاتىپ كەرەي اۋىلدارىنا تۇستەنسە كەرەك. سول كۇنى بەرداۋلەتتىڭ بايبىشەسى ءبىر ۇل تاۋىپ، اتىن قويىپ بەرىڭىز دەپ نارەستەنى شاقشاق جانىبەكتىڭ الدىنا اكەلىپتى. شاقشاق جانىبەك باتىر تولعانىپ وتىرىپ بىلاي دەپتى; “ەي، بەرداۋلەت، مىنا نارەستەگە كوڭىلىم تولىپ، كوكىرەگىم جەلپىنىپ وتىر، ءوز اتىمدى قويايىن، دۇشپانعا بوقتاتپاس، جامانعا داتتاتپاس” دەپ نارەستەنىڭ قۇلاعىنا سەنىڭ اتىڭ جانىبەك دەپ ءۇش ايتىپ، بىلاي دەپ باتا بەرىپتى:
كەرەي دەگەن ەلىڭ كوپ،
ەل اينالار شەشەن بول.
جاعالاسار جاۋىڭ كوپ،
جاۋعا شاپساڭ ەسەر بول.
ەل ىشىندە داۋىڭ كوپ،
جۇرت الدىندا كوسەم بول،
شايقاسقان دا ەسەن بول،
جەكەگە شىقساڭ جەلدەنىپ،
جاۋىڭنىڭ باسىن كەسەر بول! – دەپتى.
وسىلاي اۋزى دۋالى باتىردىڭ ايتقانى كەلىپ جانىبەك ءارى شەشەن، ءارى باتىر، ءارى اقىن بولىپ وسكەن ەكەن. 1710 جىلى ءاز-تاۋكە حاننىڭ جارلىعىمەن جوڭعار ورداسىنا ەلشىلىككە قاز داۋىستى قازىبەك باستاعان ءبىر توپ ەلشى بارعان. سول توپتىڭ ىشىندە جوعارىداعى شاقشاق جانىبەك بولعان. بۇل ەلشىلەر جوڭعار ورداسىنان قايتار جولدا قالماق پەن قازاقتىڭ اراسىنا سىناداي قادالىپ وتىرعان اباق كەرەيلەر اۋىلىندا ات سۋىتقان شىعار. بۇل قالايدا ەستە بولارلىق بولجام. بۇدان كەيىن جاكەڭنىڭ تۋعان جىلىن انىقتاۋعا تۇرارلىق بولجام ابىلاي مەن ەر جانىبەك تۋراسىنا ايتىلعان قيسسا-داستان، اڭىز اڭگىمەلەر. كوپتەگەن جىر قيسسالاردا جاكەڭ ون سەگىز جاسىندا جاۋعا اتتانعان بولىپ كەلەدى. سوندا ول 1710 جىلى تۋدى دەپ ەسەپتەسەك، 1728 جىلى جاۋعا اتتانعان بولماي ما؟ بۇل ۋاقىتتا قازاق دالاسىندا جوڭعارلاردىڭ قىلىشى ۇستەمدىك الىپ تۇرعان تۇس.
جاكەڭنىڭ باتىر اتانۋىن ابىلايدىڭ وڭ تىزەدەن ورىن بەرگەنىمەن بايلانىستىرىپ كورەيىك. 1728 جىلى ابىلايدىڭ ءوزى دە تانىلماعان، تەك 1729 جىلعى اڭىراقاي سوعىسىندا “ابىلايلاپ” جاۋعا شاۋىپ ايگىلى بولعان. 1730 جىلدارى ابىلاي اتاعى قازاق دالاسىن دۇبىرلەتىپ كەتتى. ال، 1730 جىلى جوڭعارلاردى ىلە وزەنىنە دەيىن قۋىپ، جىل بويى سوعىس بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ءدال وسى سۇراپىل شايقاستاردىڭ بىرىندە ابىلايدىڭ اتى مايدان دالاسىندا جۇرۋگە جاراماي، قازاق قولىنان بەرەكە كەتىپ، الدى قاشىپ، ارتى قاشا ۇرىس سالىپ جاتقان تۇستا استىنداعى كوك دونەنىن ومىراۋلاتىپ جەتىپ كەلگەن جاس جىگىت: “ەي، حان ابىلاي، مىنا مەنىڭ اتىما ءمىن، ەلدى توقتات، ەسەردى باس، جاۋىڭا مەن يە بولايىن” دەگەندە ابىلاي سۇلتان: “جاس جىگىت ەكەنسىڭ، بارىپ مەنىڭ اتىمنان ءۋاحي ايتىپ قاشقاندى بوگە، جاۋعا ءوزىم توتەپ بەرەمىن” دەگەندە الگى جىگىت قاھارلانىپ: “سەنىڭ باسىڭدى قالماققا تاستاعانشا، ءوزىم كەسىپ الايىن” دەپ تاپ بەرگەن ەكەن – مىس.
وسىنى ايتىپ جانىبەك،
ابىلاي حانعا قارادى.
تاپ بەرگەندە ابىلاي،
قورىققاننان كوك دونەنگە،
قارعىپ ءمىنىپ الادى، – دەگەن ەل اۋزىندا ۇزاق جىر بار.
بۇل كەيىنگىگە اڭىز بولىپ ايتىلىپ كەلە جاتقان ەرەن ەرلىكتەرىنىڭ ءبىرى. وسى وقيعادان كەيىن ابىلايحان ەر جانىبەكتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا شىڭعىس شاپقىنشىلىعى تۇسىندا توز-توزى شىعىپ بىتىراپ كەتكەن اباق كەرەيلەردى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرىپ ەلدىك ءراسىمنىڭ كەپىلى رەتىندە ءۇش قۇلاش اق جىبەك تۋدى قاراتاماق نايزاعا بايلاپ بەرەدى. ەل ىشىندە “جانىبەكتىڭ اق تۋى” دەپ اڭىزعا اينالعان بۇل جادىگەر بەرتىنگە دەيىن ساقتالعان. 1940 جىلى شىعىس تۇركىستانداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىc كەزىندە التاي قازاقتارى جاۋعا قارسى وسى تۋدى ۇستاپ شىققان. 1947 جىلى وسپان باتىر تۋدى باتىردىڭ ۇرپاعى راحات زارىققانۇلىنا تابىس ەتەدى. 1958 جىلى بايمولدا سارسابايۇلىنىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى تۇرعان تۋدى قىتاي ۇكىمەت ورىندارى مۋزەيگە تاپسىرامىز دەپ دەگەن جەلەۋمەن الىپ، كەتىپ، ءىز-ءتۇزسىز جوعالتقان. سونداي-اق جاكەڭنىڭ جورىق ساپتىاياعىن 1946 جىلى اكادەميك الكەي مارعۇلان زايساننان تاۋىپ مۋزەيگە وتكىزگەن. وسى جادىگەر الماتىداعى ورتالىق مۋزەيدە ساقتاۋلى تۇر. جاكەڭنىڭ ناعاشى جۇرتى جايىندا بىرەۋلەر ۇلى ءجۇز سارى ءۇيسىن دەسە (زەينوللا سانىك), كوپتەگەن شەجىرەلەردە ناعاشى اتاسى ارعىن قازىبەك بي دەگەن ادام ەدى دەلىنەدى. جانىبەك باتىر بالا كەزىندە ناعاشى اتاسىنىڭ تاربيەسىندە ەر جەتىپ، جىلقى جايىپ، قوسپەن بىرگە دۇزدە جۇرگەن ەكەن. ءبىر كۇنى قازىبەك بي جىلقىسىن شولىپ باستى-باستى ايعىر ۇيىرلەرىن تۇگەندەپ كەلە جاتسا، قاڭتارۋلى تۇرعان اتتى كورەدى. جانىندا جاس بالا جيەنى جانىبەك ۇيىقتاپ جاتىر، ەكى ءبورى بالانىڭ ۇستىنەن ايقىش-ۇيقىش سەكىرىپ، ويناپ ءجۇر. ەرىكسىز اتىنىڭ باسىن تارتقان قازىبەك بي بۇعان تاڭ قالىپ قاراپ تۇرسا، ەكى ءبورى عايىپ بولىپتى. سوندا قازىبەك ءبيدىڭ كارى جۇرەگى لۇپىلدەپ، ساقالى سەلكىلدەپ تۇرىپ بىلاي دەپتى:
ارۋاقتى باتىر بولارسىڭ،
الىسقان جاۋدى الارسىڭ.
ەلىڭدى ەل ەتەرسىڭ،
ەجەلگى جەرگە جەتەرسىڭ.
ەكى ءبورىڭ تۇرعاندا،
ەكىلەنبەي نە ەتەرسىڭ، – دەپتى.
بۇل قازاقتىڭ قاسيەت قونعان بيلەرىنىڭ ايتقانى كەلمەي كەتكەن بە؟ جوعارىداعى ءبىر اۋىز سوزبەن ءبىر رۋدىڭ تاريحي كۇردەلى كەلەشەگى باستاۋ الىپ جاتىر. شىڭعىس حاننان كەيىن توز-توزى شىعىپ قاڭعىرىپ كەتكەن اباق كەرەيلەر قۇرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان. اتالاس ۋاق رۋلارىن پانا تۇتىپ، بارماق باتىردىڭ وتىنىڭ باسىندا، قوسىنىڭ اراسىندا جۇرگەن ەدى. “ەلىڭدى ەل ەتەرسىڭ” دەگەندەي اباق كەرەيدى ەل ەتىپ، جەكە شاڭىراعىن كوتەرگەن وسى جانىبەك باتىر. “ەجەلگى جەرگە جەتەرسىڭ” دەگەنى ەجەلگى قونىسى التاي تاۋىن ايتقانى. بۇل جەرگە 550 جىلدان كەيىن اباق كەرەيلەر وسى جاكەڭنىڭ سالماقتى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قايتا قونىستاندى. العاش بالا جانىبەكتى باتاسىن بەرىپ، جاۋعا اتتاندىرعان دا وسى قازىبەك بي ەكەن. تاعى ءبىر قالماقتارمەن بولعان قاقتىعىستا ەلمەن بىرگە جاۋعا اتتانباق بولعان جانىبەكتى ناعاشى اتاسى قازىبەك توقتاتىپ: “قاراعىم، ەلىڭ وردە جاتىر، ولار سەنى قۇتتىنىڭ باسى، ەلدىگىنىڭ وتى دەپ ويلايدى. جاسسىڭ جاۋعا شاپپا. جازىم بولارسىڭ. قاسىمدا بول” دەيدى. سوندا بالا جانىبەك، “جەلكىلدەگەن تۋدان، جەر قايىسقان قولدان قالاتىن، مەنى وت اينالعان كوبەلەكتەي كوردىڭىز بە؟” – دەپ شىعىپ كەتىپتى.
سوندا قازىبەك بي مىنانىڭ كوك ءبورىسى ۇستاعان ەكەن، باتامدى بەرەيىن دەپ شاقىرىپ الىپتى:
جول باسقارساڭ، جولىڭ كيەلى بولسىن،
ەل باسقارساڭ، قولىڭ كيەلى بولسىن.
كوك ءبورىڭ قولداسىن، – دەپ باتا بەرىپتى.
وسىلاي جانىبەك باتىردىڭ العاشقى سايىسى قالماق باتىرى سادىرمەن بولعان جەكپە-جەگى. بۇل تۋرالى “ەر جانىبەك” جىرىندا:
جانەكەڭنىڭ مىنگەنى،
بوكتەرگەلى كوك دونەن.
كەلە جاتقان سادىرگە.
قارسى ءبىر تۇردى كولدەنەڭ، – دەپ جىرلانسا، ەندىگى ءبىر قيسسادا:
جانەكەڭ جاۋدىڭ الدى جەكپە-جەگىن،
كەشپەدى اتا-بابا قانى تەگىن.
اسقىنعان، ءسادىر سۇمدى قانعا بوياپ،
داريعاي-اي، قايتتى العاش كەتكەن كەگىم، – دەپ جىرلانادى.
جانەكەڭ باتىرلىعىنىڭ سىرتىندا ەل باسقارعان بي بولىپ، نە ءبىر داۋعا ءتۇسىپ، ناشارعا تەڭدىك اپەرىپ وتىرعان. اتاقتى جازۋشى م.اۋەزوۆتىڭ قولجازبا قورىندا ساقتالعان، بەرتىندە “اباي” جۋرنالىنا جاريالانعان ماقالادا: “ابايدىڭ اتاسى وسكەنباي كەرەي ەر جانىبەك باتىردىڭ قىزى ەرمەكتەن تۋادى. كىشكەنتاي كەزىندە وسكەنباي قاتتى اۋىرىپ، ونىڭ اماندىعى ءۇشىن ءبىر قۇرساقتان تۋعان مىرزاحاندى وسكەنبايدان اينالدىرىپ ساداقا ەتپەك بولادى. ەرمەك بايبىشە: بالادان بالانىڭ ارتىقشىلىعى جوق، قويىڭدار دەيدى. وسى وقيعاعا كۋا بولعان جانىبەك باتىر: ەگەر مىرزاحان ادام بولسا، وسى وسكەنبايدىڭ ارقاسىندا ادام بولار. وسكەنبايدىڭ كوزىندە ءبىزدىڭ تۇقىمعا تارتقان وت تۇرعان جوق پا؟” دەپتى. سول سياقتى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا.توقتاباەۆتىڭ مىنا ءبىر ەستەلىگىندە ەسكەرگەن ءجون سياقتى: “ۇلى ابايدى كەمسىتپەك بولعان اۋىلدىڭ قۋجاق شالدارى: اباي سەنىڭ اتاڭ شوككەن تۇيەگە مىنە المايتىن مومىن دەسەدى. وسى دانالىق ساعان قايدان قونعان – دەيدى. سوندا اباي قازاقتا ءارى شەشەن، ءارى بي، ءارى باتىر ەكى ادام بولعان. ءبىرى كىشى جۇزدەگى سىرىم داتۇلى، ەكىنشىسى مەنىڭ ۇلكەن ناعاشىم كەرەي ەر جانىبەك. وسى ناعاشىمنان قونعان قاسيەت بولار، – دەگەن ەكەن”.
جاكەڭنىڭ قارتايعان كەزىندە ىرگەلى رۋ نايماننىڭ تۇماسى شىنقوجا باتىر بىردە كەرەيدىڭ سەگىز ازاماتىن مەرت ەتىپ، ەسە بەرمەي كەتسە كەرەك. بۇعان كۇيىنگەن جانىبەك باتىر شىنقوجانىڭ اۋىلىنا كەلىپ، قازاقشا قۇشاق ايقاستىرىپ تۇرىپ:
اشامايلى اباقپەن ەگىزىمدى،
قايتىپ قيىپ ءولتىردىڭ سەگىزىمدى.
شىعارايىن دەپ كەلدىم لەبىزىمدى، – دەپ شىنقوجانى قۇشاقتاعان بويى قىسىپ-قىسىپ جىبەرگەن كورىنەدى. قۇشاعىنان ازەر بوسانعان شىنقوجا قۇن بەرىپ، ەكى جاق رازى بولىپتى.
ەر جاكەڭ قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ مايدانداس سەرىگى بولعان. تاعى ءبىر تاريحي دەرەكتە “قابانبايدىڭ ەڭ ءبىر جاقسى كورەر باتىرلارى كەرەي جانىبەك پەن باسەنتيىن مالايسارى بولعان” دەپ اتاپ وتەدى.
ۇمبەتاي جىراۋ ابىلاي حانعا قانجىعالى بوگەنباي باتىردىڭ قازاسىن ەستىرتۋ جونىدەگى تولعاۋىندا ورتا ءجۇزدىڭ بەس تىرەگى دەپ مىنالاردى ايتىپ ءوتىپتى:
ارۋاعىڭا بولىسقان،
ءادىل بيلىك قىلىسقان.
قاشپاعان قانداي ۇرىستان،
كەرەيدە باتىر جانىبەك،
قاز داۋىستى قازىبەك.
قۋ داۋىستى قۇتتىباي،
قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي،
ابىلاي سەنىڭ تۇسىڭدا،
سول بەسەۋى بولىپتى-اي.
تاريحشى قۇربانعالي حاليد “ابىلاي حاننىڭ داۋىرىندە اسكەر باسى بولعان ادامدار، قابانباي، التىنباي، اقتانبەردى، ەسپەنبەت، ماتاي شوڭكەي باتىر، كەرەي جانىبەك، قانجىعالى بوگەنباي، باسەنتيىن مالايسارى، بوراقبانتاي باتىرلار” دەپ جازعان (“تاۋاريح حامسا”). ءبىر كۇندەرى قابانباي باتىردىڭ ءىنىسى قاراقۇرساقتىڭ اۋىلىن قىرعىزدار شاۋىپ، قابەكەڭ ساۋىن ايتىپتى، بۇل تۋرالى “قابانباي باتىر” جىرىندا:
جاتۋشى ەك ەلىمىزدە سارى قازى جەپ،
شاباتىعىن قىرعىزعا ءبىز نە قىلىپ ەك.
نامىسىن قابانبايدىڭ اپەرەم دەپ،
كەرەيدەن ىزدەپ كەپتى ەر جانىبەك، –دەگەن جولدار بار. جانىبەك باتىر ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى قونىس كەڭەيتىپ، التايعا قاراي ەلدى كوشىرگەن. بۇل كوشتىڭ تاعدىرى كوپ جىلدان بەرگى ەل ارمانى بولسا كەرەك. وسىلاي ەل ارمانىن ارقالاعان جانەكەڭ بىلاي دەپ تولعانىپتى:
كۇلتەلى كۇرەڭ تۇرعاندا،
ەر ازاماتىم تۇرعاندا،
كوپتىگىنە باعىنبايمىن.
اتانىم ساي، اتىم ساي،
بالتام دا ساي، تەسەم ساي،
قارا ەرتىستەن كوپىر سالىپ وتەم،
كەۋدەمنەن جانىم شىقپاسا،
ەجەلگى جەرگە جەتەم.
وسىلاي جانەكەڭنىڭ اق تۋىن جەلبىرەتىپ، اباق كەرەيلەر 19 عاسىردىڭ باسىندا بايىرعى مەكەنى التايعا كەلىپ قايتا قونىستاندى.
جانىبەك باتىردىڭ قازا بولعان جىلى جايىندا عالىم زۋفار سەيىتجانۇلى “ەر جانىبەك” سەكسەن جاستان اسىپ، 1792 جىلى شاماسىندا قايتىس بولدى دەيدى. بۇل دەرەك تاريحي مولشەرگە تىم جاقىن، ءارى دۇرىس بولۋى دا مۇمكىن. باتىردىڭ زيراتى سەمەي وڭىرىندەگى جارما اۋدانىنىڭ ورتالىعى گەورگيەۆكا كەنتىنەن 15 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. ورتابۇلاق اۋىلىنا ءتيىپ تۇر. 1970 جىلدارى ۇلتشىل ازامات اشىمبەك بەكتاس اقساقال جاكەڭنىڭ زيراتىنا قىزىل كىرپىشتەن قۇلىپتاس بەلگى ورناتقان. (سۋرەتتە). بىراق باتىردىڭ اتى-ءجونىن “شاقشاق جانىبەك قوشقارۇلى” دەپ قاتە جازىپتى. ال، شاقشاق جانىبەكتىڭ تۇركىستاندا جەرلەنگەنى تاريحتان بەلگىلى.
ماقالا سوڭىن ەر جانىبەك جىرىنىڭ مىنا جولدارىمەن اياقتايىن:
جانىبەك باتىر ەدى كوپ ونەرى،
ىزىندە جاتىر ەرلىك توبەلەرى.
اندىزداپ بۇل داۋىرگە كەلە جاتقان،
ايتقانىم سول ەرلىكتىڭ كوبەلەگى.
قومدادى تاريحقا جىر قاناتىن،
جەبەي كور ەكپىن بەرىپ جىرعا دا تىڭ،
ۋا، اتا، بار ەرلىگىڭ تابىلار ما؟
اقتارسام قارا جەردىڭ ءبىر قاباتىن.

بەكەن قايراتۇلى