سۇحباتتار

عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق…..

kerey.kz

 |  Jun 15, 2015

2013 جىلدىڭ ماۋسىمىندا «ءبىلىم» باسپاسىنان بەلگىلى ساياساتكەر حاسەن قوجا-احمەتتىڭ «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» اتتى جاڭا كىتابى شىقتى. ارادا ەكى اي وتە «زابلۋجدەنيە، دليۆشەەسيا ۆەكامي» دەگەن اتپەن وسى كىتاپتىڭ ورىسشاسى دا جارىق كوردى. 1970-1980 جىلداردا ساياسي تۇتقىن بولعان ح. قوجا-احمەت جۇرتشىلىققا «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي»، «قازاق مۋزىكاسى قالاي كوسموپوليتتەندى»، «زيالى كىم، زياندى كىم؟»، ت.ب. كىتاپتارىمەن، سونداي-اق كومپوزيتور رەتىندە دە بىرنەشە مۋزىكالىق جيناقتارىمەن تانىس. جاڭا كىتابى تاريح سالاسىنا ارنالعان زەرتتەۋ ەكەن. وسى ەڭبەگى تۋرالى سۇراماققا اۆتورمەن جولىقتىق.

جۇرتشىلىق ءسىزدى ساياسي پۋبليتسيست، ساتيريك، مۋزىكا ونەرىن زەرتتەۋشى رەتىندە ءبىلۋشى ەدى. ال تاريحتى زەرتتەۋ سالاسىنا دەن قويۋعا نە سەبەپ بولدى؟
– جۇرت مەنىڭ 1970-جىلداردا ساياسي تۇتقىن بولعانىمدى تاريح وقۋلىقتارىنان، ەنتسيكلوپەديالاردان وقي جۇرسە دە: «ونى نە ءۇشىن سوتتادى ەكەن؟» – دەپ ويلانبايدى-اۋ دەيمىن، وسى سۇراق ءجيى قويىلادى. شىن مانىندە، مەن 1970-1977 جىلدار ارالىعىندا كسرو ۇكىمەتىنىڭ «قازاقستان رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعان» دەپ تاريحتى بۇرمالاعانىن، «وداق» دەگەن اتاۋمەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن جالعاستىرىپ وتىرعانىن دالەلدەپ «ينتەرناتسيوناليزم جانە ونى ورىستاردىڭ قولدانۋى»، «ورىستاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك جاندارم بولۋعا تىرىسۋى»، «وداق پا، الدە وتار ما؟»، «ۇلتتاردى اسسيميلياتسيالاۋ كىمدەرگە قاجەت؟»، «ۇلت ماسەلەسىنىڭ تاريحي شەشىمى» ت.ب. — بارلىعى جيىرماعا جۋىق ماقالالار، ساياسي قۇجاتتار، ۇنپاراقتار جازىپ تاراتقانىم ءۇشىن جازالانعان بولاتىنمىن. ءيا، كگب تەرگەۋشىلەرى دە مەنى 1977 جىلى تۇتقىنداپ تەرگەگەندە: «ءسىزدىڭ ماماندىعىڭىز تاريح ەمەس، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى عوي؟! مىنا ماقالالاردى جازۋعا سىزگە كەمىندە تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى كومەكتەسكەن، مويىنداڭىز!» — دەپ، سىبايلاستارىمدى ىزدەگەن. ىشكى تۇرمەدەگى 7 اي تەرگەۋ كەزىندە مەن سول ماقالالارىمدى ءوزىم جازعانىمدى دالەلدەپ شىقتىم. برەجنەۆ كەزىندە ۇكىمەتتى سىناعانداردى نەگىزىنەن پسيحياتريالىق اۋرۋحانالارعا تىعاتىن. مەنى دە سولاي ەتپەك بولعان. مىناداي ماقالالاردى جازعان كىسىنى اۋرۋ دەۋگە ەل سەنبەسىن ءبىلىپ، مەنى «ساۋ» دەپ تاۋىپ «كسرو-نىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىنا جالا جاپتى، كپسس-ءتىڭ ۇلت ساياساتىن بۇرمالادى» دەگەن ايىپپەن 2 جىلعا سوتتادى عوي. تەرگەۋ كەزىندە كگب پولكوۆنيگى ق.مۇقانوۆ: «ەگەر ۇكىمەتكە جاعىمدى نارسە بولعاندا، مىنا ماقالالارىڭ داپ-دايىن كانديداتتىق ەڭبەك قوي!» — دەگەن ەدى.
الايدا، ءسىز ايتقانداي، رەسەيدىڭ وتارى بولعانىمىز راس بولىپ شىقتى ەمەس پە؟!
– مەنىڭ سول 1970-جىلدارداعى ما-قالالارىما دەرەكتانۋلىق زەرتتەۋ جاساعان تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى قامبار اتاباەۆ «تۋىن جاقپاي الاشتىڭ» دەگەن ماقالاسىندا: «ۋاقىت شىندىقتى تاريحشى عالىمداردىڭ ەمەس، حاسەن قوجا-احمەتتىڭ جازعاندىعىن تولىعىمەن دالەلدەپ بەردى. تەك، حاسەن عىلىمي اتاق ەمەس، «اسا قاۋىپتى مەملەكەتتىك قىلمىسكەر» دەگەن اتاق الىپ تۇرمەگە ءتۇستى»،— دەپ جازىپ وتىر.
جاڭا كىتابىڭىزدا بۇل جولى تاريحتاعى قانداي ماسەلەلەر تۋرالى جازدىڭىز؟
– جالپى، تاريحتى قاي زامانداردا دا ءار حالىق، بيلەۋشىلەر وزدەرىن مىقتى ەتىپ كورسەتپەككە بۇرمالاپ باققان عوي. سوندىقتان تاريحتاعى كۇللى ءبىلىپ يا بىلمەي جاسالىنعان «جاڭساقتىقتاردى» تۇزەپ جازۋ مۇمكىن دە ەمەس شىعار. 2010 جىلى جازعان «تاريح وقۋلىعىنداعى ولقىلىقتار» اتتى ماقالامدا قازاقتىڭ حVIII عاسىرداعى تاريحىنا قاتىستى بىرقاتار ماسەلەلەر جايىن قوزعاعانمىن. مىسالى، كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىردىڭ اكەسىنىڭ اتى تاريحي رومان، وقۋلىقتاردا بەس ءتۇرلى، ال قازاق اسكەرىنە باس ساردار بولعان بوگەنبايدىڭ رۋىن ءبىرى قانجىعالى دەسە، وزگەلەرى تابىن-تاراقتىسى، كەرەي، ارعىن «قارت» بوگەنباي» دەپ، ءتورت ءتۇرلى اتاپ جۇرگەندەرىنە ت.ب. ماسەلەلەرگە توقتالعانمىن. ول ماقالام «اقيقات» جۋرنالىنىڭ 2013 جىلعى № 4,5,6 ساندارىندا جاريالاندى. ال مىنا كىتابىمدا الەمدىك تاريحتا ورنى ەرەكشە وقيعا – شىڭعىز حان باسشىلىعىمەن ءحىىى عاسىر باسىندا يمپەريا قۇرعان حالىقتىڭ كىمدەر بولعانى تۋرالى سەگىز عاسىر بويىنا جاسالعان جاڭساقتىقتار جايىنداعى زەرتتەۋلەرىم، تۇجىرىمدارىم بايان ەتىلەدى.
شىڭعىز حان تۋرالى كوپتەگەن شى-عارمالار جازىلدى ەمەس پە؟ كەيبىر اۆتورلاردىڭ شىڭعىز حاندى تۇركى، ءتىپتى، قازاق بولعان دەگەنىن دە وقى-دىق. ءسىزدىڭ بۇل ەڭبەگىڭىزدىڭ سولاردان ايىرماشىلىعى قانداي؟
– ەگەر سول اۆتورلاردىڭ جازعاندارىنا الەم جۇرتشىلىعى، ءتىپتى قازاقتىڭ ءوزى يلانعان بولسا، مەن قولىما قالام الماس ەدىم. راس، كوپتەگەن اۆتورلار ءوز كىتاپتارىندا بۇل تاريحقا قاتىستى ءبىرتالاي تۇشىمدى پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر. الايدا ولاردىڭ شىڭعىز حان تۋرالى قانشاما دالەلدەرىن جوق ەتەر نارسە – وسى اۆتورلاردىڭ وزدەرى سول زاماندا «موڭعول» دەگەن ەتنوستىڭ بولعانىن مويىنداپ جازۋى. «شىڭعىز حان ءوزىن «موڭعولمىن» دەپ اتاسا، ول كەزدە دە، قازىر دە موڭعول دەگەن ەتنوس بولسا، شىڭعىز حان نەگە تۇرىك، قازاق بولماق؟» دەگەن زاڭدى سۇراققا الگى تاريحشىلاردىڭ ايتار قيسىندى دالەلدەرى بولماعاندىقتان، جۇزدەگەن كىتاپتار ماسەلەنى شەشپەي وتىر. مەنىڭ باستى جاڭالىعىم – كۇلتەگىن جازۋىنداعى «بەنگۋ ەل» دەلىنىپ، حح عاسىر عالىمدارى «ماڭگى ەل» دەپ اۋدارعان سول ءسوزدى «موڭعول» سوزىمەن سالىستىرىپ زەرتتەۋدى قۇدايدىڭ ساناما سالۋى. زەرتتەي كەلە ح-ءحىىى عاسىرلارداعى قىتاي تاريحنامالارىنداعى، م.قاشقاريدىڭ «تۇرك سوزدىگىندەگى» «مەنگۋ» سوزدەرى مەن وسى «بەنگۋ» ماعىناسى ءبىر ەكەنىن، شىڭعىز حان زامانىندا دا، وعان دەيىن دە تاريحتا «موڭعول» دەگەن ەتنوستىڭ مۇلدە بولماعانى، «موڭعول» ءسوزى شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ 1206 جىلى قۇرعان ماڭگى ەل دەگەن بىرلەستىگىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ ورىس زەرتتەۋشىلەرى بۇرمالاعان اتاۋى ەكەندىگىن تابۋىم. وسى سەبەپتى بۇرىنعى تاريحشىلار «موڭعول» اتاعان حالىقتى مەن كىتابىمدا ۇنەمى «شىعىس تۇرىكتەرى، ماڭگىەلدىكتەر» دەپ جازدىم.
“عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق””سونداي-اق، سان عاسىرلىق وسى تاريحتا قاتە ايتىلعان، جۇمباق بوپ كەلگەن ءبىرتالاي ماسەلەلەرگە دە جاۋاپتار ايتتىم. ويتكەنى ءالى كۇنگە شەيىن وسى تاريحتاعى باس تۇلعا شىڭعىز حاننىڭ ەكى ەسىمىنىڭ ماعىناسى، ونىڭ قاي جىلى تۋعانى، ءولىمىنىڭ سەبەبى تۋرالى دا زەرتتەۋشىلەر سان عاسىر بويى ءبىر تياناقتى تۇجىرىمعا كەلمەپتى.
كىتابىمنان باسپاسوزدە ۇزىندىلەر جاريالانا باستاعانىنا ءۇش جىل بولدى. كەيىنگى كەزدەرى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بۇرىنعى پىكىرلەرىن وزگەرتىپ، مەنىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمدى ءوز ماقالا، كىتاپتارىنا ەنگىزە باستاپتى.
الايدا ولار ءسىزدىڭ كىتابىڭىزعا سىلتەمە جاساۋدى «ۇمىتىپ»، ءسىزدىڭ ەڭبەكتەرىڭىزدى وزدەرى اشقانداي جاريالاپ جۇرگەن سىڭايلى. بۇلاي ىستەۋ مادەنيەتسىزدىك قانا ەمەس، وي ەڭبەگى سالاسىنداعى «جيەندىك»، ۇرلىق سانالىپ، اۆتورلىق قۇقىق تۋرالى زاڭمەن جاۋاپقا دا تارتىلادى ەمەس پە؟
– سولاي-اۋ. كىتابىمنىڭ العى ەكى تاراۋىن جازىسىمەن-اق قولجازبانى الماتىداعى «اۆتورلىق قۇقىقتى قورعاۋ» مەكەمەسىنىڭ باسشىسى م.ىسقاقبايعا تاپسىرعانمىن. بىراق بىرەۋمەن ارىزداسىپ ۋاقىت پەن دەنساۋلىقتى جوعالتقانشا، اشقان جاڭالىعىڭدى الگىدەي «جيەندىك» جولىمەن بولسا دا قايتالاپ ەلگە تاراتقاندارىنا شۇكىر دەيمىز دە. كىمنەن كىم «جيەندىك» جاساعانىن شىن بىلگىسى كەلگەن كىسى الگىدەي زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇرىندارى جازعانى مەن كەيىنگىسىن سالىستىرىپ-اق بىلەر. سونداي-اق، بايقاساڭىز، مەن «موڭعول» ءسوزى ەتنوستىڭ ەمەس، شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ مەملەكەتىنىڭ «ماڭگى ەل» دەگەن اتاۋى ەكەنىن، «شىڭعىز» ءسوزى «شىڭدالعان» ءسوزىنىڭ بۋىنىنان ەكەنىن ت.ب. دالەلدەۋگە ءبىر-ءبىر تاراۋ ارنادىم. ويتكەنى مۇنداي ماسەلەلەردى الگى زەرتتەۋشىلەردەي «ءبىر سوزبەن دالەلدەي سالۋ» مۇمكىن ەمەس. ءبىر سوزبەن تەك وزگەنىڭ زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىن عانا ايتۋعا بولادى. عالىمداردىڭ بالەن عاسىر بويىنا «كونە موڭعول ءتىلى» دەپ كەلگەندەرى شىن مانىندە «شىعىس تۇرك ديالەكتىسى» دەگەن تۇجىرىمدى دا مەن «موڭعول ءسوزى» دەلىنگەن 500 استام ءسوزدى شىڭعىز حان ومىرگە كەلمەستەن بۇرىن جازىلعان تۇرك جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى سوزدەرمەن سالىستىرىپ زەرتتەۋ ارقىلى جاسادىم. ال مۇنداي زەرتتەۋى كىتاپ، ماقالالارىندا جوق، تەك ءبىر سوزبەن ايتا سالىپ «جاڭالىق اشۋشى» – ناعىز «جيەندىك جاساۋشى» دەپ بىلە بەرىڭىزدەر.
باستاپقىدا ءحىىى عاسىر تاريحىنا قاتىستى ءبىر-ەكى ماقالامەن ويىمدى بىلدىرەرمىن دەگەنمىن. الايدا پىكىرىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن زەرتتەۋ بارىسىندا تىم ارىدەگى زاماننان، بۇگىنگى كۇنگى دە جاعدايلاردى جازۋ قاجەت بولدى. ويتكەنى، نەگە ەكەنىن، ءتىپتى سوناۋ گەرودوت «تاريحىندا» جازىلعان «سكيفتەردىڭ قارا تەڭىز سولتۇستىگىنە ورتا ازيادان، ماسساگەتتەرمەن سىيىسپاعاندىقتان بارعانى» تۋرالى دا، راشيد اد-ءديننىڭ «وعىز-ناما» شىعارماسىنداعى «وعىز حان تۇركىستاننان شىعىسقا، تولى وزەنىنە دەيىن قۋىپ تاستاعان تۇركتەر «موعۋل» دەپ اتالدى» دەگەن دەرەكتەرگە دە كەيىنگى عاسىرلارداعى الەم تاريحشىلارى نازار اۋدارماپتى.
قازاق حالقىن قۇراتىن رۋلاردىڭ تاريحىن جازىپ جۇرگەن قازىرگى شەجىرەشىلەرىمىز دە كەيىنگى، قازاقتى ءبىرتۇتاس ەتۋ ماقساتىمەن ويلاستىرىلعان اڭگىمەلەردى عانا قولدانىپ كەلەدى. ال وسى رۋلاردىڭ بىرقاتارى جايلى ەرتەدەن بار جازبا دەرەكتەرگە، مىسالى راشيد اد-ءديننىڭ، ق.جالايىردىڭ، ابىلعازى باھادۇردىڭ ت.ب. تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنبەگەن. مىسالى، ءبىر قاريا: «قاتاعان رۋىنىڭ شەشەسى قاڭلى بولعان ەكەن»، — دەيدى. قيات، تاراقتى رۋلارى تۋرالى دا «قىزدان تۋعان» دەي سالامىز. ال راشيد اد-دين، ابىلعازى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتالىپ جۇرگەن ت.ب. جازبا دەرەكتەردە قاتاعان كونە قياتتىڭ قورالاسىنان شىققان دوبىن باياننىڭ جەسىرى الان سۇلۋدان تۋعان «نيرۋن» ەكەنى جازىلعان. سونداي-اق، قيات رۋىن الىمنەن تاراتىپ ءجۇرمىز. ال راشيد اد-ءديننىڭ ءتورت تومدىق «جامي` ات-تاۋاريحىندا» دەشتى قىپشاقتاعى قياتتاردىڭ بارشاسى بارتان ءباھادۇردىڭ مەڭدى دەگەن ۇلىنان تارايتىنى انىق جازىلعان. ال مەڭدىنىڭ شىڭعىز حاننىڭ اكەسى ەسۋكەنىڭ تۋعان اعاسى ەكەنى بەلگىلى. كىتابىمدا وسىنداي، بۇرىنعىلار جازعانىمەن، كەيىنگى تاريحشىلار نازارىنا ىلىنبەي قالعان دەرەكتەرگە دە توقتالدىم. بۇرىندارى ەڭبەكتەرى جاريا بولعان ورىستىڭ شىعىستانۋشى اكادەميكتەرى بارتولد، ۆلاديميرتسوۆ، گۋميلەۆ ت.ب. شەتەلدىك تاريحشىلاردىڭ، سونداي-اق قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءوزىم قيسىنعا كەلمەيدى-اۋ دەپ ساناعان پىكىرلەرىن وقىرمانعا كورسەتە وتىرىپ، ءوز تۇجىرىمدارىمدى ايتتىم.
وسى كىتابىڭىز تاريح عىلىمىنا قانداي جاڭالىق قوستى دەپ ويلايسىز؟
«موڭعول ەتنوسى شىڭعىز حان زامانىندا بولماعان» دەدىڭىز. سوندا ءحىىى عاسىردا جارتى الەمدى باعىندىرعان موڭعول يمپەرياسىن قۇرۋشىلار كىمدەر؟
– ول يمپەريانى قۇرعاندار – بۇگىندە قازاق، نوعاي، تاتار، قالماق، وزبەك (ورتا ازياعا شاعاتايمەن، شايبانيلەرمەن بارعاندار) ت.ب. اتالىپ جۇرگەن سول زامانعى شىعىس تۇركتەرى. ەڭ سەنىمدى، اۆتورى دا، جازىلعان جىلى دا انىق تاريحي شەجىرە ەڭبەك – يران، سيريانى بيلەگەن شىڭعىز حان ۇرپاقتارىنىڭ تاپسىرىپ، قاداعالاۋىمەن ۇلاعۋلىقتار استاناسى تەبريزدە 1310 جىلى جازىلىپ بىتكەن ءتورت تومدىق «جامي` ات-تاۋاريح» دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل ەڭبەكتىڭ باسقى بەتتەرىندە-اق وسى يمپەريانى قۇرۋشىلاردىڭ بارشاسى تۇرك تايپالارى دەپ ايدان-انىق جازىلعان. تەك ەرگەنە قون تاۋ قويناۋىنان قيات تايپاسىنىڭ قورالاس رۋىنان ششىققان بورتە باستاپ شىققان حالىققا قاتىستى «موڭعول» دەگەن لاقابى بار تۇرك تايپالارى» دەيدى دە، ودان ون ۇرپاقتان سوڭ الان سۇلۋدان تۋعان ءۇش ۇلدان وربىگەندەردى «نيرۋن» اتالعان تۇرك تايپالارى» دەيدى. شىڭعىز حان وسى «نيرۋن» ءۇش ۇلدىڭ كەنجەسى بودانجاردان تاراعان. بۇدان سوڭ «جامي` ات-تاۋاريحتا» الگى تۇرك تايپالارىنىڭ بارشاسى «موڭعول» دەلىنەتىنى راس. الايدا بۇل، تۇركىستانداعى تۇركتەرمەن شاتاستىرماۋ ءۇشىن، شىعىستاعى تۇركتەردى ولاردىڭ «مەنگۋ ەل» (بۇگىنگى تىلىمىزدە «ماڭگى ەل») دەگەن مەملەكەتىنىڭ اتىمەن اتاعانى. شىندىعىندا، «جامي` ات-تاۋاريحتا» بۇل ءسوز «موڭعول» دەپ جازىلماسا كەرەك. «پارسىنى، تاجىكتى ون كۇن ۇيرەتسەڭ دە، «موڭعول» ءسوزىن ايتا المايدى»، – دەپ ابىلعازى ءباھادۇر ايتپاقشى، اراب الىپبيىندە «ڭ» ءارپى بولماۋى سەبەپتى مۇسىلمان ەلدەرى بۇل ءسوزدى «مۋعۋل»، «موگۋل» دەگەن. شەجىرەلەردى كەيىننەن ورىسشاعا اۋدارعاندار «مونگول» دەپ بۇرمالاعان. تۇرك ءتىلىن، اسىرەسە ونىڭ شىعىس تۇرك ديالەكتىسىن تاڭبالاۋعا قولايسىز اراب الىپبيىمەن پارسى تىلىندە جازىلعان «جامي`ات-تاۋاريحتى» ورىسشاعا اۋدارعاندار ءتىلىن، سونداي-اق كوممەنتاريلەرىمەن مازمۇنىن تاعى بۇرمالاعان. ورىس تىلىندە 1952 جىلى شىققان وسى ەڭبەكتى كەيىنىرەك قىتايلار ءوز تىلىنە اۋدارعان. سول قىتايشادان ت.ابەنايۇلى قازىر قازاقشاعا اۋدارىپ ءجۇر. ءتورتىنشى تىلگە اۋدارعاندا تۇپنۇسقادان نە قالار ەكەن؟ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى وسى «جامي` ات-تاۋاريحتى» پارسىشادان قازاقشاعا تىكەلەي اۋدارۋدى قولعا السا ءجون بولار ەدى.
جانە كىتابىمنىڭ سەگىزىنشى تاراۋىندا، بۇرىن-سوڭدى عالىمداردىڭ «كونە موڭعول ءتىلى» دەپ كەلگەندەرىنىڭ، شىن مانىندە، شىعىس تۇرك ديالەكتىسى ەكەندىگىن انىقتادىم… وسىلايشا، اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحتاعى جاساعان ۇلى ەڭبەكتەرى حVII عاسىردا پايدا بولعان وزگە ەتنوسقا تەلىنىپ قيانات جاسالىنىپ جۇرگەنىن دالەلدەدىم. كىتاپتىڭ «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» اتالۋ سەبەبى وسىدان.
بارەكەلدى! اتا-بابا ارۋاعى دا، قازىرگى قازاق تا ريزا بولارلىقتاي ۇلكەن ەڭبەك اتقارعان ەكەنسىز…
– بۇعان قوسا، ءحىىى عاسىرداعى تاريحتى زەرتتەۋ بارىسىندا جالپى تۇركتەردىڭ، قازاق بولىپ جۇرگەن ءوزىمنىڭ تامىرىمدى ايقىنداعانداي بولدىم. تاريح عىلىمىندا «تۇركتەر تەك جاڭا جىل ساناۋدىڭ VI عاسىرىندا التايدان شىققان» دەگەن پىكىر قالىپتاسقان عوي. بۇل قاتە. زەرتتەۋلەر ارقىلى پايىمداعانىم – تۇركتەردىڭ نەگىزگى اتامەكەنى ارقاشاندا تۇركىستان بولعان، ءوزىن «تۇرك» اتاعان. ال پارسىنىڭ «يت» دەگەن «ساع» سوزىنەن پايدا بولعان «ساق»، «كاسپساق، ماسساگەت»، گرەكتەردىڭ «سكيف»، قىتايدىڭ «حۋننۋ» اتاۋلارى سىرتتان تاڭىلعان. تۇركتەردىڭ ءبىر بولىگى تۇركىستاننان جاڭا جىل ساناۋدان بۇرىنعى 1500 جىلدار شاماسىندا قارا تەڭىز سولتۇستىگىنە اۋىپ بارعاندا گرەكتەر ولاردى «سكيف» اتاعانى گەرودوت «تاريحىندا» جازىلعان. ال شامامەن ج.ج.س. دەيىنگى VII عاسىر كەزىندە وعىز حانعا باعىنۋدان باس تارتقان تۇركتەردىڭ ءبىر بولىگى شىعىسقا اۋعان. راشيد اد-دين «وعىز-ناماسىندا» ولاردى تۇركمەندەردىڭ «موگۋل» دەپ اتايتىنى جازىلعان. قىتايدىڭ باتىسى مەن سولتۇستىگىنە بارعان سول تۇركتەردى قىتايلار «سيۋڭنۋ» (حۋننۋ) – «وركوكىرەك قۇلدار» دەپ اتاعان. سوندىقتان تاريحىمىزدى جازعاندا ءوزىمىزدى «ساق»، «عۇن» دەپ اتاۋدى قويعان ءجون. ج.ج.س. دەيىنگى 209 جىلى قۇيان (قيان) تايپاسىنان شىققان مودەنىڭ باسشىلىعىمەن يمپەريا قۇرعان شىعىس تۇركتەرى ج.ج.س. ءىى عاسىرىندا قىتايلار مەن سانبيلەردىڭ شابۋىلىنان مەملەكەتتىگىنەن ايىرىلادى. وڭتۇستىك بولىگى قىتايعا سىڭەدى، قيان تايپاسى التاي تاۋىنداعى ەرگەنە قونعا شەگىنىپ، وزگە تايپالار ءسانبي بيلەۋشىسى تاڭشىعايعا باعىنىپ، «تاتار» بىرلەستىگىن قۇرادى. وزگە ەلدەردىڭ شىعىس تۇركتەرىن جاپپاي «تاتار» اتاۋى وسى كەزدەن باستالعان. ال تاڭشىعاي جايىق وزەنىنە دەيىن قۋىپ تاستاعان شىعىس تۇركتەرىنىڭ ءبىر بولىگىنەن 448 جىلى ەدىل-اتتيلا پاتشا شىعىپ، ونىڭ ريمگە جورىق جاساعانى بەلگىلى. سول تۇركتەردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە حۋنگاريا، ورىسشا ۆەنگريا مەملەكەتىن قۇرىپ وتىر.
تاتار بىرلەستىگى ىدىراعاننان سوڭ، وسى بىرلەستىك قۇرامىندا بولعاندار جانە ەرگەنە قوننان شىققان شىعىس تۇركتەرى 552 جىلى تۇرك قاعاناتىن قۇرعان. ەۋروپالىق تاريحشىلاردىڭ: «تۇركتەر VI عاسىردا پايدا بولعان حالىق»، — دەۋى وسىدان. 618 جىلى ەكىنشى تۇرك قاعاناتىن قۇرعان، ول ىدىراعان سوڭ ۇيعىر قاعاناتىن قۇرعان شىعىس تۇركتەرى ءوزارا بيلىككە تالاستان، قىتايلاردىڭ ءبىرىن-بىرىنە ايداپ سالۋىنان مەملەكەتتىكتەن مۇلدە ايىرىلادى. سوندىقتان شىعىس تۇرك تايپالارىن ح عاسىردا قيداندار، ءحى عاسىردا شۇرشىتتەر (مانجۇرلار) وتار قىلادى. تەك شىڭعىز حان 1206 جىلى ماڭگى ەل بىرلەستىگىنە ۇيىستىرىپ قانا شىعىس تۇرك تايپالارىنىڭ ءوزارا سوعىستارىن توقتاتىپ، ءشۇرشىت-قىتاي وتارىنان قۇتقارادى. ال 1220 جىلى حورەزم مەملەكەتىن جەڭگەن سوڭ «ماڭگى ەلدىك» شىعىس تۇركتەرىنىڭ ءبىرتالايى اتامەكەن تۇركىستانعا ورالعان.
سولاي ما؟! ال بۇل تۋرالى شەتەلدىك تاريحشىلاردىڭ پىكىرلەرى قانداي؟
– قىتاي تاريحنامالارىندا تۇرك قا-عاناتىن قۇرۋشىلار تۋرالى «ولار حۋن-نۋلاردىڭ ءبىر بۇتاعى ەدى» دەلىنگەن دە، ال «موڭعولدار» جايىندا كونە تاريحتاردا ءبىر ءسوز دە جوق. «تان مەملەكەتى تاريحىندا» 945, 1062 جىلدارى جازىلعان «مەن گۋ» مانجۇرلىق تايپا تۋرالى بولسا كەرەك. انىعىن تەك سۋن مەملەكەتىنىڭ ەلشىسى چجاو حۋننىڭ 1221 جىلعى جازبالارىنان عانا كورەمىز. وندا دا ول: «وزدەرىن مەنگۋ اتاپ جۇرگەندەر – كادىمگى تاتارلار»، — دەپ، ولاردىڭ شىعىس تۇركتەرى ەكەنىن ايتادى. الايدا ل.گۋميلەۆ «حۋننى» كىتابىندا: «حۋننو-سيانبي – سمەشاننىە رودى ۆ حالحە ي چاحارە; ەتنيچەسكي سۋبسترات، نا بازە كوتوروگو ۆسلەدستۆي بولەە پوزدنيح پاسسيونارنىح تولچكوۆ ۆوزنيكلي تيۋركسكيە ي مونگولسكيە ەتنوسى ۆەليكوي ستەپي ۆ VI-XII ۆۆ ن.ە.»، — دەيدى ەش نەگىزسىز. ول وسى كىتابىندا شىعىستاعى «حۋننۋلار» مەن بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قاڭلى مەملەكەتىنىڭ، جەتىسۋداعى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ قاتار، ءبىر زاماندا ءومىر سۇرگەنىن جازا تۇرا، «تۇركتەر، كەيىن، VI عاسىردا عانا حۋننۋلاردان شىقتى» دەيدى. الدە ول قاڭلىلار مەن ۇيسىندەردى تۇرك ساناماعانى ما؟ ال «حۋننۋلارعا» جاتپايتىن تۇركمەندەر شە؟
شىعىستانۋشى ن.ا.اريستوۆ تا: «زا 130 لەت دو ن.ە. نايدەننوە نا سىر-دارە كيتايسكيم پوسولستۆوم چجان تسيانيا تيۋركسكوە پلەميا بىلو كانگيۋي، كونەچنو، كانگلى، نەپرەرىۆنوە سۋششەستۆوۆانيە كوتوروگو موجنو پروسلەديت پو يستوريچەسكيم يزۆەستيام دو ناستوياششەگو ۆرەمەني، ۆسە نا سىر-دارە»، — دەگەن. سوندىقتان، شىن مانىندە، تۇركتەر حۋننۋدان شىققان جوق، كەرىسىنشە، قىتايلار «سيۋننۋ، حۋننۋ»، ەۋروپالىقتار «گۋنن» اتاعان حالىق تۇركتىڭ شىعىسقا اۋىپ كەتكەن ءبىر بولىگى عانا.
ءسويتىپ، ىقىلىم زامانداردا شى-عىسقا كەتكەن «ماڭگى ەلدىك» تۇركتەر تەك ءحىىى عاسىردا شىڭعىز حان جورىعىمەن عانا اتامەكەنگە ورالعان ەكەن عوي؟
– مەنىڭشە، تاريحشىلار «اق عۇندار، ەفتاليتتەر» دەپ اتاپ جۇرگەن شىعىس تۇركتەرىنىڭ ءبىر بولىگى ج.ج.س. ءىى عاسىر ورتاسىندا دا قىتايلار مەن سانبيلەردىڭ قىسىمىمەن تۇركىستانعا كەلگەن. تۇرك قاعاناتتارى كەزىندە دە جورىقپەن تۇركىستان تۇگىل يند وزەنىنە جەتكەن، پارسىلارمەن سوعىسقان. ال باتىستا قىرىمعا جەتكەنى بەلگىلى. وسى VI عاسىردا، ءتىپتى بۇرىن باتىسقا كەتىپ «سكيف»، شىعىسقا بارىپ «عۇن» اتالعان زاماننان تۇراننىڭ، تۇرك ەتنوسىنىڭ تۇراتىن شەكاراسى ازيا شىعىسىندا مانجۇرياداعى ۇلكەن حينگان تاۋى، ال باتىستا قىرىم، دۋناي وزەنى ارالىعى بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
ەگەر ۇلتتىق اكادەميانىڭ تاريح ينستيتۋتى نەمەسە ءبىلىم مينيسترلىگى كوميسسيا قۇرىپ، مەنىڭ كىتاپتاعى پىكىرلەرىمدى تالقىعا سالىپ، سۇراقتار قويار بولسا، ءوز جازعاندارىمدى دالەلدەۋگە دايىنمىن.
جۋىردا مەملەكەتتىك حاتشى اس-تاناداعى جيىندا تاريحىمىزدى قايتا قاراۋ تۋرالى ايتقانىن ەستىدىك. ال ءسىز جاڭا تاريحىمىزدى كىتاپ ەتىپ ەكى تىلدە شىعارىپ تا قويىپسىز. ەندەشە، ۇكىمەتتىڭ ءوزى «قاجەت» دەي تۇرا، تاريحىمىز تۋرالى مىناداي قۇندى ەڭبەكتىڭ قازاقشاسىن نەلىكتەن 600-اق دانامەن شىعارعان؟
– ۇكىمەتتىڭ بۇل باسىلىمدارعا ەش قاتىسى جوق. كىتاپتى 2012 جىلى جازدا اياقتاپ، مادەنيەت ءمينيسترى مىڭباەۆقا حات جازعان ەدىم. 2013 جىلدىڭ جوسپارىنان كەشىككەنىمدى، قولجازبانى جىبەرسەم 2014 جىلدىڭ جوسپارىنا ەنگىزىلۋى مۇمكىن دەگەن جاۋاپ الدىم. الگىدەي قۇرعاق جاۋاپتان-اق كىتاپتىڭ 2014 جىلى دا شىعارىنا سەنىمىم بولمادى. 1998 جىلى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ كوزىمشە مينيستر ا.سارسەنباەۆقا مەنىڭ 1977 جىلى كگب تاركىلەگەن ماقالالارىمدى كىتاپ ەتىپ شىعارۋدى تاپسىرعاندا، «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي» اتتى كىتابىم 2 جىل اسا ارەڭ شىعارىلعانى ەسىمدە. قالتاسى قالىڭ ءبىر اعامىز: «ءسال كۇت، ءوزىم شىعارتىپ بەرەمىن»، — دەپ جوق بولدى. ءبىر جىگىتتەردىڭ «وي-بوي، تاريحىمىزعا جاناشىر!» دەگەن سوزىمەن، ومىرىمدە تۇڭعىش رەت ءبىر قالتالى كىسىنىڭ الدىنا بارعانمىن. ونىڭ دا ويلانۋى تىم ۇزاپ كەتكەننەن سوڭ، قولجازبامدى ساندىق تۇبىنە تاستاعانمىن. وزىمدە 42 مىڭ تەڭگە زەينەتاقىمنان باسقا تابىس جوق. ءوز مەمۋارىمدى نەمەسە كوركەم شىعارما جازسام ءبىر ءسارى. بارشا قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ تاريحتاعى ەڭبەگىن بۇرمالاۋلاردان ارىلتىپ وتىرعان كىتاپتى جاريالاۋعا دەمەۋشىلىك جاساۋدان قاشۋلارىنان «اتا-بابا تاريحى قالتالىلارعا كەرەك ەمەس پە؟» — دەگەن ويعا كەلدىم.
ءبىر كۇنى ماعان قايرات زاكيريانوۆ تەلەفون شالىپ، باسپاسوزدەگى جاريالانعان كىتاپ ۇزىندىلەرىندەگى مەنىڭ بىرقاتار پىكىرلەرىممەن كەلىسەتىندىگىن، اعىلشىن تىلىندە لوندوننان شىعاراتىن كىتابىنا مەنىڭ دە قولجازبامنان پىكىرلەر ەنگىزگىسى كەلەتىنىن ايتتى. كىتابىممەن جاقىنىراق تانىسا كەلە: «مۇنداي كىتاپتى شىعارۋ قاجەت» — دەپ، 500 داناسىنا كومەكتەستى. امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى قور جانە ءوزىم قوسىپ، بارلىعى 840 دانا شىعاردىق. كوكتەمدە كىتاپتى ورىسشاعا اۋدارىپ بىتكەنمىن. «زابلۋجدەنيە، دليۆشەەسيا ۆەكامي» دەپ اتاپ، ونى دا الگىدەي، قايرەكەڭ باستاپ، 2014 جىلى بەرىلمەك زەينەتاقى قورىنداعى قارجىمدى ارىزبەن الىپ، 900 دانا ەتىپ شىعاردىق. بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەت، مەكتەپتەردىڭ كىتاپحانالارىنا، بەلگىلى تاريحشىلارعا تەگىن تاراتتىم. شىڭعىز حانعا ارنالعان جيىنداردا كەزدەسىپ: «ورىسشاعا اۋدارساڭىز، دەمەۋشى بولامىز»، — دەگەن بىرنەشە جىگىتكە: «باسپاحانادان قاجەتىنشە شىعارىپ، وزدەرىڭە الىپ، تاراتىڭدار»، — دەگەنمىن. بىراق حابارلاسپادى.
زاكيريانوۆ ناعىز ازاماتتىق جاساپتى! ال الگى ۋادەسىندە تۇرماعان، تاريحىن كەرەكسىنبەگەن قالتالىلار كىمدەر ەدى؟
– كىتاپ جايىنداعى دۇرىس اڭگىمەمىزدى بۇزباي-اق قويالىق. بۇل تۋرالى كەيىنىرەك مەمۋارىمدى جازسام ايتارمىن. شىن مانىندە، تاريح تۋرالى كىتاپ شىعارۋ مەملەكەت مىندەتىندە بولۋعا ءتيىس. م.ءتاجين الگى تاريحشىلارمەن جيىندا: «ۆ توي نەزريموي ۆوينە سمىسلوۆ ي تسەننوستەي، كوتورايا رازىگرىۆاەتسيا نا پلانەتە كاجدىي دەن، سوحرانەنيە يستوريچەسكوي پامياتي – ەتو ەدينستۆەننىي سپوسوب ساموسوحرانەنيە ۆووبششە»، — دەپتى. ال جۋىردا جاڭا مادەنيەت مينيسترىنە جازعان حاتىما اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتى توراعاسى بەرگەن جاۋاپتا «عىلىمي ەڭبەكتەرگە سالالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ساراپتامالىق قورىتىندىسى قاجەت» دەلىنىپتى. بىراق تا «مامان» تاريحشىلار وزدەرىنىڭ بۇرىننان قورعاپ كەلگەن پىكىرلەرىن جوققا شىعارۋشى «تاۋەلسىز» تاريحشىلاردىڭ ەڭبەگىنە ءجونى ءتۇزۋ باعا جاساي الا ما؟ ايتىلعان جاڭا پىكىرلەرگە مۇرىن شۇيىرە بەرسەك، ەشقاشان تاريحىمىز دۇرىس جازىلمايدى.

كىتابىڭىزدا اشقان تاريحي جا-ڭالىقتار قازاققا زور ابىروي اكەلەر ەدى. ەڭبەگىڭىزدىڭ ناسيحاتتالۋى قالاي بولار ەكەن؟

– كىتاپ شاعىن تيراجبەن شىققاندىقتان، شاقىرۋلار بولسا، نەگىزىنەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تاريح بولىمدەرىندە ماماندارمەن كەزدەسۋدە تاراتسام دەيمىن. بۇگىنگى ستۋدەنتتەر – بولاشاق ۇستازدار عوي. سونداي-اق، ەگەر قاراجات تاپسام، اعىلشىن تىلىنە اۋدارتىپ، شەتەلدە شىعارتسام، باتىس ەۋروپا، رەسەي، موڭعولياعا بارىپ، جيىنداردا زەرتتەۋلەرىمنىڭ ناتيجەسىن ايتسام، كۇماندارى بولسا جاۋابىن بەرسەم دەگەن ويلارىم بار.

حالقىمىزدىڭ مەرەيىن وسىرەر ەڭ-بەكتەرىڭىزدە ءسىزدى ءتاڭىر قولداسىن!

سۇحباتىڭىزعا راقمەت!