Memleket pen din arasındağı qa­rım-qatınas qay zamanda bolmasın öz mañızdılığın joyğan emes. Sol sebepten de, memlekettik biliktiñ din qızmet­kerleriniñ qolında bolğandığı jäne biliktiñ osı din dogmalarına säy­kes qwrılğandığı tarihtan bel­gili. Alayda, 1871 jılğı Parij kommunası memleket pen din arasın al­şaq­­tatatın dekret qabıldadı. Osı dekret­ke wqsas 1918 jılı 23 qañtar (5 aqpan) ayında Keñester Odağınıñ alğaşqı qabıldanğan dekreti şıqtı. Ol jerde de Memleket pen din arasın bölip, onı socialistik jüye talabına say rettegeni mälim. Memleket dinnen al­şaqtağanımen, belgili bir dindi, senim­di wstanatın adamdardan bas tarta almay­tını anıq. Dinde de, Konstituciyada da bastı qwndılıq – adam. Adamzat qoğamında jalpı mädeniet bolsın, salt-dästür, memlekettik jüye bolsın di­ni tanım negizinde qalıptastı. Bwl dinniñ qoğamdağı qızmetiniñ san-sala­lı ekeniniñ ayqın däleli. Alayda, soñ­ğı uaqıtta älemde memleket pen din arasındağı qayşılıqtar jiilep ket­ti. Din atın jamılğan teris piğıldı ağım­dar da kün sanap köbeyip, qoğamdı adastıruğa bilek sıbana kirisken.  Osı memleket pen din arasındağı qarım-qatınastıñ kürdeliligi men mañız­dılığın tüsinu üşin filosofiya ğı­lım­darınıñ kandidatı, dintanuşı, mä­de­niettanuşı Mwrtaza Bwlwtaydıñ piki­rin bilgen edik.
– Bizdiñ memleketimiz ärtürli etni­kalıq toptardıñ toğısqan ortası. Jäne de köp dindi zayırlı memleket. Osıdan keyin tuındaytın bir swraq, zayırlı memleket pen din baylanısı qan­şalıqtı bolu kerek? Jalpı, ör­ke­nietke dinniñ ıqpalı qanday boldı?
– Bwl aytarlıqtay kürdeli mäsele. Jalpı, memleket pen qoğamnıñ baylanıstarın retteudegi äleumettik salanı qwraytın dini mädeniettiñ ornın naq­tılı jäne tiimdi ayqınday bilu, qazirgi kezdegi jer betindegi köptegen elderdiñ özekti mäselesine aynalıp otır. 1789 jıl­ğı Francuz revolyuciyası, onıñ aldın­da 1774 jılı Amerika Qwrama Ştat­tarınıñ el retinde jariyalanuı Ba­­tıs elderiniñ zayırlılıqqa bet bwru­dağı wstanımın naqtılap berdi. Onıñ aldında olar bir mıñ jılday uaqıt şirkeudiñ bileuinde bolğan edi. Hristian­dıqta, äsirese, katolicizm tarmağında ne­gizgi dini avtoritet şirkeu jäne Vati­kandağı Papa. Osı dini institut – birjağı dini, bir jağı sayasi basqaru rölin atqardı. YAğni, şirkeu ol kezde halıqtıñ minajat etetin, qwlşılıq jasaytın ornı ğana emes, ol Europa memleketteriniñ qwqıqtıq jüye­sin, mem­leketti basqaru jüyesin, sayasatın tügel ayqındaytın ortalıq avtoritet bolğan. Onı bekerge aytıp otırğan joqpın, sebebi, Batıs elderiniñ täjiri­besin, osı saya­si instituttar men wğımdardıñ qalay payda bolğanın naqtı saraptap tüsinbesek, sizdiñ joğarıdağı swrağıñızğa naqtı wsı­nıstar ayta almaymız. Europa ha­lıqtarı bir mıñ jıldan astam uaqıt şirkeudiñ qısımınıñ, bilep-tösteuiniñ astında bolğan, Europadağı irili-wsaqtı memleketter, patşalar, feodaldar t.b. tü­geldey şirkeudiñ tağayındauımen, şir­keudiñ bwyrıqta­rımen jwmıs is­teytin. Jäne de şirkeu biligi 8 ğasırğa juıq milliondağan jazıqsız adamdardı, onıñ işinde köbisi äyelder, inkviziciya sotta­rınıñ ükimimen aytsa sengisiz azaptau täsilderimen öltirgen, onıñ izi sanadan äli öşken joq. Şirkeu biligi, äsirese, äyel­derge şeksiz tözimsizdik pen qatıgezdik tanıttı, jüzmıñdağan äyelderge jädi­göylik qıldı, köripkeldik, baqsılıq jasadı dep ayıp tağıp, qırdı. Şirkeu ğılım men bilimniñ de jauı boldı, Bruno, Gali­leo siyaqtı köptegen oyşıldardı qudalap, erkin oylaytın adamnıñ bärin eretik retinde ısırıp, käpir ne dinnen şıqqan dep jariyalap alıp, ziyalı adam­dardıñ da köbisiniñ tübine jetti. Medicina, himiya, matematika, astronomiya, fizika qatarlı köptegen ğılımdardıñ oqı­tıluına tıyım salınğan. Onıñ bä­rin de şaytannıñ isi, adamzattı azğı­ra­tın närse dep qaralağan. Şirkeu­diñ tıyım salğan kitaptarınıñ wzın sanı on mıñdağan kitapqa jetken, äli künge deyin Vatikan osı tıyımdarın resmi türde alıp tastağan joq. Al, Europa osı küngi damığan, zayırlı deñgeyge qalay jetti? Europada 14-15 ğasırlarda qayta jañğıru däuiri bastaldı. Şirkeudiñ azğıruımen birneşe ğasırğa wlasqan Şarmıq (Krest) jorıqtarın bilesizder ğoy, «Ierusalimdi azat etemiz, Isa payğambardıñ patşa­lığın ornatamız, jer betinde hristian­dıqtı üstem din etemiz», – dep jorıqtan-jorıq wyım­dastırıp, Europa elderiniñ adamdarın attandırğan. Europalıqtar osı şarmıq jorıqtarı kezinde mwsılman el­derindegi damığan mädenietti, örkenietti körip, tañ qaldı. Ol kezde, misalı Andalusiyada (qazirgi Ispaniya), arab patşalığı edi; Qwrtuba qalası (qazir Kordoba), Ğırnata qalası (qazir Granada), sonsoñ mäşhür Äl­ham­rasarayı – Al'gambra. Mwsılman elde­ri­niñ qalalarında keremet jaqsı zäulim üy qwrılıstarı, köşeler, kärizder, auruhanalar, zerthanalar, kitaphanalar, fontandar men basseynder bolğan. Ibn Hal'dun siyaqtı, Ibn Ruşd siyaqtı, Ibn Hazm siyaqtı wlı ğalımdar osı elderde jasadı, şığıs oyşıldarınıñ dünie­jüzinde teñdesi joq qoljazbaları kitapha­nalardı toltırdı. Ortalıq Aziyada da keremet örkendegen orta qalıptasqan edi. Äl-Farabi babamız, Ibn Sina, Äl-Biruni siyaqtı ülken ğalımdar, oyşıldar tar şeñberde emes, şın mäninde adamzatqa üles qosqan gumanist jäne pro­gressivti oylaytın jañalıqşıl ğalımdar bolatın. Mwsılman elderinde filosofiya keremet damığan edi, astronomiya, medicina, himiya, matematika ğılımdarı boyınşa kürdeli zertteu jwmıstarı jasaldı. Mwsılman elderinde, äsirese, IX-XIIİ ğasırlar aralığındağı tört ğasırda oy erkindigi sol kezdegi älemniñ basqa el­derinen köş ilgeri edi. Qazirgi mwsılman qoğam­darındağı kertartpa da radikaldı közqarastar, tar şeñ­berden şığa almaytın bağıttar ol kezde emis-emis boldı desek te olar qoğamğa ielik ete alğan joq. Senim bostandığı, adam qwqıqtarına degen qwrmet, mul'tikul'turalizm men plyuralizm qazirgidey jalañ wran emes, ömirdegi kündelikti şındıq-twğın. Misalı, äl-Farabilerdiñ wstazdarı mwsıl­man emes, köbisi hristian, evrey nemese basqa dindegi oqımıstılar bolatın, sol öñirlerdegi bwrınnan kele jat­qan köne Egipet, köne Messopatamiya ğılımdarın jalğastıruşı ğalım­dar, Aris­totel'­derdiñ, Pifagor­lardıñ ejel­gi antik däuirdegi ğalımdar men oy­şıl­dardıñ eñ­bek­terin tasımaldap, keyingi näsilderge jalğastırğan ğalım­dar edi. Ol kezde bwl mwsılman, mınau käpir, mınau haram degen qazirgi dini-ideologiyalıq ağımdar jii paydalanatın sözder däl qazirgi maqsatta pay­dalanılmağan. Ol kezde adamdar emin-erkin aralasıp, öziniñ oyın erkin ayta alatın, jaza alatın. Mwsıl­mandardıñ artta qaluı sonau Hİİİ-ğasırdan bastaldı desek, wrdajıq ağımdar men körsoqır senimniñ de mwsılman qoğamdarın basıp tastauı da sol ğasırdan üstemdik ete bastadı deuge keledi. IX-XIIİ ğasırlardağı mw­sılman hakimder, oyşıldar barlıq mäse­lelerdi, kerek deseñiz teologiya men aqi­da mäselelerinde erkin pikirtalasqa salğan, traktattar jazğan, kitaptar jazğan, bir-bir­lerine jauap hattar jazıp aytısqan. Osı pikir bostandığınıñ, erkindiktiñ, zayırlı­lıqtıñ boluınıñ arqasında mwsılman örkenieti, qoğamı damıdı, östi. Al, Euro­palıqtar ğasırlar boyı mwsıl­man elderine jorıqqa attanıp, osınıñ bärin kördi. Är­bir jaman närseniñ işinde bir jaqsı jağı boladı, jaqsı närseniñ işinde jaman jağı da boluı mümkin. Sol siyaqtı, osı şarmıq jorıqtarınıñ bir paydası – Batıs qoğamı birinşi ret Şığıs qoğamımen tereñ bayla­nısqa tüsti. Onıñ ar jağındağı anau Ün­distan men Qıtaydan kelip, mwsılmandar arqılı jetildirilgen jañalıqtardı twñ­ğış ret körip, olar qattı tañırqağan. Mısalı, Egipettegi qazirgi Kairdıñ ornında bolğan Fustat qalasına kelip, tünde qa­lanıñ bükil köşelerindegi jarıq şamdardı körip, europalıqtar qattı tamsanğan eken. «Bwl qanday zaman, qanday qoğam, qalayşa osı mwsılmandar qattı ilge­rilep ketken?» dep oylana bastağan euro­palıqtar. Olarda tünde qarañğı, monşanıñ ne ekenin de bilmegen ğoy! Tazalıq jağınan köp närseden habardar bolmağan. Sonday ortadan şıqqan halıqtar mwsılman elde­rine barıp, auruhanalardı, şipahanalardı, keruen saraylardı, demalatın qazirgi qonaqüyler siyaqtı demalıs keşenderin körgen. Olar üşin bwl qol jetpes jañalıq bolğan. Qağazdı körgen alğaş ret, bwrın qağazdı da körmegen. Odan keyin aurulardı emdeudiñ Europada bwrın-soñdı bilinbegen täsilderin körgen. Ibn Sinanıñ medi­ci­nağa engizgen jañalıqtarı, mwsılman därigerlerdiñ köptegen aurulardı emde­geni, tipti, işki ağzalarğa, tiske, bastıñ qañqa süyegine ota jasauı… Osını  körip Europa qattı küyzeliske wşıradı da, bir ja­ğı­nan olar silkinis jasap, mwsılman elderinen bilim men tehnologiyanı öz elde­rine tasımalday bastadı: keybir europa­lıqtar mwsılman elderine barıp oqıdı, birazı twtqında boldı, sauda jasadı, ömir sürdi degendey. Solar Europağa barıp, Şığısta keremet örkeniet bar dep jar salğan. Näti­jesinde «Şığıstanu» ğı­lı­mı batıs­tağı barlıq universitet­terdegi eñ negizgi mamandıqtıñ, eñ negizgi zertteu salasınıñ birine aynaldı ğoy. Mısalı, Europa, Amerika, mına Reseydegi akade­miyalarğa, eñ köne JOO-darına ba­rı­­ñızşı, «Şığıstanu» fakul'teti yaki «Şığıstanu» mamandığı mindetti tür­de boladı. Olar Aristotel'diñ eñbek­terin, oyşıldardıñ ejelgi grek tilinde jazılğan eñbekterin, arabtardıñ audarmalarınan, arabşadan qaytadan europa til­derine audarıp, barıp tüsingen. Ol kez­degi şığıs degenimiz mwsılman qoğamı, mwsıl­man mädenieti. Sol şığıstan alğan ğılımi jañalıqtardı paydalanıp, damıtıp, oqıp, äsirese, Italiya siyaqtı, Siciliya, Ispaniya, Franciya qatarlı elderde renessans ağımı bastaldı. Filosoftar köterildi, oyşıldar şığa bastadı, matematikter şığa bastadı. Leonardo do Vinçi siyaqtı, Magellan siyaqtı, Bruno, Galileo, Kepler siyaqtı ğalım­dar sol kezdegi Europa halıqtarına qattı äser etti. Bwl barıs, bwl process, ärine, şirkeumen qoğam arasındağı qaq­tığısqa äkep soq­tırdı. Sebebi, şirkeu dogmattarımen negizgi kanondıq erejeleri tıyım salğan närseler keñ tarala bastadı. Europa elderinde boy kötergen ğalımdar men oyşıldar şirkeudi qattı sınğa ala bastadı, dinge reforma jasau kerek degen talaptar jii köteriletin boldı. Osı qaqtığıs XV ğasırdan bastap Amerika men Francuz revolyuciyasına deyin 3 ğasır qattı sil­kinister boldı, tipti, qantögis pen köp qır­ğındar da boldı. Şirkeu biligin oñay­şı­lıqpen bere qoyğan joq halıqqa, pro­tes­tant ağımdarınıñ payda boluınıñ septigi tigeni ras. Olar: «Biz, mına, Rim papa­sınıñ jäne katolik şirkeuiniñ avtori­tetin moyındamaymız, Bibliyanı kez kelgen adam oqi aladı, Bibliyanı kez kelgen tilge audaruğa boladı, är adam öziniñ qwlşılığın tikeley özi jasaydı», – dep ayttı, Europadağı köp­tegen ha­lıqtar osı protestanttıq ws­tanım älde­qayda özderine tartımdı, katolicizmnen göri bwlar kişkene reformaşıl, jaña­lıq­şıl, adamnıñ abıroyına qwr­metpen qaraydı degen oyğa kelip, Vati­kannıñ qwzı­rınan bölinip, ıdıray bastadı. Söytip, şir­keudiñ avtoriteti men Papa­nıñ qı­lıqtarı swraqqa alına bastadı. Europada birneşe ğasırda keremet intelligenciya payda boldı. Sol intelligenciya men ağartuşı­lardıñ qa­jırlı eñbeginiñ nä­tijesi atalmış Fran­cuz revolyuciyası, jalpı adam qwqıqtarı deklaraciyası, de­mo­kratiyalıq basqaru jüyesi men zayırlı­lıq insti­tutınıñ qaytadan qal­pına kelui desek boladı. Europanıñ wstanımındağı «Zayır­­lılıq» degenimiz bir auız sözben ayt­qanda katolik şirkeuiniñ, dini tap­tıñ memleketti basqaru isine aralastırılmauı. Şirkeu memleketten bölek, memlekettiñ jwmısına şirkeu aralas­paydı, memleket te şirkeudiñ işki jwmısına aralaspaydı. Söytip, Europa ha­lıq­tarı mıñ jıldan astam uaqıt qoğamdı qanap kelgen şirkeudi bilikten alastatıp, bilikti bwqara halıqtıñ qolına äkep bergen. «Demokratiya» dege­nimiz sol halıqtıñ bileui. Demokra­tiya­lıq jüyede mäseleni halıq şeşedi. Al, azamattıq qoğam degenimiz – negizgi zañ (kons­tituciya) aynalasında bas qosqan azamattardan qwralğan qoğam. Onday qoğamda azamattardıñ qay wlttıñ ökili, qay dinniñ ökili bolğanı olardıñ aza­mattıq qwqıq­tarın ayqındauda şeşu­şi röl atqar­maydı. Sebebi, negizgi zañ – «Kon­stituciya» aldında barlıq aza­­­­­­mat­­tar teñ. Azamattar Konstituciyanı öz erikterimen qabıldağan soñ ğana ol kü­şi­­ne enedi. Konstituciyada: «Qoğamdağı qatı­­nastar osınday boladı, memleketti bas­qaru jüyesi osınday boladı, zañ atqaru jüyesi osınday boladı, memle­kettik is atqaru jüyesi osınday boladı, saylau osınday boladı jäne negizgi memlekettiñ mäse­leleri osınday boladı», – dep atalatın taraular boladı. Biraq, eşbir Konstituciyada, zayırlı jäne demokratiyalıq elderdiñ Konstituciyasında mına wlttıñ ökilderine mınaday artıq­şılıq beriledi, al, ana wlttıñ ökil­derine mınaday şekteu qoyıladı degendi kör­meysiz. «Pälen dinniñ adam­darınıñ märtebesi joğarı, ana din­niñ adamdarınıñ märtebesi tömen nemese sot ükimderin qabıldağan kezde wltına, dinine qarap ükim qa­bıldaydı», – degen närse tappaysız. Adamzat mıñdağan jıldar boyğı tar jol tayğaq keşulerden ötip qazirgi demo­kratiyalıq zayırlı jüyege qol jetkizdi. Al, teokratiyalıq tüzimde qay din nemese sekta basım bolsa, sol üstem boladı da qalğandarın qıspaqqa saladı. Zayır­lılıq osı jağınan alğanda da qoğamdağı äraluandıqtıñ saqtaluına kepildik bere aladı….
– Tamırı tereñde jatqan tarihqa üñiletin bolsaq, eşqanday halıq dinnen memleketti bölip qaramağan. Zayırlı memleket pen din qatınastarınıñ kür­­de­liligi men mañızdılığın tüsin­dirseñiz?
– Bizdiñ artqa keyin ketuge haqımız joq. Artqa şegingen är adımımız üşin, ozıp ketken halıqtarğa jetuge jüz qadam alğa jügiruimizge tura keledi. Sebebi, adamzat qoğamınıñ damu qarqını qazir, tipti, ölşeusiz. Sondıqtan, artqa qadam jasauğa, bw­rın­ğı qatelikterdi   qaytalauğa eş haqımız joq. Europa halıqtarı bir mıñ jıl birimen biri soğısıp edi: francuzdar men nemister, francuzdar men ispandıqtar, ağılşındar men ispan­dıqtar, ita­liyandıqtar men francuzdar soğıstı, olar, tipti, öz işterinde de soğısa bergen ğoy.   Soğıstarınıñ özi qızıq ataladı: «Otız jıldıq soğısı», «elu jıldıq soğısı», «jüz jıldıq soğısı» dep…  HH ğasırdağı eki birdey düniejüzilik soğıstı osı Europa bastağan joq pa?! Mıñ jıl birimen biri soğısıp kelgen Europa soñında soğısqannan tük te payda joq ekenin tüsindi. Joğarıda aytıp öttik qoy, qazirgi jetistikter oñayşılıqpen kelgen joq dep. Sol siyaq­tı mıñ jıldıq şirkeu biliginen soñ zayırlı demokratiyalıq tüzim payda bolsa, mıñ jıldıq soğıstardan keyin Europa Odağı payda boldı. Qazirgi jahandanu däuirinde Europa 30-40 el bolıp bölek-bölek bolatın bolsa wtpaydı, mına türimizben älemdegi bäsekelestikke tötep bere almaymız, sondıqtan, bas qosayıq, küş biriktireyik dep wyğarıstı olar…
AQŞ-tıñ jalpı işki önimi 18 trillion $, Qazaqstandiki qatelespesem 200 milliard $. Germaniyanıñ jalpı işki önimi 3,5 trillion $-dan asadı. Franciyaniki 2,5 trillion $. Jä, Europa elderi birikkende jalpı işki önimderi 20 trillion $ boladı, kördiñiz be ekonomikalıq küştiñ wl­ğayuın. Europa elderi twtastanatın bolsa, olar Amerikadan küşti boladı, äytpese, ärqaysısı kişigirim bir el bolıp qala be­redi. Birikkende olardıñ satıp alu jäne satu küşi joğarı boladı, öndirisin bazarlau küşi joğarı boladı, sonsoñ, ärine, äskeri küşi joğarı boladı. Älbette, osınşama köp memleketti, tildi, konfessiyanı biriktiru oñay emes. Franciya, Germaniya siyaqtı elderdiñ halqı protestant pen katolik bolıp bölinedi. Soğıstıñ  jaraların jazu, ekonomikanı qalpına keltirip, integraciyalıq pro­ces­terdi tiimdi jüzege asıruğa jartı ğasır uaqıt ketken. Körip otırsız ba, Europadağı örkenietti orta, zayırlı qoğam özdiginen qalıptasqan joq, onıñ sebepterin joğarıda qısqaşa ayttıq. Eşkimniñ dinine, wltına bola qwqıqtarı taptalmaydı. Mısalı, mwsılman elde­ri­nen bas sauğalap, Europağa immigrant bolıp nemese «gastarbayter», yağni, jaldamalı küş retinde barıp qonıstanğan adamdardıñ işinen şıqqan qanşama joğarı lauazımdı adamdar bar: Angliya parlamentindegi mwsılman deputattar, «ser» atağın alğan mwsılmandar bar. Germaniyada, mısalı, «Bundestag» federaldı parlamentte deputat bolğan türikter bar, tipti, eñ ülken partiyalardıñ biriniñ teñ törağası da bar. Ayta bersek, Franciyada, Gollandiya, Daniya t.b. elderinde ministr, qala äkimi lauazımına deyin köterilgen kelimsekter bar. Erkin oylau bostandığı, adam qwqıqtarınıñ jan­-jaqtı saqtaluı, är adamnıñ özi­niñ wltına, dinine, şıqqan tegine, ortasına qaramastan qwqıqtarınıñ mül­tiksiz saqtaluınıñ arqasında twraq­tılıq, senimdilik payda bolğan, ärine, onday ortada ekonomika da tez damidı, güldenedi ğoy. Franciya, Angliya, Germaniya siyaqtı memleketterde qazirgi tañda immigranttar, kelimsekter köp, halıqtıñ 10%-dan astamı solar. Konstituciya ar­qılı negizgi qwqıqtardı ornatumen qatar, mümkindiginşe, jalpığa ortaq adami qwn­dılıqtar negizinde äreketti jalğağan da dwrıs. Ärine, pikir aluandığı bola beredi, bir otbasınıñ işinde de äkesi men bala­sınıñ oyı basqaşa boluı mümkin. Mine, zayırlılıq pen demokratiyanıñ abzal qasieti sol basqaşa oylaytın, özgeşe köz­­qarastağı nemese senimdegi nemese sayasi bağıttağı adamdarğa qauipsizdik qw­­qığın beredi, olardıñ qwqıqtarın ayaqastı etkizbeydi, sıylatqızadı. Eñ bas­tı maqsat – izgilik, ne närse de qoğamğa jaq­sılıq äkelui tiis, adamdardıñ bir pro­blemasın şeşip, ömirdegi jügin jeñildetip, uayım-qayğısın azaytuı läzim. Din de solay! Eger, dini senim, din institutı, din älemi, din ömiri, dini ws­­tanımdar qoğamımızğa jaqsılıq äkelip, qoğamğa twraqtılıq äkelip, qo­ğamğa beybitşilik pen tınıştıq äkelip, sol dini senim men wstanımdardı nasihattau arqılı qoğamdağı problemalar azayıp, azamattar qabağın şıtpay, baqıttı bolıp, quanıştı bolıp, şat-şadıman ömir süretin bolsa onda ol dw­rıs din degen söz. YAğni qanday bir dinniñ, senimniñ dwrıs pa dwrıs emes pe, qoğamğa paydası bar ma, joq pa, qoğamğa ziyanı bar ma degendi anıqtau üşin eşbir teologiyalıq kitaptıñ betin aşudıñ, eşbir dau-damayğa wrınudıñ qajeti de joq. Sol din nemese senim jüyesi eger tatulıq tudırsa, halıq arasındağı qarım-qatınastı jaqsartıp, adamdar birin-biri sıylap, birin-birine keşi­­rimmen qarap, jaqsı jwmıs istep, eñ­bekke baulısa,  jemqorlıq, wrlıq-qarlıq, qılmıs degender bolmay, jwrt senimdilikte jürse, dünie-mülkine eşbir qiyanat bolmay, bala-şağam soğısqa attanıp kete me eken alañdamay, qızımdı erteñ köşede bireu wrlap alıp kete me eken dep uayımdamay jürse ol din qoğamğa paydalı degen söz. Är jüye siyaqtı zayırlı-demokratiyalıq jüyeniñ de älsiz twstarı bar. Öytkeni, osı keñşilikti jäne demokratiyalıq instituttar men mümkindikterdi paydalanıp, bilikti tartıp aluğa wmtılatın küşterdiñ payda boluı da mümkin…
– Öziñiz de bilesiz, Parij kommu­nasınıñ 1871 jılğı dekretiniñ birinşi tarmağında dindi, şirkeudi memleketten bölip tastağan. Osı rette, Sizdiñ oyı­ñız­şa, dinniñ memlekettiñ sayasatına ara­lasuı dwrıs pa?
– Dindi qoğamnan alıp tastay almaymız. Dinniñ qoğam müşeleri arasındağı baylanıstıruşı rölin joqqa şığara almaymız. Biraq, osı küş, qwddı atom quatı siyaqtı dwrıs bağıtta paydalanılsa paydalı, teris maqsatta paydalanılsa ziyandı boları haq. Mısalı, elimizde salauattı ömir süru saltın däriptep jatırmız, nege? Salauattı ömir arqılı dwrıs tamaq işip, jaqsı qorektenip jäne sportpen aynalısıp, paydalı närselerdi jasau arqılı densaulığımızdı jaqsartamız. Demokratiyalıq-zayırlı qoğamnıñ eñ bir artıq twsı da, onıñ mıqtı da älsiz twsı onıñ mol bostandığı men erkindiginde. Zayırlı qoğamda qandaybir dinniñ nemese dini instituttıñ memleket biligin qolına aluına rwqsat etilmeydi. Al, zayırlı memleket – qoğamnıñ jauı emes, ol dinniñ jauı emes, dindi qwrtu kerek degen maqsatı joq onıñ. Sovet Odağı kezinde äsireşil wrda-jıq ateizm boldı ğoy, din ataulınıñ barlığın qwrdımğa jibergisi kelgen, zayırlılıq onday emes. Zayırlılıq aytadı: «men dindi joqqa şığarmaymın, din bar, dinge qwrmetpen qaraymın, biraq şeksiz qwqıq degen tağı joq, meniñ qwqığım, seniñ qwqığıñ bw­zıla bastalğan jerden toqtaydı nemese meniñ erkindigim seniñ erkindigiñe nwqsan keltirgenge deyin, qaşan men seniñ erkindigiñe nwqsan keltire bastaymın onda meniñ erkindigim joyıladı». Eger, osı wstanım bolmasa onda mıqtılar men küştiler älsizder men äljuazdardı basıp tastaydı. Erteñ bireuler «biz nağız patriotpız, biz nağız wltşılmız, biz nağız dinşilmiz» dep şığadı da, bilikti qolına alğannan keyin, al, tıyımdar men jazalardı jaudıra bastaydı. «Qız balalardı oqıtuğa bolmaydı, olardı ısırap, ol künä, qız degen üyde otıru kerek, ıdıs juıp, toqımasın toqıp, küyeuiniñ qızmetin jasauı kerek,onıñ ömirge kelgen maqsatı sol!», – degen sözder mına dinşil (!) partiya bilikke kelgeli Türkiyada jii estiletin boldı ğoy. Erdoğan mırza däl osınday bet-beynesin osıdan 15-20 jıl aşıq körsetken joq edi, ol qala äkimi, sonsoñ prem'er, soñında prezident tağına deyin şığıp, biliktiñ barlıq tarmaqtarın özine qaratıp alğan soñ basqaşa söyleytin boldı. Erdoğan 48-49%-ğa deyin dauıs aldı, sol-aq eken ol demokratiya men zayır­lılıqtı asa kerektenbeytinin körsete bastadı, tiliniñ astında jatqan dünielerdi şığara bastadı. Söytip, Türkiyanı Ata­tü­rik ornatqan wlttıq häm zayırlı demo­kra­tiyalıq memlekettiñ irgesinen alşaq­tatıp, birtalay zañdardı, qolında köpşilik man­dat bolğan soñ, tipti, Konstituciyanı özgertti, memleketti basqaru jüyesin de soñ­ğı 13 jılda aytarlıqtay özgeriske wşı­rattı. Osınıñ bärin ol demokratiyalıq jäne zayırlı tüzimniñ mümkindikterin pay­dalana otırıp jasadı. Zayırlılıq, körip otırğandarıñızday, demokratiyalıq mem­lekettiñ eñ mañızdı sipattarınıñ biri äri kepili. Sondıqtan, demokratiyalıq memleket avtoritarlıq nemese teokratiyalıq elge aynalmasın desek, azamattardıñ sanasına osı zayırlılıq qağidasın siñire beruimiz kerek, meritokratiyanı däriptep, biliktiñ tarmaqtarınıñ bölinui qağidasın bwltartpay orındau şart. Bilik tarmaqtarı bir-biriniñ isine qol swqpaytını siyaqtı adamdardıñ jeke ömirlerine de qol swğuğa bolmaydı. Azamattardıñ jeke ömiri – olardıñ jeke alañı, sol jeke alañğa, adamnıñ öziniñ ömir süru älemine qol swğuğa bolmaydı. Ökiniştisi, diktatorlıq pen avtoritarlıq jüyeler demokratiyalıq zayırlı qoğamnıñ kemşin twstarın, älsiz twstarın şeber paydalanıp, bilik­ke kelip otır. Onıñ bir körinisin, naqtılap aytqanda «dinniñ atın jamılıp» bilikke qol jetkizudiñ tanımal ädisterin ayta ketelik:
Dini-sayasi ideologiyadağılar  3 «AT»-tı qatar jürgizedi. Birinşi «AT» – jamağAT. Jamağat degenimiz, dini-sayasi ideologiyanıñ adam resurstarın, adam küşin jinau, ol üşin qanday bir dini bağıttı betperde etip, onmıñdağan, jüzmıñdağan adamdardı soğan ilandırıp, basın baylap aladı. Ekinşi «AT», ol – qarajAT. Adamdardı belgili bir dini-sayasi idealdarğa jwmıldırıp, özine qaratıp alğan soñ jamağat müşeleri men janküyerleri arqılı qarajat jinaydı. Jamağat neşe türli qarjı közderine, qwrılımdarğa, bwqaralıq aqparat qwraldarına ielik etui mümkin, öndiristik mekemelerge, sauda jelilerine t.b. ielik etui mümkin. Eñ soñğı «AT» – sayasAT. Adam küşin jinap alğan, qarjı küşin ornatıp alğan soñ jamağat endi sayasatqa wmtıladı, maqsatı bilikke ıqpal etu jäne birte-birte bilikti baqılauğa alu. Mine, osı üş «AT» – jamağat,qarajat, sayasat, dini-sayasi ideologiyalıq ağımdardı märege jetkizetin wş twlpar desek te bolğanday. Qay ağımdı, qay jamağattı alsañız da, bäriniñ wyımdasu jäne taralu ädisi osığan wqsas keledi. Jä, olar nelikten dindi paydalandı degen swraqqa kelsek: dinniñ magnit siyaqtı küşi bar, ol adamdardı özine tartadı jäne bağındırudıñ teñdesi joq küşin bere aladı. Zayırlı demokratiyalıq qoğamda dinge tolıq erkin­dik berilgen, biraq, osı dini senim bos­tandığınıñ keñ ayasın bwrmalap, özde­riniñ äkki maqsattarına jetu üşin qanaytın dinniñ atın jamılğan küşter bar. Mısalğa, bir ağımnıñ qaramağında 100 mıñ qoldauşısı bar deyikşi: onıñ işinde därigeri bar, zañgeri bar, injeneri bar, mwğalimi bar, bazardağı saudageri bar, tizginşisi bar, neşe türlisi bar. Ol bir sayasi küş, elektorat. Al, keybir ağımdardıñ ıqpalında milliondağan adamdar bar, osıdan oylañız, olardıñ memleketke jäne qoğamğa ıqpal etu küşteriniñ qanşalıqtı ekenin. Olardıñ är jerde «adamdarı» bar, oğan qosa olardıñ qomaqtı qarjısı bar. Mısalı, AQŞ-tağı ülken şirkeuler men halıqaralıq missioner wyımdarı milliardtağan dollarğa ielik etedi. Al, demokratiya bolğan soñ kezekti saylau keledi. Adam sanı molayıp, öz küşine özi äbden senip alğan dini ağımdar bir partiyanıñ qwramına kirui nemese özderiniñ jeke partiyaların da aşuı äbden mümkin. Saylau kezinde sayasi partiyalar men dini ağımdardıñ basşıları arasında kädimgi sayasi saudalasu bastaladı. Sayasi partiyalarğa ne kerek saylauda jeñiske jetu üşin, ärine dauıs kerek! Partiyalar eldegi irili-wsaqtı jamağattardı monitoringke alıp qoyğan, birimen biri şım-şıtırıq aralasıp ketken ğoy, mınalardıñ adamdarı analardıñ işinde, al, analardıñ adamdarı mınalardıñ işinde jür… Partiya basşısı nemese uäkili jamağat basşısına (taqsır, şeyh, pir, wstaz t.b. neşe türli ataluı mümkin): «Sizdiñ qolıñızda ülken jamağatıñız bar, 500 mıñ adamıñız bar, sizdiñ bir auız söziñiz olar üşin zañ. Osı saylauda bizdiñ partiyağa qoldau beriñiz!», – degende, jamağat basşısı da: «Jaraydı, seniñ partiyaña bolısayın, al, sen mağan ne beresiñ? Bizdiñ jamağatqa on deputattıñ ornın beresiñ. Erteñ ükimetke kiretin bolsañ, partiyalarıñ jeñip, ükimet qoldarıña ötetin bolsa, 3 ministrlikte bizdiñ adamdar otıruı kerek, bizdiñ jamağatımızdıñ mınaday mınaday talaptarına kömek beresiñder», dep, bilim salasındağı, basqa da salalardağı özderine ıñğaylı närselerdi swrap, eki jaq kelisip aladı. Sayasat küşine ie bolğan jamağat memleketti basqaru salasındağı qwrılımdarğa öz adamdarın engizedi, oğan biliktegi partiya bolısadı. Bwl jerde bir iri partiya birneşe jamağatpen osınday etene jaqın boluı da äbden mümkin. Türkiyanıñ, Mısırdıñ, Päkistannıñ, AQŞ-tıñ sayasi partiyalarınıñ, saylaularınıñ tarihtarın zerdelep körseñizder, sayasat pen dinniñ qanşalıqtı qoyan-qoltıq aralasıp ketkenin anıq köre alasızdar. Sonımen qatar, qazirgi jihandanu däuirinde iri dini-ideologiyalıq ağımdardıñ bir eldiñ köleminen asıp tasıp, köptegen elderge taralıp ketkenin de bayqay alamız. Osınday halıqaralıq jamağattar birneşe eldiñ sayasatına ıqpal ete aladı, olardıñ özderi iri älemdik küşterdiñ ıqpalında boluı da mümkin, mine, mäseleniñ ar jağı qayda jatır! Al, osı jımısqı da ziyandı äriptestiktiñ aldın alu öte kürdeli mäsele. Dini-sayasi ağımdar halıqaralıq küşterdiñ de qoldauımen demokratiyalıq ortanı paydalanıp, bir eldiñ biligine qol jetkizui mümkin. Osınıñ eñ naqtı mısaldarın Türkiya, Mısır, Saudi Araviya siyaqtı köptegen elderden köruge boladı. Jer betindegi alıp memleketter qol qusırıp otırması anıq, olar özderiniñ imperialistik idealdarına, älemdiñ gegemoniyalarına nwqsan keluin qalamaydı, olar da özderiniñ aytqanına könip, aydağanımen jüretin sayasi twlğalardı qalıptastıradı nemese sonday beyimdiligi bar, sayasi twlğalardıñ bilikke keluine qoldarınan kelgenşe ıqpal etedi. Bwqaralıq aqparat qwraldarı, ekonomikalıq tetikter, sayasi tetikter, ÜEW t.b. arqılı ıqpal jürgiziledi. Olardı köbinese qarjı ieleri, oligarhtar qoldaydı. İşki akterlar sırtqı qoldausız sayasi armanına jete almasın biletini siyaqtı, sırtqı küşter de işki aktersiz öziniñ josparın iske asıra almasın biledi. Büginde AQŞ siyaqtı memleketter halıqaralıq qwqıqtıñ eñ negizgi qağidaların belinen basıp, öziniñ qoqan-loqqısın aşıq jürgizip jatır ğoy. Mısalğa, AQŞ özine wnamaytın nemese aybat şekken memleket basşıların tağınan taydıramın dep aşıqtan aşıq aytıp, äsirese, Tayau Şığıstağı elderdegi bilikterdi birinen soñ birin auıstırıp, eli men halqın talan-tarajğa salıp keledi, soñğı 30 jılğa qarasaq jetkilikti. Qanşama million adam bosqın boldı, qanşama million adam jazıqsız qırıldı. Mına Siriyağa qarañızdar, prezident Asadtı qwlatamın dep işki alauızdıqtı qayrap, qarsılas küşterdi qoldap, qırılıs otın tamızıp jiberdi. Liviyada Kaddafi qırıqşaqtı jıl bilikte twrğan. Ol Amerikamen täjikelesip, ayağında eli qantögis alañına aynalıp, işki janjal bastalıp, özi de atılıp ketti ğoy. Tunisiya, Egipet, Yemen… Ukrainadağı jağday da wqsas, onıñ da halıqtıñ dauısımen saylanğan prezidenti bar edi. Ol prezident Amerikanıñ, Batıstıñ müddesine qayşı bolğannan keyin, onı qwlatıp, ol Reseyge qaşıp, ayağında Ukrainanıñ özi jiktelip, qantögis toqtamay jatır. Osınıñ bäri de tragediya emes pe?! Al, äñgimemizdiñ auanın qayıra din men memleket qatınastarına bwratın bolsaq, joğarıda atalğan francuz revolyuciyası men Amerikanıñ memleket bolıp jariyalanuındağı doktrinalarda qarapayım tilmen aytqanda dinniñ (şirkeudiñ) nelikten memleketten ajıratılıp, bölek qoyılğanın dwrısıraq tüsinemiz. Osı doktrina boyınşa din (şirkeu) öziniñ şeñberinen şıqpauı läzim, sayasatqa aralasıp, memleket biligine qol swqpauı tiis. Al, qazirgi şe?! Arada 230 jılday uaqıt ötkende… Qazir sayasat dinniñ ıqpalında da, din de sayasattıñ ıqpalında bolıp ketti, bwl ekeui et pen tırnaqtay, tonnıñ işki bauınday. Amerikadağı prezident saylauında din sayasi maqsatta paydalanılatın resurstıñ biri, mümkin eñ bastısı. Olar qoldarına Bibliya alıp şığadı, dini ritorikanı şeber paydalanadı. Amerikadağı radikaldı hristian ağımdarı köbinese Respublikalıq partiyağa qoldau beredi, bwl jasırın emes. Qarajat ta jinaydı, dauıs ta jinaydı. Türkiya, Päkistan siyaqtı mwsılman elderinde dinniñ atın jamılu arqılı, halıqtıñ taza dindarlıq sezimderin qanau arqılı bilikke kelgen partiyalar bar. Qarapayım jwrt «Mınau «Alla» dep twrğan adam ğoy, Qwdaydıñ jolında jürgen adam ğoy, bala-şağamızben soğan dauıs bereyik», – deydi. Osınıñ bäri zayırlılıqtıñ qalayşa ayaqastı etilip jatqanın jäne osı sayasi jımısqılıqtıñ qoğam men memleketke äkep jatqan ziyandarın körsetse kerek…
– Elimizdiñ dini ahualına toqtalıp ötseñiz?
– Qazaqstandağı demografiyalıq jäne dini-sayasi ahualğa keler bolsaq. 1991 jılı täuelsizdigimizdi jariyalağan kezde, Qazaqstan­da qazaqtar ğana bolğan joq, mwsılmandar ğana bolğan joq. 1993 jılğı alğaşqı Konstituciya qabıldanğanda jäne 1995 jılı qabıldanğan qazirgi Konstituciyanı qara­sañız demografiyalıq körsetkişter müldem basqaşa edi. 1991 jılı Qazaqstanda qazaqtar qatelespesem şamamen 43% boldı. Al, qazir qazaqtar 69%-ğa köbeydi. Jer betinde bir ğana wlttan, bir ğana dinnen qwralğan memleket kemde-kem, tipti joq­tıñ qası. Izrail'di alatın bolsañız, Izrail' evrey memleketi degen atı bolğa­nımen, hal­qınıñ 30%-ğa juığı arabtar, mwsıl­mandar jäne evreylermen nekelengen basqa wlt ökilderi, onıñ işinde özimizdiñ qazaqtar da bar. Düniejüziniñ qay elinde evreyler twrsa solardıñ wrpaqtarı köşip kelgen, sonsoñ olar özderimen birge äleu­mettik mäselelerdi, dini mäselelerdi alıp kelgen. Sırtınan qarasañ ol birtwtas, änşeyin tek evrey eli siyaqtı körinedi, biraq, tereñ üñil­señiz onda da kontrast bar ekenin köresiz. Saudi Araviya patşalığın alatın bolsaq, ol 100% mwsılman eli degenmen, ol da işinde bölinedi. Sunnitter jağı basım bolğanımen keybir aymaqtarda şiitter şoğırlanğan. Olardıñ da işki mäseleleri jetip jatır, kelimsek jwmıs­şılar köp. Sunnit jağındağılar da dästürli hanbalit mäzhäbındağılar men radikaldı salafit bağıtın wstanatındar bolıp bölinude. Türkiyanı da köptegen etnostardan qwralğan, onıñ bäri türiktekti emes. Sondıqtan, Qazaqstan Türkiyanıñ nemese Europanıñ jolın nemese basqa bir eldiñ jolın ayna qatesiz qayta­laymız desek, qatelesemiz. Sebebi, Euro­panıñ mäseleleri özine tän, ol bizde joq. Turkiya­nıñ öziniñ ortası, öziniñ aynalası, öziniñ geo-sayasi jäne geo-ekonomikalıq kon'yukturası bizden bölek. Din mäselesine kelgende Qazaqstan öziniñ özindik jolın wstanuı kerek edi. Biz 1991 jılı jeltoqsan ayında täuelsizdikti jariyaladıq ta 1992 jıldıñ aqpan ayında, yağni bar joğı eki aydıñ işinde «Dini senim bostandığı jäne dini birlestikter turalı» zañdı qabıldap jiberdik, täuelsiz eldiñ eñ alğaşqı zañınıñ biri retinde! Aluan türli dini ağımdardıñ Qazaqstanğa keluine, ügit-nasihat jasauına osı bir kemtar zañımız qolaylı orta tuğızdı. 1990-jıldardıñ basında, äsirese 1991-1994 jıldarı Qazaqstannan şetelge barıp kelgenimde wşaqtardıñ işi tolğan missionerler men eriktiler ekenin körip, tañ qaluşı edim. Wşaqtardıñ işi tolğan Amerikalıq, Europalıq missionerler, «Beybitşilik korpusı», «Meyirim­dilik korpusı», ıqpal agentteri. Qay jer­ge barsañ osılar, qwddı iesi joq bir elge kelip, ielik etip, aqıl aytıp otırğan­day. Almatınıñ köşelerinde qaptağan missionerler edi, teatr zaldarı, universi­tet­­terdiñ zaldarı, stadiondar olarğa beriletin, tipti, birneşe TV-arnasınan kädimgi missionerlik habarlar taratılatın, şeteldegi missioner telearnalarınan retranslyaciya jasalatın. Osını körgen mwsılman elderi de qalısa ma?! Türkiyadan, Arabiyadan, Egipetten, Irannan, Päkistannan ağımdar keldi. Olarğa «sen kimsiñ?» degen joq, bäri şetinen halıq­tı ügittep, şetinen alıp ketti. Bir jağınan zañımız osal bolsa, ekinşi jaqtan olarmen taytalasqa tüsetin özimizdiñ ğalımdarımız, sauattı dintanu­şı­­larımız bolğan joq. Bügin sonıñ zardabın körip twrmız ğoy. Esesine, elde ekonomikalıq dağdarıs, Keñes odağı qwlap, ekonomika bıt-şıt. Jas memleket halıqtı qalay toyğızamız, su-gaz-elektr quatı, janar-jağarmay, nan, et, süt t.b. negizgi tw­tınu tauarların qalay qamsız etemiz dep jür­gen edi. Ol kezde Keñes odağınan qalğan zañdar birneşe jıl qoldanısta boldı ğoy. Älqissa, bizdiñ jas memleketimiz täuelsizdiktiñ alğaşqı10 jılın reforma üstine reforma, jaña zañdardı qabıldau, egemendi memlekettiñ negizin qalau, şekaraların bekitu, aqşasın şığaru, äskerin jasaqtau siyaqtı auqımdı şaralardı qoldanuğa jwmsadı. Sol kezdegi basımdıq, şekaralardı, halıqtı, auru-sırqaudan, işki bülikterden, apattardan saqtap qalu boldı. Osı «şwraylı» ortanı missionerler men kelimsek dini ağımdar öte tiimdi paydalandı. Auru da solay ğoy! Mısalı, virustar men mikrobtar immuni­tet­tiñ älsizdigin paydalanıp denege kiredi emes pe?! Adam denesindegi qorğanıs jüyesi­niñ bir jerinen sañılau tapsa boldı, sol jerden kiredi. Sodan keyin deneni qwrtadı! Mına ziyandı dini ağımdar da tura sonday virustarğa wqsaydı. Täuelsizdiktiñ alğaş­qı jıldarında memleketimizdiñ immu­niteti äli küşti bolğan joq edi, virus­tarğa qarsı ekpemiz de bolmay qaldı. Aurudı jeñu üşin aldımen virustı, mikrobtı joyu kerek. Virustı joymasañ, auru joyılmaydı. Deneniñ immunitet küşin joğarlatu kerek te, qay virus ekenin anıqtap, jaqsılap talday otırıp, virusqa qarsı antivirus paydalanu kerek. Bir kezderi köşede, bazarda basıp jüre almauşı edik qoy, päterlerdiñ esigin qağıp, kitap taratıp, almasañ da seni swraqqa alatın: «Mazalamañdar, meniñ öz dinim bar, Qwdayım bar», – deseñ de ketpeytin. Sol kezde virusqa qarsı antivirustarımız bolmay qaldı. Qayta sırttan kelgen ağımdarğa jasıl bağdarşam jağılıp, esikter aşılıp, eñ bir gumanist, eñ bir toleranttı, eñ bir liberaldı elge aynaldıq. Missionerlerdiñ düniejüzinde ştab-päterleri bar, qoldarında milliard qarjı bar, adam küşi bar. Men erteñ ne isteymin, qalay kün köremin, qayda twramın dep oylamaydı, olar. Olardı tehnikamen qamtamasız etedi, aqşamen qamtamasız etedi, twratın jaymen qamtamasız etedi, barğan elinde qoldaumen qamtamasız etedi. Din taratuşılar, jaqsı kiingen, astında köligi bar. Qayda jwmıs isteydi? Naubayhanada jwmıs istey me? Joq! Injener me? Joq! Qalay kün köredi? Eşkim onı swrastırmaydı. Tañer­teñnen keşke deyin isteytini tek qana söyleu, jinalıstan jinalıs, radioğa baradı, televideniyağa baradı, halıqtı jinaydı, solarğa aqıl aytadı, kösemsidi, publikaciyaları dayın twradı. Arnayı ügit-nasihat qağazdarı taratıladı, videomaterialdar, internet sayttarı arqılı adamdardıñ miların aynaldıradı, sanasın ulaydı, öziniñ dinine kirgizedi. Kirgizgennen keyin jaqsılap paydalanadı. Ol adam bir jerde jwmıs isteydi. Söytip tapqan tabısınıñ 5%, 10%, 15%, 20%-ın joq demey, sol ağımğa äkelip berip otıradı. Sosın, ol adam tağı da özi siyaqtı adam tauıp, sol ağımğa qosadı. Onıñ barlığın dini ağımdar sauap jinaysıñ dep tüsin­diredi,bireuler «jiHad» dep tüsin­diredi, Qwday jolında jasağan eñbegiñ dep tüsindiredi. Adamdardı ne arqılı jinauğa boladı? Adamdardı qazir sport arqılı jinauğa boladı. Mısalı, bir sport salasına, futbol deseñiz 100 mıñ adamdı jinay alasız stadionğa. Muzıka, koncertke şaqırasız mısalı, 50 mıñ, 100 mıñ adam jinaladı deyik. Sport pen muzıkanıñ janküyerlerin alğanda birneşe millionğa jetkizuge bolatın şığar. Biraq bärinen de küşti, bärinen de ıqpal­dısı osı din. Dinmen million, 100 million, milliardtağan adamdı baqılauğa ala alasız. Al, Qazaq­stannıñ sırttan kelgen mwsılman jäne mwsılman emes dini ağım­darğa, missionerlerge qarsı qoyatın özindik brendi bolğan joq, balama wsınısı bolğan joq.  YAğni, Qazaqstan halqınıñ, Qazaq­stan memleketiniñ, Qazaqstan aza­matı­nıñ, dinge degen közqarası qalay bolu kerek, memleketke közqarası qanday boluı kerek degende mardımdı närse aytılmadı. Qa­zaq­stannıñ unitarlıq tw­tastığı prin­cibine say jañaşa bir dünieni, wlt­tıq ideologiyanı wsınuğa bolmas pa edi? Bwl jerde bir unikaldı twjırım, doktrina, bir sayasi twğırnama jasaluı kerek edi. Onıñ negizgi maqsat­tarı: birinşiden– Qazaqstannıñ memleket retinde twtas­tığın saqtau; ekinşiden– Qazaq­stan qoğamındağı işki tatulıqtı, azamattar arasındağı tatulıqtı qamtamasız etu, nığaytu; üşinşiden, Qazaqstan azamattarınıñ qanday bir radikaldı, ekstremistik, sayasi-dini ideologiyalardıñ jeteginde ketuine tosqauıl qoyu. Qazaq­stannıñ zayırlı memleket retinde qalıp­tasuın jäne zayırlılıq principin mwqiyat qorğanısqa alatın, sayasi-qwqıqtıq meha­nizmderdi tiimdi jüzege asıru maqsat­tarı boluı şart. Al, biz bolsaq kerisinşe, qay din kelem dese keliñder, esigimiz aşıq dep wrandattıq.Söytip, olar jappay Qazaqstanğa keldi, oqu orındarın aştı, ädebietterin alıp keldi. Esesine, bizdiñ azamattar, jastarımız, wldarımız, qızdarımız Tür­kiyağa, Egipetke, Arab elderine barıp oqıdı. Päkistan men Malayziyağa bardı. Ba­rıp ta jatır, qazir. Amerikada oqıp jatır pälenbay mıñdağan jastar. Europada oqıp jatır. Osılar sol elge barğanda kimdermen aralasıp jatır, kimderdiñ ıqpalında jür? Olar sol elden elimizge qaytqanda joğarıda atalğan qağidalarğa berik azamattar bolıp kele me, joq, äy­teuir, ärqaysısı bir-bir ağım­nıñ, bir-bir dinniñ, bir-bir ideologiya­nıñ kädimgi belsendi uağızşısı bolıp kele me? Aytıp otırmın ğoy, bizdiñ immunitetimiz bolmauı saldarınan biz sırtqı element­terdi, ziyandı element­terdi bılayşa aytqanda, sauda tilimen aytatın bolsaq, arzan da sapasız tauarlardı özimizdiñ işki baza­rımızğa erkin kirgizip aldıq. Endi, qazir ajı­rata almay otırmız qaysısı dwrıs, qaysısı teris. Jastarımız sanaları taza, olardı «şikizatqa» wqsatatın bolsaq, şiki­zattarımızdı qalay bolsa solay jiber­dik, al, olardı şeteldegi missionerler öz qalauları boyınşa «öñdep» özimizge qayta jiberdi. Zayırlılıq pricipterinen auıt­quımız saldarınan jäne zayırlılıq pen demokratiya degendi şeksizdik, baqı­lausızdıq jäne şeksiz bostandıq retinde qabıldauımız saldarınan, memleketimizdiñ unitarlıq sipatın qorğauda qajetti şaralardı der kezinde qoldanbauımız saldarınan qazir öte kürdeli jağdayğa duşar bolıp otırmız.Din jağın alatın bolsaq, qay dinge senemiz degen swraq jii estiletin bolıp ketti. Bir mwsıl­mandıqtıñ özi qazir pälenbay ağımğa bölinip ketken, eki dindar, eki molda bas qossa dau bastaladı. Ağımdar bir-birine ölerdey öş. Är dini ağım özin taza joldamın, tura joldamın, haq jolındamın, qalğanda­rınıñ bäri teris jolda dep aytadı. Birimen-biriniñ aman sälemi joq. Ol jetpegendey radikaldı-ekstremist ağım­dardıñ soñınan ketken jüzdegen jastar, äyel, bala-şağasımen basqa elderde soğısıp jatır. Osıdan 15-20 jıl bwrın dabıl qaqqanbız, biraq, ökiniştisi osı mäselege layıqtı därejede män berilmedi. Qazirdiñ özinde naqtı şaralar qoldanılıp jatır dep aytuğa erte siyaqtı. Qoldanılıp jatqan şaralar bolsa jetkiliksiz…
– Ağa, endi qorıtındı swraq. Älem­de orın alıp jatqan dini ahual­dardıñ memleketimizdiñ äleumettik-psiho­logiya­lıq ömirine ıqpalı qanday? Din turalı, dälirek aytsaq, Islam dini turalı tüsinigimiz jetkilikti deñgeyde dep ayta alamız ba? Dini şielenisterden şığudıñ jolı qanday?
– Bizge eñ aldımen zayırlılıqtı dw­rıs tüsinu kerek, dwrıs tüsindiru kerek. Sonsoñ, bizge ne kerek? Bizge, Qa­zaqstanğa, tınıştıq kerek, ärbir adamğa, qay wlt­tıñ ökili bolsın, qay etnostıñ adamı bolsa da, tañerteñ jwmısına barıp, jwmısın istep, öziniñ adal eñbegimen, keşke üyine kelgende bala şağasınıñ qa­sın­da tınış şay-tamağın işip, täuba dep jastıqqa basın tigizip, bir erkin wyıqtap, elim aman bolsın, memleketimiz jaqsı bolsın dep, osı eldi biz qalay damıtamız, qalay körkeytemiz, qalay onı auqattı da quattı elge aynaldıramız degen oymen ğana şarşap, sol oymen ğana äreket etip, memlekettiñ damuına är adam öziniñ adami kapitalın engizu arqılı äreket jasauı kerek. Mine, memleket azamattardı osığan wyımdastıru kerek, osığan baulu kerek. Bizde mwsılmanşılıqtıñ eñ bir qatigez formaları, eñ bir keritartpa türleri qayta keñ nasihattalıp jatır. Qazaqstanda jañağı äl-Farabi, Ibn Sina, äl-Biruni siyaqtı ğalım babalarımızdıñ, progressivti oylaytın oyşıldarımızdıñ mwsılmandığın nasihattap jatqan joqpız. Onıñ ornına Hİİ-Hİİİ ğasırlardan beri qaray payda bolğan dini-sayasi ağımdardıñ nasihattaluı küştirek bolıp jatır. HHİ ğasırdıñ adamın5-6 ğasır artqa ketuge şaqıratın ağımdar köbirek körinip jür. Onday täjiribe basqa elderde de bolğan, sonı nege eskermeymiz?! Aytalıq,biz Tür­kiya­nıñ jolın, bağıtın tañdadıq deyik. Onda bizdiñ osıdan 20-30 jıldan keyin qanday memleketke, qanday elge aynalatınımızdı köru üşin,säuegey boludıñ keregi joq, qazirgi Türkiyanıñ jağdayına qarau jetkilikti. Olardıñ da jağdayı mäz emes, separatizm degen şarıqtap twr, dini ağımdar bilikke jarmasıp alğan, neşe türli tariqat, neşe türli jamağat, sırtqı küşterdiñ ıqpalı joğarı… Kün sayın Türkiya kül parşağa aynaladı, neşe türli federativtik okrugterge bölinedi, kürd­ter bılay şığadı, analar bılay şı­ğadı degen äñgimeler aytıluda. Dini twrğıdan alsaq, zayırlılar men şariğat jolındağılar arasındağı qaqtığıs, äsker men basqası, dini ağımdardıñ öz işindegi qaqtığıs t.b. Qazir Erdoğan men Gyulenşiler qaqtığısıp jatır, ärqaysısınıñ prokuraturada, äskerde, policiyada, bilim beru salasında t.b. toptarı bar, qoldarında gazetter men TV-arnaları, bir-birin qara­lap, jamandaumen, joyumen älek. Tür­kiya­nıñ qazirgi jağdayı bizderge ğibrat boluı kerek, öytkeni,  onda soñğı 2-3 jıl köleminde eki dini ağım birimen biri şay­qasıp, memlekettiñ külin kökke wşırıp jatır. Prezident Erdoğan ateistermen küresip, şayqasıp otırğan joq, kerisinşe özi siyaqtı dinşil, bes uaqıt namazın qaza etpeytin Fethulla Gyulenniñ özimen, onıñ ağımımen şayqasıp jatır. Demek, biz eger Türkiyanıñ jolımen jüretin bolsaq, osıdan 20-30 jıldan keyingi Qa­zaq­stan qazirgi Türkiya siyaqtı bolmaq. Al, Egipettiñ jolın tañdasaq, onda Qazaqstannıñ bolaşaqta qanday el boların körgimiz kelse, bügingi Egipetke qarayıq, endeşe. Halqınıñ 80 payızğa juığı sauatsız, aş-jalañaş, eşbir ekonomikalıq küşi joq. 90 million halqı bar Egipettiñ jalpı işki önimi 17 million halqı bar Gollandiyadan 4 ese kişi. Al,  Saudi Arabiyanıñ jolın tañ­daytın bolsaq, ondağı baskeser de wrdajıq ağımdardı ne isteymiz?! Qa­zirgi Saudi qoğamında erkekter qalay ömir süredi, äyelder qalay ömir süredi, qoğam qalay qalıptasqan, sayasatı qalay jürip jatır, sauattılıq deñgeyi qan­şalıqtı, osılarğa bir sät zer salsaq ta jetkilikti. Al, mına Päkistan men Auğanstan mwsılmandarınıñ bağıtın alamız desek, onda qanday elge aynalatınımızdı köru üşin bügingi Päkistanğa, Auğanstanğa qarau jetkilikti. Osılardıñ eşqaysısınıñ jolın quıp Qazaqstan örkenietti, sauattı, mıqtı, damığan, zayırlı-demokratiyalıq, äleumettik qoğamğa aynalmaydı. Bwl mümkin emes. Ärine, bwlar bizge tuısqan halıqtar, bauırlas halıqtar, bir dinniñ, bir mädeniettiñ şebinde twrmız, olarmen mümkindiginşe jaqın qatınasta bolayıq, tatu bolayıq, sauda-sattığımız jürsin, bauırlastıq qatınastarımız dami bersin, meniñ oğan eşqanday qarsılığım joq. Biraq, Qazaqstan öziniñ jolımen jürui kerek dep oylaymın. Joğarıda atalğan principter negizinde işki twtastanğanı, birikkeni abzal. Ol jerde biz dinniñ jağımdı rölin, kons­truktivti rölin paydalanuımız jön. Biraq, eşqaşan da dinniñ belgili bir sayasi toptardıñ nemese sırtqı küşterdiñ qwralına aynaluına jol berilmeui kerek. Äytpese, öte qiın jağday boladı, Siriya, Iraq, Auğanstan, Päkistan, Türkiya, Liviya, Yemen, Egipet, Iran scenariyleri qaytalanuı mümkin. Bwl elderde osınday qantögisti köremiz dep oylamağan şığar. Auğanstanğa qarañızşı, 36 jıl boyı soğıs örtin öşire almay keminde 5 ğasır artqa ketti. Siriya qanday el edi?! Osıdan birneşe jıl bwrın ğana elbası barıp, Damaskide  äl-Farabi babamızdıñ beyitin aşıp, swltan Beybarıs babalardıñ kesenelerin aşıp edi ğoy. Qanday keremet, halqı degen eşkimniñ isinde şaruası joq otırğan el edi. Qazir bıt-şıt, qalalar jermen-jek­sen, halqı bosqın. Osı elder qaşan twraqtılıqqa qol jetkizedi, belgisiz. Olar sayasi twraqtılıqqa qol jetkizgennen keyin, qirağan qalalardı, infrastrukturalardı, joldardı, köpirlerdi, auruhanalardı qaytadan saluğa tağı da keminde 50 jıl ketedi ğoy! Bwl osı elder älemdik qauımdar köşinen bir ğasır artta qaldı degen söz. Sondıqtan, biz osınıñ bärin sarapqa saluımız şart. Qay jerden bizge qauip tönui mümkin, qay jerden bizge nwqsan tiyui mümkin, işki twraqtılığımızğa ziyan keltiretin faktorlar qaysıları, olarmen qalay küresemiz t.b. mäseleler boyınşa wlttıq strategiyamız boluı kerek. Sonıñ bärin sarapqa salıp, memleket der kezinde toytarıs berip twruı kerek. Bwğan Qazaqstandağı barlıq azamattar müddeli, bäriniñ qwqıqtarı teñ, armanı ortaq. Ärbir azamat osı eldiñ damuına, güldenuine, onıñ işki qauipsizdigi men sırtqı qauipsizdigin qamtamasız etuge öziniñ ülesin qosatın bolsa igi. Azamattardı osı sanamen tärbieleuimiz kerek, bükil memlekettik jüye osığan negizdelui kerek. Memlekettiñ immuniteti mıqtı boluı kerek. Mına sırttan kirgen kelimsek ağımdarğa qarsı qoldanatın bir balama wsınısı bolu kerek. Ol äli bizde joq. Mınau qazaqtıñ dästürine jat ağımdar qalayşa birinşi orınğa şı­ğıp ketti? Nege? Öytkeni, özimizdiñ dini wstanımımızdı zamanaui twrğıdan, qoğam müddesi twrğısınan ayqındap, anıqtap bere almadıq. Äsirese, azamattardıñ zayırlılıq sanasın qalıptastırıp, zayır­­lılıqtı dwrıs tüsindirip, ärbir aza­­mattıñ zayırlılıqtı paydalanuına jäne qorğauına qajetti jağday jasaluı kerek. Sol kezde sıylastıq boladı. Qazir barlıq ağımdar birimen-biri janjalda, onday qoğamda tınıştıq pen bereke bolmaydı ğoy. Eger, memleket säl älsirep, kişkene şañırağı şayqalsa, Qwday betin aulaq qılsın, bwl ağımdar qantögiske barudan da tayınbaytın şığar. Al, bizge bwl kerek pe? Onda mıñ jıl artqa ketemiz, tipti, täuelsizdigimizdi de saqtay almay qaluımız ıqtimal. Köptegen jastar kim-köringenniñ soñınan ketip, atam qazaq estimegen ağımdardıñ qwrbanı bolıp, odan eşbir jaqsılıq tauıp otırğan joq. Dini ağımdarğa moyınswnğan adamdardıñ otbasılardıñ şırqı ketip, neşe türli kerağarlıqtar payda bolıp jatır. Qoğamnıñ işinde kerneu payda bolıp, psihologiyalıq küyzeliske wşırap jatqan kün sayın köbeyude. Osı ziyandı dini ağımdardıñ eşqaysısı da qoğamğa bir jeñildik, bir baqıt pen quanış, sonday bir toleranttılıq äkep otırğanı joq. Sondıqtan, mwnıñ bäri de qazirgi qoğamdağı işki qatınastardı odan äri qiındatıp, eñ bastısı sanağa bwğau salıp, adamdardı qwlaqkesti qwlğa aynaldırumen şwğıldanuda. Biz qoğamdı jiktep böluge negizdelgen «jarılqauşı», «qwtqaruşı» psevdo-ideologiyalardan eş jaqsılıq körmeymiz. Bizge Qazaqstan qoğamın bauırına basatın, bükil Qazaqstan halqın öziniñ perzentindey köretin, ögeysitpey, qwşağına alatın äke memlekettiñ, ana memlekettiñ dana sayasatı kerek. Sebebi, bärimizdiñ müddemiz bir, bir şañıraqtıñ astındamız, bir tudıñ astındamız. Osınday qiın-qıstau zamanda qoğamnıñ bir böligin ğana jarılqap, qalğan böligi ne bolsa, o bolsın dey almaymız. Qazaqstannıñ är azamatı biz üşin qımbat. Sol azamattar birinşi kezekte öziniñ elin oylaytın adam bolsa, Otanınıñ bola­şağın oylaytın bolsa ğana mıqtı elge aynalamız…

Swhbattı jürgizgen
Marjan Säbet

kazgazeta.kz