Köz qaras Swhbattar Äleumet
Aydos SARIM, sayasattanuşı: Jwrt şınayı Täuelsizdiktiñ ne ekenin endi tüsingen siyaqtı
“Jer satqanıñ – qay sasqanıñ?!” taqırıbımen ötken qoğamdıq talqılauğa şetelde boluına baylanıstı qatısa almağan Aydos Sarımğa da birqatar saual joldağan edik. Belgili sayasattanuşınıñ tıñ pikirleri men tosın topşılauları oqırmandı beyjay qaldırmaydı dep oylaymız.
– Bügingidey ekonomika şatqayaqtap twrğanda, elimiz Euraziyalıq odaqqa kirip, Reseydiñ aytqanımen jüretin kezeñ qayta tuğanda, Aqorda Qıtaydan qarız ala-ala bereşegi belin qayıstırğanda qazaq jerin tauar retinde bağalap, satılımğa şığarudıñ astarında ne bar dep oylaysız?
– Bizder däl bügin tarihi mañızı bar zamanda ğwmır keşip jatırmız. Däl osı küni adamzat mwnay däuirimen qoştasa bastadı. Bayağıda mwnay tasımaldauşı elder wyımınıñ hatşısı şeyh YAmani “Tas däuiri tas bitip qalğandıqtan ayaqtalğan joq, mwnay däuiri de mwnay bitkendikten ayaqtalmaydı” degen eken. Sol siyaqtı, mwnay däuiri ayaqtalıp kele jatır. Damığan bay elderdiñ köbisi mwnayğa degen täueldiliktiñ qaupin anıq tüsinip boldı. Olar jantalasıp, mwnayğa balama bolatın, basqa da arzan energiya közderin izdestirip älek. Däl bügingi qarqınmen izdene berse, aldağı 10-15 jılda mwnay bügingi kömir siyaqtı mardımsız energiya közine aynalmaq. Onıñ üstine älemdi jaylağan ekonomikalıq dağdarıs, Resey men Batıs arasındağı qırğiqabaq soğıs nätijesinde payda bolğan keleñsizdikterdi de este wstau qajet. Bwnıñ barlığı da el biligin san-aluan izdenisterge, erteñgi küni byudjetti nemen toltıramız, özimizdiñ näpaqamızdı qalay tabamız degen tereñ oylarğa itermelep otır. Ötken jıldan beri bastalğan “100 naqtı qadam” reforması osıdan tuındasa kerek. Alayda oy men istiñ arası – Qızılordadağı Tereñözek auılı men Amerikadağı N'yu-York qalasınıñ arasınday.
Şınımdı aytayın, öz basım jer satıluı kerek, jer jekemenşikte boluı kerek degen payımğa qarsı emespin. Kerisinşe, mümkindiginşe jer ekonomikalıq aynalımğa tüsui qajet, jerdiñ naqtı ekonomikalıq bağası ayqındaluı tiis. Jerdiñ iesiniñ bolmauı, onıñ bağasınıñ ayqındalmauı ekonomikalıq reformalar men ekonomikalıq ösimdi şekteydi. Köptegen damuşı elderdegi jöni tüzu reformalardıñ köbisi däl osı jer reformasınan, auıl şaruaşılığınan bastalğan. Alayda jetistiginen jemqorlığı, asırğanınan asağanı, jasağanınan jımqırğanı köp elden esi dwrıs, sabırlı, saliqalı reforma kütudiñ özi qiyanat. Onıñ üstine, jerge qatıstı zañnama äli de jetildirudi, damıtudı talap etetini anıq. Mısalı, bir adamğa ne otbasığa qanşa jer beru kerek? Bir adamğa ne otbasığa berilgen jerdiñ iske jaratıluın, oğan qadağalau jwmıstarın kim jäne qalay wyımdastıradı? Jer dwrıs paydalanbasa, oğan zalal kelip jatsa, onı kim jäne qalay memleket ieligine qaytara aladı? Qoğamğa, halıqqa qajetti suattar, joldar, özen-kölder mäselesi de müldem şeşimin tappağan. Osı siyaqtı jinay berse, jüzdegen mañızdı-mañızdı swraqtar bar. Olardıñ barlığına naqtı, mardımdı jauap almay, jer reformasın qoldau mümkin emes. Al şeteldikterge keletin bolsaq, olarğa jer jekemenşikke berilmeui tiis. Şeteldikter jerdi uaqıtşa arendağa aluı mümkin, biraq jerdiñ sapası men onda jasalıp jatqan jwmıstarğa qatañ baqılau ornatu mäselesi äli de şeşimin tappağan. Mäselen, şeteldikter jerdi jön-josıqsız paydalansa, jerge ziyan kelse, ziyandı tıñaytqıştar paydalanılsa, olardıñ jwmısın kim qadağalaydı? Olardan jerdi tez arada sot şeşimimen tartıp alu tetikteri bar ma? Meniñşe, joq! Onıñ üstine jerdiñ aynalasında jürgen qwzırlı organdardağı jemqorlıqtı, şeteldikter aldındağı läbbayşılıqtı eskeretin bolsaq, osınday şeşimi joq swraqtar erteñ jerdi müldem paydasız, tipti ğasırlar boyı paydağa kelmeytindey etip tastauı ıqtimal.
Bizdiñ bilik te mwnı tüsinip otır. Biraq biliktiñ tüsinigi men payımı – asa tayaz, al osı reformalardı jürgizui – qılmıspen para-par. Onsız da aşınğan halıqtı däl bügingidey äbigerge salu, sayasattı sayqımazaqqa aynaldıru, jauapkerşilikten jaltaru, halıq aldına şığıp, wzaq merzimdi tüsinik jwmıstarın jürgizuden qaşqalaqtau, bwnıñ barlığı da biliktiñ özine-özi or qazuımen para-par dünie. Mısalı, prem'er Mäsimov qayda? Şoşqa tağalap otır ma? Nege halıqtıñ aldına şığıp jauap bermeydi? Kezinde Nwrlan Balğımbaev prem'er bolıp twrğanda halıq aldına şığıp, jauapkerşiligin moyındap, jer turalı zañnan bas tartqan bolatın. Prem'er Tasmağambetov osı jer zañnamasın parlamentten ötkizemin dep qızmetinen ketti. Mäsimov sonda barlıq mäseleni prezidentke ilip qoyıp, ayağın jılı suğa salıp şalqaya bermekşi me? Prezidenttiñ de keşe bergen jauabı eşkimdi qanağattandırmadı! Basqaşa aytqanda, bilik revolyuciyalıq jağdaydı özi dayındap jatır. Atıraudağı, jalpı eldiñ batıs öñirlerindegi tolqular men narazılıq akciyaları qazaq halqınıñ, qoğamınıñ işki potencialınıñ mıqtı ekenin körsetti. Keşegi “jañaözendik ürey sindromınıñ” äseri seyile bastağan qoğamda ömir sürip jatırmız. Halıq şındap köterilemin, wyımdasamın dese oğan sayasi partiyanıñ da, resmi oppoziciyanıñ da qajeti joq ekenin körsetti. Biliktiñ salğırt sayasatı, äsirelep aytsaq, aşıq jatqan janarmay böşkesiniñ qasında otpen oynau siyaqtı bolıp elesteydi. Erteñ bwnısı otqa aynalsa, adam qırğınına, atıs-şabısqa aparsa, odan keyin halıqtı toqtatu mümkin bolmay qaladı. Büyte berse, Nazarbaev däuiri wzaqqa barmaydı, Nazarbaevtıñ jaqsı atpen tarihta qaluı ekitalay düniege aynaladı.
– Ata-babasınan qalğan qazaqtıñ jerin pışaqpen tilgendey etip, bölşektep satu üşin ükimet halıqtıñ kelisimin aluı kerek edi. Bilik nege bwl joldan attap ötti? Nege referendum ötkizbedi?
– Bwnıñ sebebi bireu ğana: bilik halıqqa, qoğamdıq pikirge täueldi emes! Özine-özi äbden senip alğan, halıqtı mal qwrlı körmeydi, sanasqısı kelmeydi. Ne istesek te könbis halıq köne beredi, jwmsaq – jwdırığımızda, aşsaq – alaqanımızda dep otır. Bwl sözsiz öreskel, tarihi qatelik! Qazaq momın da, könbis te emes. Qazaq keñ halıq, wzaq oylanadı, wzaq tolğanadı, biraq bir ret atqa qonsa, onı tanki de, armiya da, policiya da toqtata almaydı! Eger qazaq momın bolsa, qoy auzınan şöp almaytın halıq bolsa, osınşama orasan, keñ-baytaq jerdi qalay saqtap keldi? Osını mıqtap oylanğan jön.
Däl bügingi jağdayda, meniñ oyımşa, bilik zañnamağa qajetti özgeristerdi toqtatıp, qalıñ halıqtıñ arasına barıp, jer-jerde kezdesuler ötkizui tiis. Jer emip otırğan azamattardıñ basın qosıp, solardıñ pikirin jinauı qajet. Kerek bolsa, bwğan bir jıl da, eki jıl da köptik etpeydi. Erteñgi küni jerimiz köringenniñ qolında ketip, toz-tozı şıqanşa zañ jobaların egjey-tegjeyli dwrıstağan jön. Sebebi qazaq äli de agrarlıq salası basım halıq. Qazaq üşin jer dauı birinşi orında twrğan bitpes-bitispes dünie. Jäne halıqtıñ köbi auılda meken etedi. Olardıñ ekonomikağa qosıp otırğan ülesi 3-4 payızdan aspaydı. Sebebi bireu ğana: auıldıñ ekonomikası äli de köleñkeli ekonomika, äli de jabulı qazan därejesinde. Auıl ekonomikasınde ne bolıp jatqanın birde-bir ministrlik ne äkimdik, birde-bir esep organdarı, ğılımi instituttar bile bermeydi. Osını da mıqtap zertteu kerek. Osını bilip barıp qana, tüsinip, tüysinip qana, jer reformasına köşuge bolatın siyaqtı. Oğan deyin reformalau, asığu, aptığu – wlt aldındağı keşirilmes künä, qılmıs bolmaq. Bwnı bügingi qazaq ta, bolaşaq wrpaq ta keşirmeydi.
– Jalpı, TMD aumağında auıl şaruaşılığı maqsatındağı jerdi satqan el bar ma? Bolsa, qay el? Bolmasa, nege qazaq biligi elden erek jer satuğa qwlşındı?
TMD degenimiz – zamana köşinen qalıp kele jatqan, keñestik qalıptan arıla almay kele jatqan elderdiñ klubı, birlestigi. TMD-ğa kirmeytin postkeñestik elder jer mäselesin bayağıda şeşip alğan, mısalı Baltıq elderi. Jalpı alğanda, jer mäselesi postkeñestik qalıptan şığudıñ bastı talaptarınıñ biri. Jer mäselesin şeşpey, onı zamanaui twrğıda reformalamay, eşbir memleket ekonomikalıq reformaların ayaqtadım, damuşı elderdiñ qatarına qosıldım dep ayta almaydı. Ärine, ärbir eldiñ özine tän salt-dästüri, zañnamadağı erekşelikteri boluı ıqtimal. Biraq keşendi türde bwl mäseleni bir jağına şığaru kerek ekeni haq. Bwnday şeşimdi tek bilik qana qabılday almaydı. Bwğan barşa halıq, barşa qauım bolıp aralasıp, naqtı wlttıq kelisimge jetu kerek. Sonda ğana jer reformaları öz nätijesin bere aladı. Eşqaşan da jerdi jekemenşikke bergen elde jer reformaları bir mezette, eş dau-damaysız ötip körgen emes. Negizinen bwnday reformalar satılı türde, kezeñ-kezeñimen, kezek-kezegimen iske asıp jatadı. Bwl mäseleni mäñgi baqi soza beruge de, nemese asığıp-aptığıp qabıldauğa da bolmaydı. Nağız arbanı da sındırmay, ögizdi de öltirmey qabıldanuı tiis kürdeli şeşim osı bolmaq. Biliktiñ menmendigi, özimbilemdigi bwl mäselede teris nätije berip, tübi qiyanatqa aparıp soqtıradı. Eger bilik bwl mäseleni asığıs qabıldap jiberse, tübi dümpu men töñkeriske wlasuı mümkin.
– Bar şarua bir adamnıñ qalauımen atqarılatın elde Jer satuğa da kimniñ pärmen bergeni belgili. Degenmen bügingi bilikten jerdi saudağa saluğa qarsılıq tanıtatın bir adam nelikten tabılmay otır? Mäselen, biliktegi Ö.Şükeev, B.Sağıntaev, B.Saparbaev, Q.Köşerbaev sekildiler, parlamenttegi Q.Swltanov, N.Sabil'yanov, B.Tileuhan siyaqtı azamattar nege “Nwreke, bwlay bolmaydı” dep ayta almadı? Älde aytsa da, prezident olardı tıñdamay ma? Bolmasa, bwlar “aytqanmen eşteñe özgermeydi, odan da qara basımızdıñ qamın küyttegenimiz dwrıs” dep eseptey me?
– Şının aytsaq, bügingi bilikte “Nwreke, bwnıñız dwrıs emes!” dep döp basıp aytatın twlğa qalmağan siyaqtı. Sebebi barşa bilik organdarı, barşa şeneunikter men şekpendiler prezidenttiñ aytqanın istep jürgen joq, onıñ köñilin aulaumen älek. Barşa tirlik “Şeftiñ köñilin tüsirmeyik! Şeftiñ nastroeniesin kötereyik!” degennen aspay keledi. Bwl – eldiñ de, elbasınıñ da tragediyası! Prezidenttiñ özi de ömirden, qarapayım halıqtıñ mwñ-mwqtajınan tım alıstap ketti. Şınayı halıqtıñ pikiri, şınayı köñil-küyi oğan müldem jetip jatqan joq. Özi de “qoy üstine boztorğay jwmırtqalağan” qoğamdı qwrdım dep oylap, senip qalğan. Bir kezderi öz basım kezinde ükimet basqarğan birneşe twlğalarmen kezdesken edim. Olarğa bolıp jatqan jayttardı aytıp tizbektegem. Söytsem, olar bärinen habardar eken. Aytıp otırğandarımnıñ barlığın bilip, qostap otır. Artınan “olay bolsa, osılardı prezidentke nege aytpaysız? Jılına kem degende bir-eki ret betpe-bet kezdesip, äñgimege şaqıratını bar emes pe?” desem, älgi kisilerdiñ biri: “Aydos-au, meniñ basım ekeu dep oylaysıñ ba?!” degeni bar. Mine, bügingi şınayı jağday osı! Eger qiın-qıstau zamanda ükimetti basqarğan, köpti körgen, jasarın jasap, asarın asağan adamdardıñ özi osılay dep jatsa, bügingi küni ükimette jürgen, bilik organdarın basqarıp otırğan adamdardan ne ümit kütuge boladı? Bwl üşin sayasi jäne ekonomikalıq jağday müldem basqa boluı tiis.
– Täuelsizdigin alğalı 25 jıl ötse de, qazaq tilin – memlekettik til deñgeyine kötere almağan elde Jer satu – sayasi jağınan da, ekonomikalıq twrğıdan da qate. Erteñ osı qatelikti tüzeytin mümkindik bola ma? Älde mwnıñ artı töñkeriske aparıp soğa ma?
– Tüzeytin mümkindik boladı, ärine. Biraq onıñ saldarı orasan, qwnı tım qımbatqa tüsedi. Tarihi twrğıdan bizdiñ elimizdiñ basınan ötkergeni köptegen Aziya men Afrika elderinen asıp jatqanı şamalı. Bizden de naşar, tım öreskel, tım qanqwylı tarihı bar elder de joq emes. Täuelsizdikti alu men şınayı wlttıq memleket qwru – bir mezette orın ala bermegen. Keybir elder Täuelsizdigin birneşe satımen alğan, mısalı, Ündistan. Keybir elder Täuelsizdigin alğannan keyin ğana wlttıq memlekettigin qwra bilgen. Bizder de osı jolğa tüsken elmiz, wltpız. Biraq qazaq biligi wlttıq memleket qwrıp jatqan joq. Kerisinşe, däl bügingi künderi şınayı Täuelsizdik, şınayı wlttıq memleket qwru bastalıp kele jatır! Däl osı künderi qazaq halqı öziniñ täuelsiz memleketin qwru jolındağı wlt-azattıq qozğalısınıñ ekinşi kezeñin bastap ketkendey! Däl bügingi künderi ğana qazaq halqı Täuelsizdiktiñ ne ekenin tüsinip keledi! Däl bügingi künderi ğana qazaqtar Täuelsizdik degenimiz azamattıq, adami jauapkerşilik ekenin, ol üşin qaşan da äreket etu qajettiligin, belgili bir qwn töleu qajettiligin wğınıp keledi. Bwl tübi igi ürdis! Olay bolatın bolsa, bügingi ziyalı qauım men baspasözdiñ bastı mindeti – halıqtı tüñildiru emes, kerisinşe halıqqa jiger beru, dem beru, äreketke ıntalandıru, jauapkerşilikke şaqıru, halıqtı qaraytu emes, halıqtı ağartu! Osını istey bilsek, bolaşağımız mağınalı bolmaq. Qiınşılıqsız, qiyanatsız kelgen täuelsizdiktiñ qwnı bolmaydı. Sondıqtan eñbegimizben, äreketimizben, isimizben, küresimizben kelgen şınayı Täuelsizdiñ tañın attıruğa dayın bolğanımız abzal.
Äñgimeñizge raqmet!
Jazıp alğan S.NWRBABA.
zhasalash.kz
Pikir qaldıru