كوز قاراس ساياسات الەۋمەت
زەينوللا كاكiمجانوۆ: “اۋىل شارۋاشىلىعىن تەك ءوز كۇشiمiزگە سۇيەنiپ وتكەرە الامىز”
بۇگiنگi تاڭدا توتەسiنەن قويىلاتىن قابىرعالى ماسەلە – جەر مەن توپىراق جاعدايىن جانە جەر پايدالانۋدى باقىلايتىن، مونيتورينگ جۇرگiزەتiن ۇلتتىق جۇيە قۇرۋ.
بۇل ماسەلەنi شەشپەي تۇرىپ، جەر قاتىناستارىن رەفورمالاۋعا جانە جەردi اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردi پايدالانۋ قۇقىعى بارلارعا ءبولiپ بەرۋگە (ساتۋ، جالعا بەرۋ) بولمايدى.
مونيتورينگ پەن باقىلاۋعا بايلانىستى ۇلتتىق جۇيە پايدالانۋ تۇرiنە قاراي جەر ءمارتەبەسiن بەلگiلەيتiن ناقتى جەر كاداسترىن قۇرۋدى اياقتاۋعا مۇمكiندiك بەرەدi. ايتپەسە، سوڭعى جىلدارى ەگiن ەگەتiن جەر جايىلىمعا، جايىلىمدىق جەرلەر ەگiنشiلiككە اينالىپ، ءبارi ميداي ارالاسىپ كەتتi.
ەلدەگi بارلىق جەردi توپىراق بونيتەتiنە قاراي شىنايى باعالاۋدى باستاۋ قاجەت. كەڭەس كەزiندەگi ەسەپتەۋلەر قازiر جارامايدى، ال 1991 جىلدان كەيiن كوپتەگەن جەر اۋىسپالى ەگiس اينالىمىنسىز پايدالانىلدى.
سوڭعى جىلدارى جەرلەردi تيiمسiز يگەرۋ ەڭ الدىمەن سۋبسيديا بەرۋ جۇيەسiمەن تىعىز بايلانىستى. شاعىن عانا جەرi بار شارۋالاردىڭ اۋىسپالى ەگiستi قولدانۋعا قالتاسى كوتەرمەيدi, ال سۋبسيديا الۋ ءۇشiن بۇل جەرلەرگە ۇنەمi اتالعان داقىلداردى ەگiپ وتىرۋ قاجەت. ناتيجەسiندە ونداعان مىڭ گەكتار جەر توزىپ كەتتi. سۋبسيديا قانشا ءونiم العانعا ەمەس، جىرتىلاتىن جەردiڭ ايدالعان كولەمiنە قاراپ بەرiلدi. ناتيجەسiندە، كوپ القاپتىڭ ەگiنi جينالماي قالدى، ويتكەنi ەگiن جيناۋعا كوپ اقشا كەرەك، ءونiمدiلiگi تومەن ەگiندi جيناعاننان كورi, سۋبسيديانىڭ اقشاسىن الىپ وتىرا بەرگەن تيiمدi.
ياعني، پايدالانىلىپ جاتقان بارلىق جەردi اۋقىمدى كولەمدە رەۆيزيادان وتكiزۋ قاجەت. سونىمەن بiرگە قاراۋسىز قالعان جەردiڭ ناقتى كولەمiن دە انىقتاپ الۋ كەرەك. بiراق ەلدە وسى جۇمىستاردى 2-3 جىلدا اياقتايتىن بiر دە بiر ۇيىم نەمەسە ينستيتۋت جوق.
الەمدە اۋىل شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىنداعى مەملەكەتتiك ينستيتۋتتاردىڭ وزىق ءتاجiريبەلەرi بار. بiزگە ارگەنتينانىڭ INTA دەپ اتالاتىن اگرارلىق تەحنولوگيالاردىڭ ۇلتتىق ينستيتۋتىنىڭ تاجiريبەسi جاقسى كەلەر ەدi. جارتىلاي مەملەكەت قازىناسىنان، جارتىلاي اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىنا كورسەتكەن قىزمەتi ءۇشiن العان پايداسىنا كۇن كورەتiن مەملەكەتتiك ۇيىم عىلىم ويلاپ تاپقان جاڭا تەحنولوگيانى فەرمەرگە جەتكiزۋدi, اۋىسپالى ەگiس مادەنيەتiن قالىپتاستىرۋدى، جەر ءجانە توپىراق جاعدايىن باقىلاۋدى، توپىراق پەن ىلعال كولەمiن ولشەۋدi, مادەني داقىلدار مەن مال تۇقىمىن اۋدانداستىرۋدى، سەلەكتسيالىق جۇمىستى، ۆەتەرينارلىق باقىلاۋ مەن فيتوسانيتاريالىق قىزمەت كورسەتۋدi, تەحنيكا تۇرلەرiن ەنگiزۋدi, اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇرگiزۋگە قاتىستى اقىل-كەڭەس بەرۋ مەن وقىتۋدى، ونiمدەرگە سەرتيفيكات تاپسىرۋدى، بارلىق رۇقسات قۇجاتتارىن بەرۋدi موينىنا الادى. INTA جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا ارگەنتينا مەملەكەتتiك دوتاتسيادان تاۋەلسiز تيiمدi اۋىل شارۋاشىلىعى جۇيەسiن قۇرىپ الدى.
جەردi پايدالانۋ مەن جەر مەن توپىراق ساپاسىنا قاتىستى تەرەڭ تالداۋ مەن مونيتورينگ جاساپ الماي، جەردi تيiمسiز پايدالانىپ وتىرعانداردان تارتىپ الىپ، ونى ءارi قاراي ساتۋعا نەمەسە جالعا بەرۋگە باعىتتالعان بارلىق شارا مiندەتتi تۇردە قارسىلىقپەن، نارازىلىق، داۋ-دامايمەن اياقتالادى. جەرگە قاتىستى زاڭداردا جەردiڭ قانداي جاعدايدا ماقساتسىز پايدالانىلدى دەپ سانالاتىنىن انىق كورسەتiپ، ناقتى ۇعىمدار مەن كورسەتكiشتەردi ەنگiزۋ قاجەت.
جەردi ساتۋ، جالعا بەرۋ مەن جەر سالىعىنىڭ ادiلەتتi, ەكونوميكالىق نەگiزدەلگەن اقىسى بەلگiلەنiپ، زاڭمەن بەكiتiلۋi تيiس. توپىراق بونيتەتiنiڭ ءدال باللدارى كورسەتiلگەن جەر كاداسترىنسىز جەردi ساتىپ الۋ، جالعا بەرۋدiڭ جانە جەر سالىعىنىڭ ەكونوميكالىق نەگiزدەمەسi ناقتىلانعان اقىسىن بەلگiلەۋ مۇمكiن ەمەستiگiن باسا ايتقىم كەلەدi.
سوڭعى 5-6 جىلدا جەردi ءجونسiز، تiپتi قىلمىستىق تۇردە پەستيتسيد، گەربيتسيد، مينەرالدى تىڭايتقىشتارمەن ۋلاۋ قايتا كۇشەيدi. مۇنداي جابايىلىقتىڭ ناقتى سانىن ەشكiم ايتا المايدى. وعان باقىلاۋ جوق.
بارلىق وڭiردە جەردi جاسىرىن سۋبجالداۋعا بەرۋ بەلەڭ العان. جاعدايى جوق جەر يەلەرi جەرلەرiن سىرتتان كەلگەن “فەرمەرلەرگە” جالعا بەرەدi, ال ولار ءوز كەزەگiندە جەردi اياۋسىز توزدىرۋدا. بۇل ادام دەنساۋلىعىنا زيان ستيمۋلياتورلار مەن ءوسۋ گورموندارى، مالعا قاۋiپتi ازىق قوسپالارىن بەرۋ ەتەك العان مال شارۋاشىلىعىنا دا قاتىستى. مۇنداي پرەپاراتتار زاڭسىز تۇردە قىتايدان جەتكiزiلەدi.
ازiرگە مۇنى شەتەلدiك ينۆەستورلار ەمەس، قازاقستاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى ءونiمiن وندiرۋشiلەر iستەپ وتىر.
ەگەر الداعى ەكi-ءۇش جىلدا حيميالىق زاتتاردى قولدانۋدىڭ مولشەرiن زاڭدى تۇردە بەكiتپەسەك، بولاشاقتا شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ بۇدان دا ۇلكەن اۋقىمدا جەرiمiزدi لاستاۋىنا جول اشىپ بەرەمiز.
بiزدiڭ تازا جەرiمiز بار، ەڭبەك كۇشi, ماماندار جانە باسقارۋ تاجiريبەسi بار، تەك ينۆەستيتسيا جەتپەيدi.
اۋىل شارۋاشىلىعى كەز كەلگەن پايىزدىق وسiماقىنى كوتەرە بەرمەيدi. قازiرگi 4-5 پايىزدىق جەڭiلدiكتەردi الىپ قاراساق، 4-5 جىلدىق جەڭiلدiك مەرزiمiن قوسا العاندا، نەگiزگi قارىز بەن پايىزدىق ۇستەمەاقىنىڭ العاشقى تولەمi كاپيتالعا شاققاندا 16-25 پايىزعا جەتەدi, مۇنداي رەنتابەلدiلiك اۋىل شارۋاشىلىعىندا بولعان ەمەس جانە بولمايدى دا.
قالاعا كوشiپ كەتكەن ەڭبەك كۇشiن اۋىلدارعا قايتارۋ ءۇشiن، اۋىلدارداعى الەۋمەتتiك ينفراقۇرىلىمداردى قالپىنا كەلتiرۋ مەن تۇرعىن ءۇي سالۋعا ارنالعان مەملەكەتتiك جوسپار قاجەت.
سوڭعى جىلدارى اگرارلىق بيزنەسپەن اينالىسقىسى كەلەتiن بiلiمدi جاستار كوبەيدi. اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقارۋ iسiنiڭ بەدەلiن كوتەرەتiن ۇلتتىق باعدارلاما قابىلدانسا، سالاعا جاس بيزنەسمەندەر دە كەلەر ەدi.
ەلدەگi اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا شەتەلدiك جۇمىس كۇشiن تارتۋ ەشكiمنiڭ دە باسىنا كەلە قويماس. مۇنداي باستامالار الەۋمەتتiك قاقتىعىستارعا ۇرىندىرادى.
ياعني، اۋىل شارۋاشىلىعىن تەك ءوز كۇشiمiزگە سۇيەنiپ كوتەرە الامىز.
الداعى 10 جىلدا:
– تۇرعىنداردىڭ اۋىلعا قايتۋى;
– تۇرعىنداردى تولىعىمەن تابيعي ساپالى ونiممەن قامتاماسىز ەتۋ;
– تۇرعىندار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ باسىم باعىتتارىنا اينالۋى كەرەك.
شەتەلدiك تۇلعالارعا جەردi يەلەنۋ قۇقىعى بەرiلمەگەن جاعدايدا شەتەلدiك ينۆەستيتسيالاردى قالاي تارتۋعا بولادى؟
قازاقستاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى كومپانيالارى ءۇشiن شەتەلدiك ينۆەستيتسيا اكەلۋدiڭ ەڭ تيiمدi ءارi دۇرىس ءتۇرi – بولاشاقتا ءونiم جەتكiزۋ كەلiسiمشارتى مەن ونى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسi. ياعني قازاقستاندىق كومپانيا بەلگiلi ۋاقىتتا بەلگiلەنگەن باعامەن كەلiسiلگەن ساپادا ءونiم جەتكiزiپ بەرەتiنi تۋرالى موينىنا العان مiندەتتەمەسiنiڭ ەسەسiنە ينۆەستيتسيا الادى.
سونىمەن بiرگە شەتەلدiك كومپانيالار وتاندىق اگرارلىق كومپانيالارمەن بiرلەسiپ ورتاق قور قۇرا الادى. قوردىڭ قارجىسى قازاقستاندىق كومپانيانىڭ ءمۇلiگiنەن (جەر يەلەنۋگە بەرiلەتiن قۇقىقتان وزگە) جانە شەتەلدiكتەردiڭ اقشاسى، تەحنيكاسى جانە تەحنولوگياسىنان قۇرالادى. قور مۇلiكتەردi بiرگە باسقارادى ءجانە تۇسكەن پايدانى تەڭ ءبولiپ الادى. قور ءتۇرلi سەبەپپەن تاراسا، جەر قازاقستاندىق كومپانيانىڭ يەلiگiندە قالادى نەمەسە ءتۇرلi مiندەتتەمەلەرiن ورىنداماعان جاعدايدا مەملەكەت مەنشiگiنە وتەدi.
قازiرگi تاڭدا شەتەلدiك ينۆەستورلار اگرارلىق تەحنولوگيانى، استىق ساقتاۋدى، ءونiمدi ءوڭدەۋ مەن ەكسپورتقا شىعارۋدى باقىلايتىن كەشەندi اگرارلىق كاسiپورىندار قۇرۋدان وزگە شەتەلدiك ينۆەستيتسيا تارتۋ مۇمكiن ەمەس. ولار مiندەتتi تۇردە ۆەرتيكالدى ۇلگiدەگi اۋىل شارۋاشىلىعى كومپانيالارىن قۇرۋعا ۇمتىلادى. ياعني، ولار جەردi جالعا الۋدى قالايدى.
شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ جەردi تيiمسiز پايدالانۋى مۇمكiن ەكەندiگiنە قاتىستى قاۋiپتiڭ جانى بار. بiراق وسىنداي جەردi ۇقىپسىز پايدالانۋ قاۋپi وتاندىق كومپانيالار تارابىنان دا تۋىنداپ وتىر.
سونىمەن بiرگە شەتەلدiك كومپانياعا اۋىل شارۋاشىلىعىندا تاجiريبەسi بار وتاندىق كومپانيانى ارiپتەس ەتۋدi مiندەتتەۋگە دە بولادى. شەتەلدiك كومپانيالارعا جەڭiلدەتiلگەن سالىق ءتارتiبiن قالدىرا وتىرىپ، ولارعا جەردi پايدالانعانى ءۇشiن ءتولەنەتiن رويالتي بەلگiلەۋ كەرەك. سىرتتان اكەلiنگەن اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىنىڭ، قۇرال-جابدىق پەن حيميكاتتاردىڭ باعاسىن ادەيi كوتەرiپ كورسەتۋ ارقىلى كورپوراتيۆتi تابىس سالىعىن از تولەۋiن بولدىرماۋى ءۇشiن، شەتەلدiك كومپانيالار وندiرگەن ءونiمنiڭ ترانسفەرلiك باعا قالىپتاسۋىن باقىلاۋ تەتiكتەرiن جاساۋ قاجەت.
وتاندىق بالاما كاسiپورىندار جوق كەي وڭiرلەردە شەتەلدiك كومپانيالاردىڭ ۆەرتيكالدى iرi كەشەندەرiنiڭ قۇرىلۋىنا جول بەرمەگەن ءجون. ويتپەگەندە مۇنداي iرi كومپانيا شيكiزات، ازىق، مال ساتىپ العاندا جەرگiلiكتi كاسiپورىنداردى شىعىنعا باتىراتىن باعا ساياساتىن جۇرگiزۋi مۇمكiن.
باسكەلەستiكتi كۇشەيتۋ ءۇشiن، جەرگiلiكتi مونوپوليانى بولدىرماۋ ماقساتىندا وزگە دە شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ پايدا بولۋىنا جاعداي جاساۋ قاجەت.
وتاندىق ءونiم وندiرۋشiلەر دامىعان سايىن، شەتەلدiك كومپانيالار جالدايتىن جەر كۆوتاسى ازايا باستاۋى تيiس.
وسىلايشا اۋىل شارۋاشىلىعىنا شەتەلدiك ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشiن شەتەلدiك كومپانيالارعا جەردi جالعا بەرۋگە بولادى، بiراق بۇل ءۇشiن ەلدiڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇزاق مەرزiمگە دامىتۋدى قاراستىراتىن جان-جاقتى، مۇقيات ويلاستىرىلعان ستراتەگيا جاساپ الۋ كەرەك.
وسى ستراتەگيا اياسىنداعى جەردi پايدالانۋدى باقىلاۋ جۇيەسi ەلدiڭ بارلىق تۇرعىنى ءۇشiن ايقىن ءارi تۇسiنiكتi بولۋى تيiس.
قازiر حالىقتىڭ ەلدەگi جەر قاتىناستارىنىڭ قانشالىقتى دۇرىس داميتىنىنا كوزi جەتپەيدi, اۋىلدىق ايماقتار مەن اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندiرiسiن قانداي بولاشاعى بارىن بiلمەيدi, جەردiڭ قالاي پايدالانىلۋى كەرەكتiگiن، ونى قالاي توزدىرماۋعا بولاتىندىعىن، وزiمiزدەگi ەڭبەك كۇشiن قالاي قورعاۋعا بولاتىنىن تۇسiنبەيدi. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەلدiڭ الاڭداپ وتىرعاندارى ابدەن ورىندى جانە بۇل الەۋمەتتiك تولقۋلارعا اكەلەدi.
الداعى 3 جىلدا پايدالانىلماي جاتقان جانە دۇرىس يگەرiلمەگەن جەرلەردi تولىق ءتۇگەندەپ، ولاردى مەملەكەت مەنشiگiنە الۋ ماسەلەسiن باستاۋ قاجەت.
3 جىل iشiندە جاڭا جوبالارىن ۇسىنعان وتاندىق ينۆەستورلارعا سىناق تۇرiندە جالعا جەر بەرۋدi قولعا الۋ قاجەت.
3-5 جىل ارالىعىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەلەتiن بولاشاق شەتەلدiك ينۆەستورلارعا قويىلاتىن تالاپتار، ەرەجەلەر مەن تارتiپتەر ايقىندالۋى تيiس.
جوعارىدا اتالعان دامۋ باعىتتارىن ورىنداعان جاعدايدا بiز جاقىن 20 جىلداعى ەكونوميكانىڭ جەتەكشi سالاسىنا اينالدىرا الامىز.
زەينوللا كاكiمجانوۆتىڭ الەۋمەتتiك جەلiدەگi پاراقشاسىنان ىقشامداپ اۋدارعان دانەش ۇزاق.
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ