Köz qaras Sayasat Äleumet
Zeynolla Käkimjanov: “Auıl şaruaşılığın tek öz küşimizge süyenip ötkere alamız”
Bügingi tañda tötesinen qoyılatın qabırğalı mäsele – jer men topıraq jağdayın jäne jer paydalanudı baqılaytın, monitoring jürgizetin wlttıq jüye qwru.
Bwl mäseleni şeşpey twrıp, jer qatınastarın reformalauğa jäne jerdi auıl şaruaşılığı maqsatındağı jerlerdi paydalanu qwqığı barlarğa bölip beruge (satu, jalğa beru) bolmaydı.
Monitoring pen baqılauğa baylanıstı wlttıq jüye paydalanu türine qaray jer märtebesin belgileytin naqtı Jer kadastrın qwrudı ayaqtauğa mümkindik beredi. Äytpese, soñğı jıldarı egin egetin jer jayılımğa, jayılımdıq jerler eginşilikke aynalıp, bäri miday aralasıp ketti.
Eldegi barlıq jerdi topıraq bonitetine qaray şınayı bağalaudı bastau qajet. Keñes kezindegi esepteuler qazir jaramaydı, al 1991 jıldan keyin köptegen jer auıspalı egis aynalımınsız paydalanıldı.
Soñğı jıldarı jerlerdi tiimsiz igeru eñ aldımen subsidiya beru jüyesimen tığız baylanıstı. Şağın ğana jeri bar şarualardıñ auıspalı egisti qoldanuğa qaltası kötermeydi, al subsidiya alu üşin bwl jerlerge ünemi atalğan daqıldardı egip otıru qajet. Nätijesinde ondağan mıñ gektar jer tozıp ketti. Subsidiya qanşa önim alğanğa emes, jırtılatın jerdiñ aydalğan kölemine qarap berildi. Nätijesinde, köp alqaptıñ egini jinalmay qaldı, öytkeni egin jinauğa köp aqşa kerek, önimdiligi tömen egindi jinağannan köri, subsidiyanıñ aqşasın alıp otıra bergen tiimdi.
YAğni, paydalanılıp jatqan barlıq jerdi auqımdı kölemde reviziyadan ötkizu qajet. Sonımen birge qarausız qalğan jerdiñ naqtı kölemin de anıqtap alu kerek. Biraq elde osı jwmıstardı 2-3 jılda ayaqtaytın bir de bir wyım nemese institut joq.
Älemde auıl şaruaşılığı infraqwrılımındağı memlekettik instituttardıñ ozıq täjiribeleri bar. Bizge Argentinanıñ INTA dep atalatın agrarlıq tehnologiyalardıñ wlttıq institutınıñ täjiribesi jaqsı keler edi. Jartılay memleket qazınasınan, jartılay auıl şaruaşılığı qwrılımdarına körsetken qızmeti üşin alğan paydasına kün köretin memlekettik wyım ğılım oylap tapqan jaña tehnologiyanı fermerge jetkizudi, auıspalı egis mädenietin qalıptastırudı, jer jäne topıraq jağdayın baqılaudı, topıraq pen ılğal kölemin ölşeudi, mädeni daqıldar men mal twqımın audandastırudı, selekciyalıq jwmıstı, veterinarlıq baqılau men fitosanitariyalıq qızmet körsetudi, tehnika türlerin engizudi, auıl şaruaşılığın jürgizuge qatıstı aqıl-keñes beru men oqıtudı, önimderge sertifikat tapsırudı, barlıq rwqsat qwjattarın berudi moynına aladı. INTA jwmısınıñ arqasında Argentina memlekettik dotaciyadan täuelsiz tiimdi auıl şaruaşılığı jüyesin qwrıp aldı.
Jerdi paydalanu men jer men topıraq sapasına qatıstı tereñ taldau men monitoring jasap almay, jerdi tiimsiz paydalanıp otırğandardan tartıp alıp, onı äri qaray satuğa nemese jalğa beruge bağıttalğan barlıq şara mindetti türde qarsılıqpen, narazılıq, dau-damaymen ayaqtaladı. Jerge qatıstı zañdarda jerdiñ qanday jağdayda maqsatsız paydalanıldı dep sanalatının anıq körsetip, naqtı wğımdar men körsetkişterdi engizu qajet.
Jerdi satu, jalğa beru men jer salığınıñ ädiletti, ekonomikalıq negizdelgen aqısı belgilenip, zañmen bekitilui tiis. Topıraq bonitetiniñ däl balldarı körsetilgen jer kadastrınsız jerdi satıp alu, jalğa berudiñ jäne jer salığınıñ ekonomikalıq negizdemesi naqtılanğan aqısın belgileu mümkin emestigin basa aytqım keledi.
Soñğı 5-6 jılda jerdi jönsiz, tipti qılmıstıq türde pesticid, gerbicid, mineraldı tıñaytqıştarmen ulau qayta küşeydi. Mwnday jabayılıqtıñ naqtı sanın eşkim ayta almaydı. Oğan baqılau joq.
Barlıq öñirde jerdi jasırın subjaldauğa beru beleñ alğan. Jağdayı joq jer ieleri jerlerin sırttan kelgen “fermerlerge” jalğa beredi, al olar öz kezeginde jerdi ayausız tozdıruda. Bwl adam densaulığına ziyan stimulyatorlar men ösu gormondarı, malğa qauipti azıq qospaların beru etek alğan mal şaruaşılığına da qatıstı. Mwnday preparattar zañsız türde Qıtaydan jetkiziledi.
Äzirge mwnı şeteldik investorlar emes, qazaqstandıq auıl şaruaşılığı önimin öndiruşiler istep otır.
Eger aldağı eki-üş jılda himiyalıq zattardı qoldanudıñ mölşerin zañdı türde bekitpesek, bolaşaqta şeteldik investorlardıñ bwdan da ülken auqımda jerimizdi lastauına jol aşıp beremiz.
Bizdiñ taza jerimiz bar, eñbek küşi, mamandar jäne basqaru täjiribesi bar, tek investiciya jetpeydi.
Auıl şaruaşılığı kez kelgen payızdıq ösimaqını kötere bermeydi. Qazirgi 4-5 payızdıq jeñildikterdi alıp qarasaq, 4-5 jıldıq jeñildik merzimin qosa alğanda, negizgi qarız ben payızdıq üstemeaqınıñ alğaşqı tölemi kapitalğa şaqqanda 16-25 payızğa jetedi, mwnday rentabel'dilik auıl şaruaşılığında bolğan emes jäne bolmaydı da.
Qalağa köşip ketken eñbek küşin auıldarğa qaytaru üşin, auıldardağı äleumettik infraqwrılımdardı qalpına keltiru men twrğın üy saluğa arnalğan memlekettik jospar qajet.
Soñğı jıldarı agrarlıq biznespen aynalısqısı keletin bilimdi jastar köbeydi. Auıl şaruaşılığın basqaru isiniñ bedelin köteretin wlttıq bağdarlama qabıldansa, salağa jas biznesmender de keler edi.
Eldegi auıl şaruaşılığı salasına şeteldik jwmıs küşin tartu eşkimniñ de basına kele qoymas. Mwnday bastamalar äleumettik qaqtığıstarğa wrındıradı.
YAğni, auıl şaruaşılığın tek öz küşimizge süyenip kötere alamız.
Aldağı 10 jılda:
– twrğındardıñ auılğa qaytuı;
– twrğındardı tolığımen tabiği sapalı önimmen qamtamasız etu;
– twrğındar arasındağı jwmıssızdıqtı azaytu auıl şaruaşılığın damıtudıñ basım bağıttarına aynaluı kerek.
Şeteldik twlğalarğa jerdi ielenu qwqığı berilmegen jağdayda şeteldik investiciyalardı qalay tartuğa boladı?
Qazaqstandıq auıl şaruaşılığı kompaniyaları üşin şeteldik investiciya äkeludiñ eñ tiimdi äri dwrıs türi – bolaşaqta önim jetkizu kelisimşartı men onı qarjılandıru mäselesi. YAğni qazaqstandıq kompaniya belgili uaqıtta belgilengen bağamen kelisilgen sapada önim jetkizip beretini turalı moynına alğan mindettemesiniñ esesine investiciya aladı.
Sonımen birge şeteldik kompaniyalar otandıq agrarlıq kompaniyalarmen birlesip ortaq qor qwra aladı. Qordıñ qarjısı qazaqstandıq kompaniyanıñ müliginen (jer ielenuge beriletin qwqıqtan özge) jäne şeteldikterdiñ aqşası, tehnikası jäne tehnologiyasınan qwraladı. Qor mülikterdi birge basqaradı jäne tüsken paydanı teñ bölip aladı. Qor türli sebeppen tarasa, jer qazaqstandıq kompaniyanıñ ieliginde qaladı nemese türli mindettemelerin orındamağan jağdayda memleket menşigine ötedi.
Qazirgi tañda şeteldik investorlar agrarlıq tehnologiyanı, astıq saqtaudı, önimdi öñdeu men eksportqa şığarudı baqılaytın keşendi agrarlıq käsiporındar qwrudan özge şeteldik investiciya tartu mümkin emes. Olar mindetti türde vertikaldı ülgidegi auıl şaruaşılığı kompaniyaların qwruğa wmtıladı. YAğni, olar jerdi jalğa aludı qalaydı.
Şeteldik investorlardıñ jerdi tiimsiz paydalanuı mümkin ekendigine qatıstı qauiptiñ janı bar. Biraq osınday jerdi wqıpsız paydalanu qaupi otandıq kompaniyalar tarabınan da tuındap otır.
Sonımen birge şeteldik kompaniyağa auıl şaruaşılığında täjiribesi bar otandıq kompaniyanı äriptes etudi mindetteuge de boladı. Şeteldik kompaniyalarğa jeñildetilgen salıq tärtibin qaldıra otırıp, olarğa jerdi paydalanğanı üşin tölenetin royalti belgileu kerek. Sırttan äkelingen auıl şaruaşılığı tehnikasınıñ, qwral-jabdıq pen himikattardıñ bağasın ädeyi köterip körsetu arqılı korporativti tabıs salığın az töleuin boldırmauı üşin, şeteldik kompaniyalar öndirgen önimniñ transferlik bağa qalıptasuın baqılau tetikterin jasau qajet.
Otandıq balama käsiporındar joq key öñirlerde şeteldik kompaniyalardıñ vertikaldı iri keşenderiniñ qwrıluına jol bermegen jön. Öytpegende mwnday iri kompaniya şikizat, azıq, mal satıp alğanda jergilikti käsiporındardı şığınğa batıratın bağa sayasatın jürgizui mümkin.
Bäskelestikti küşeytu üşin, jergilikti monopoliyanı boldırmau maqsatında özge de şeteldik investorlardıñ payda boluına jağday jasau qajet.
Otandıq önim öndiruşiler damığan sayın, şeteldik kompaniyalar jaldaytın jer kvotası azaya bastauı tiis.
Osılayşa auıl şaruaşılığına şeteldik investiciya tartu üşin şeteldik kompaniyalarğa jerdi jalğa beruge boladı, biraq bwl üşin eldiñ auıl şaruaşılığın wzaq merzimge damıtudı qarastıratın jan-jaqtı, mwqiyat oylastırılğan strategiya jasap alu kerek.
Osı strategiya ayasındağı jerdi paydalanudı baqılau jüyesi eldiñ barlıq twrğını üşin ayqın äri tüsinikti boluı tiis.
Qazir halıqtıñ eldegi jer qatınastarınıñ qanşalıqtı dwrıs damitınına közi jetpeydi, auıldıq aymaqtar men auıl şaruaşılığı öndirisin qanday bolaşağı barın bilmeydi, jerdiñ qalay paydalanıluı kerektigin, onı qalay tozdırmauğa bolatındığın, özimizdegi eñbek küşin qalay qorğauğa bolatının tüsinbeydi. Sondıqtan bwl mäselege qatıstı eldiñ alañdap otırğandarı äbden orındı jäne bwl äleumettik tolqularğa äkeledi.
Aldağı 3 jılda paydalanılmay jatqan jäne dwrıs igerilmegen jerlerdi tolıq tügendep, olardı memleket menşigine alu mäselesin bastau qajet.
3 jıl işinde jaña jobaların wsınğan otandıq investorlarğa sınaq türinde jalğa jer berudi qolğa alu qajet.
3-5 jıl aralığında auıl şaruaşılığına keletin bolaşaq şeteldik investorlarğa qoyılatın talaptar, erejeler men tärtipter ayqındaluı tiis.
Joğarıda atalğan damu bağıttarın orındağan jağdayda biz jaqın 20 jıldağı ekonomikanıñ jetekşi salasına aynaldıra alamız.
Zeynolla Käkimjanovtıñ äleumettik jelidegi paraqşasınan ıqşamdap audarğan Däneş WZAQ.
zhasalash.kz
Pikir qaldıru