رۋحانيات ادەبي الەم
ءسوز ساردارى
بۇكىلحالىقتىق مەرەكەگە ۇلاسقان اقىن تويىنان قايتىپ كەلە جاتىرمىز. اققۋ ۇشىپ، قاز قونعان قايران قاراساز ارتتا قالدى. تاڭعى شىعى بەيكۇنا ءسابيدىڭ كوز جاسىنداي ءمولتىلدەپ شالكودە قوش-قوش ايتقانداي. ەلشەنبۇيرەك باۋىر باسىپ ەلەڭدەدى، ءحانتاڭىرى بوزبۇيرا اق جاۋلىقتاي بۇلتتارىمەن قول بۇلعادى. ماڭگى مۇزارتتاردىڭ قۇج-قۇج جارتاستار قياسىنان ءمۇيىزى كىشىگىرىم شاڭىراقتاي قۇلجالار قىلت ەتە قالاتىنداي، نامىستى نايزاعايعا جانىپ، جاسىعانعا جىگەر قوسىپ، قايسار قايراتتىلىققا شاقىرىپ، مۇزبالاقتار شاڭقىلى ەستىلەتىندەي… قوعامدىق كولىكتىڭ ءىشى گۋ-گۋ، ابىڭ-كۇبىڭ اڭگىمە. ءبىر ۋاقىتتا ۋ-شۋ سىلتىدەي تىنا قالىپ، كەنەت اريا ەستىلدى. امىرە مەن كۇلاشتى ۇيىپ تىڭداعان جۇرتقا وقىس كۇشتى داۋىس ونشا تاڭسىق بولماسا دا، بىرتە-بىرتە باۋراپ، ەلەڭدەتە باستادى. سوفى (سوفيان) سماتاەۆ ۇلكەن جول ۇستىندە ءبىزدى وسىلاي قايران قالدىرىپ ەدى. شوقاننىڭ دوسى گ.ءپوتانيننىڭ لەبىزى ءبىرتۇرلى شىندىققا اينالعانداي: «كۇللى قازاق دالاسى ماعان ءان سالىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى».
سول انقۇمار جۇرەك تۋعان حالقىنىڭ قاسىرەتى مەن قۋانىشىن ولەڭ، قاراسوزبەن جىرلاپ تامسانتقان بولاتىن. سوفى ەكىنشى مۇشەلگە تولماي جاتىپ «ەلىم-ايدىڭ» العاشقى كىتابىن جازدى. تاعى دا تابىنۋشىلار توبى كوبەيدى. ەپوپەياعا بەرگىسىز تريلوگياداعى ەلدىك پەن ەرلىك جىرى ەل-جۇرتتى ەرەكشە ەلەڭ ەتكىزدى. قۇلاشى كەڭ شىعارما كوركەمدىك قۋاتىمەن سونى سيپات الىپ، ادەبيەت الەمىندە قۇبىلىس بولىپ قالدى. يەسى ءسوزستاننىڭ ساڭلاق ساردارىنا اينالدى. مۇنداي تۋىندى تۋعان حالقىن، ونىڭ كەشەگىسىن، بۇگىنى مەن كەلەشەگىن جان-تانىمەن ءسۇيىپ، ىزگى ارمان-مۇراتىن اڭساپ، وردالى وي كەشەتىن جاننىڭ قولىنان عانا شىعادى.
كىمنىڭ تۇزى جەڭىل ەكەنىنە ۋاقىت تورەشى. بۇنى بازبىرەۋلەر ادەيى بايقاماعانسىپ، موينىن سىرتقا سالدى. بىراق شىندىق ءبارىبىر مويىندالدى. قاشاندا شابىتتىڭ شىنارى تاس جارىپ شىعادى. كەزىندە كوزجۇمبايلىق جاساعان سىنشىلار رومان تابيعاتىن تاپ باسپاعانىمەن، ويلى تۋىندىنىڭ توركىنىن تانىپ، جاقسى پىكىرلەر ءبىلدىردى.
تاريحي تاقىرىپ قازاق ادەبيەتىنە جات ەمەس. م.اۋەزوۆتىڭ «اباي»، س.مۇقانوۆتىڭ «اققان جۇلدىزى» – مەرزىمدىك، مەزگىلدىك تۋىندىلار ەمەس. ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرى»، ا.نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرى» قازاق تاريحىنىڭ ويسىراعان ولقىلىقتارىن تولىقتىرسا، ءا.كەكىلباەۆ، م.ماعاۋين، س.سماتاەۆ سياقتى ساناتكەرلەر شوعىرى شوقجۇلدىزداي جارقىرادى.
بىزدەگى بىرەۋدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورەتىن «كافكاشىلار» مەن «حەمينگۋەيشىلەر» ماسەلەنىڭ تەرەڭ بايبىنا بارماي، تۇلىپقا موڭىرەپ ءجۇرگەندەي مە، قالاي… ەشقانداي «يزمدەر» ۇلتتىق ونەردىڭ كوسەگەسىن كوگەرتپەيدى. قانشاما «جاھاندانۋ» دەپ جارعاق قۇلاعىمىز جاستىققا تيمەگەنمەن، ونىڭ جارىلقايتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. سول كافكا وزەكتى ورتەگەن ويلارىن كۇندەلىگىنە تۇسىرگەندە ادام ءزاۋزاتىنا دا، وزىنە دە كوڭىلى كونشىمەيدى:
«كەشە ءبىر ءسوز تۇرتكەنىم جوق. بۇگىن دە جاعدايىم ونشا ءماز ەمەس. مەنى بۇدان كىم قۇتقارار ەكەن؟
ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم، تازارا باستاعاندايمىن. بەينە ءبىر نۋ جىنىس ىشىندە رۋحي ايقاس ءجۇرىپ جاتقانداي اسەر بيلەيدى. مەن ورمانعا ەنىپ، ءالسىرەگەندىكتەن ەشتەڭە تاپپاي كەرى ورالدىم; سول ماڭايدان با، الدە سولاي كورىنە مە، شايقاس كەزىندەگى قارۋدىڭ سىڭعىرىن ەستيمىن. تاستۇنەك ءىشىندە جاۋىنگەرلەردىڭ نازارى ماعان تۇسەتىندەي، مەنى ءىزدەيتىندەي، بىراق ولار تۋرالى مەنىڭ ماعلۇماتىم سونداي الدامشى…
سوزا بەرىڭدەر، دوڭىزدار، ءوز ءبىلگەندەرىڭدى! وعان مەنىڭ قاتىسىم قانشا؟!
مەن سەندەرگە شىندىعىمدى ايتىپ تۇرمىن. بالكىم، ءبارى ماشىقتانۋعا تىرەلىپ تۇرعان شىعار. ايتەۋىر، ءبىر كۇنى جازۋدى ۇيرەنەتىنىم انىق…».
ارينە، ەشكىمنىڭ قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق ەمەس. سوفى دا اۋما-توكپە زاماندا ءومىر ءسۇرىپ، قوعامنىڭ قوياسىن اقتارىپ، ەشكىمگە ۇقساماي جازعىسى كەلدى. ول دا ف.كافكادان ۇيرەندى. ۇيرەندى دە جيرەندى. جۇمىر باستى پەندەنىڭ كۇيىن كەشىپ، سەزىم شىم-شىتىرىعىنا تولى شىعارمالارىنا ۇيرەنگەندەرىن ارقاۋ دا ەتتى. ول گەتە، فلوبەر، دوستوەۆسكي ەسىمدەرىن بەكەردەن بەكەر ەسكە المايدى.
ەشكىمنىڭ اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسپەيدى. مۇقاعالي «قازاقتىڭ كۇپى كيگەن قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن» دەسە، جۇمەكەننىڭ «بيىك وكشە كيگىزەمىن» دەيتىنى دە جايدان جاي تۋعان جوق.
پوەزيا – سەن مەنىڭ عاشىعىم ەڭ،
ءماجنۇنىڭ ەم!
لاپىلداپ اسىعىپ ەم.
اسىعىپ ەم،
الدىڭدا باس ۇرىپ ەم.
شاشىلىپ ەم،
سۋىنىپ باسىلىپ ەم…
سوفى سماتاەۆ تا ادەبيەت اۋليەحاناسىنىڭ تابالدىرىعىن وسىلاي اتتاپ، ولەڭ ولكەسىندەگى جىر جالاۋىن جەلبىرەتىپ جوعارى كوتەرىپ كەلەدى. ول قارا سوزگە اۋىسقاندا «ەلىم-ايدى» تۋدىردى. «ەلىم-اي» ۇشەمى (تريلوگياسى) قاي ۋاقىتتا دا سۇبەلى شىعارما بولىپ قالا بەرەدى. بۇل روماندار توپتاماسى – ونىڭ ءوزىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى قازاق ادەبيەتىنىڭ زور ولجاسى. قوجابەرگەن جىراۋدان كەيىن حالىق ازاسىن ءدال وسىلاي جان-جاقتى كورسەتىپ بەرگەن، شىنايى شىندىقتى اشىپ كورسەتكەن شىعارما بولعان ەمەس.
س.سماتاەۆ «ەلىم-ايعا» دەيىن دە، ودان كەيىن دە ۇلكەن ءومىر مەكتەبىنەن ءوتتى. الماتىدان اۋىسىپ، ءماسكەۋدە وقىدى. ءارتۇرلى قىزمەتتىڭ ءدامىن تاتتى. مەتاللۋرگ بولىپ، بولات بالقىتتى. بيىك لاۋازىم قۋماي، وراق پەن بالعا قىسپاعىندا ءجۇرىپ، توعىز رومان، ون ءۇش حيكايات، ون ءتورت پەسا، جيىرما ەكى داستان، ءتورت كينوستسەناري، بەس ليبرەتتو، جۇزدەن اسا ماقالالار جازىپتى. جانە قانداي! ادەبيەتتى ەشبىر لاۋازىمعا ايىرباستاماي، شىعارماشىلىققا ءبىرجولاتا دەن قويدى.
جالپى، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىن تۇتاستاي قاراستىرعاندا عانا ونىڭ بەت-بەينەسى بارىنشا اشىلا تۇسەدى. سوفىنىڭ شىعارمالارىندا دا توتيايىنداي ويىپ تۇسەتىن ويلار، شيرىققان وقيعالار، تارتىسقان تاعدىرلار، شارپىسقان مىنەز-قۇلىق پەن ءىرى ءىس-ارەكەتتەر مولىنان ۇشىراسادى.
قازاق دالاسى دانالىققا، بەكزاتتىق پەن تەكتىلىككە تۇنىپ تۇراتىنى سيرەك بولسا دا ايتىلا باستادى. بىردە «ەگەمەن قازاقستاندا» ءۇش بي تۋرالى جازۋ ماسەلەسى تۋىندادى. تارازىلاي كەلىپ، ايتەكە ءبيدى – ءابىش كەكىلباەۆقا، قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدى – سوفى سماتاەۆقا تاپسىردىق. كەيىن «ءداۋىر» باسپاسىنان شەرحان مۇرتازانىڭ العىسوزىمەن سول مايەكتى ماقالالار «ءۇش پايعامبار» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. سول قاز داۋىستى قازىبەك كەلدىبايۇلىنىڭ «ەلىم-ايدا»: «ارقا-باستى اياز قارىعاندا اناۋ قىرعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قالىڭ جۇرتىڭنىڭ قاسىرەتىن ءسال كەمىتەردەي دارمەن تابا المايتىنىڭ قينايدى ەكەن. اقىل سەرىك، امال ىزدەگەنىڭمەن قامالى كوپ تىرلىك قابىرعاسىنا تىرەلتىپ وتكەل بەرمەيدى. نە ىستەرمىز؟» دەيتىنى بار. «نە ىستەرمىز؟». بۇل ساۋال سان ۇرپاقتى تولعاندىرىپ كەلەدى. بەيمازا سۇراقتىڭ كەيىنگى تولقىننىڭ الدىنا دا كەسە كولدەنەڭدەپ تارتىلاتىنا كۇمان جوق.
سوفى سماتاەۆتىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان «مۇڭلى ويلارىندا» دا سۇراق كوپ. «ادام نەگە ءالسىز، ادام نەگە ءالجۋاز؟ قاي قالامگەر بولماسىن وسى سۇراققا ءوز كوكىرەگىنەن جاۋاپ ىزدەۋمەن كەلەدى» دەيدى ول وقىرمانمەن وي ءبولىسىپ. جالپى، سوفى سماتاەۆ وسىنداي قيىن، كۇردەلى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە قۇمار. شەبەرلىك شىڭىنا شىققان ءسوز ساردارىنا مۇنداي بيىك ۇستانىم، ارينە، جاراسادى دا.
ايان-سەيىتحان نىسانالين.
كورنەكتى قالامگەر، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى سوفى سماتاەۆتىڭ 75 جاسقا تولۋىنا ارنالعان كەش 27 ماۋسىمدا ساعات 16.00-دە م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىندا وتەدى.
كەلەم دەۋشىلەرگە ەسىك اشىق.
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ