Ruhaniyat Ädebi älem
Söz sardarı
Bükilhalıqtıq merekege wlasqan aqın toyınan qaytıp kele jatırmız. Aqqu wşıp, qaz qonğan qayran Qarasaz artta qaldı. Tañğı şığı beykünä säbidiñ köz jasınday möltildep Şalköde qoş-qoş aytqanday. Elşenbüyrek bauır basıp eleñdedi, Hantäñiri bozbwyra aq jaulıqtay bwlttarımen qol bwlğadı. Mäñgi mwzarttardıñ qwj-qwj jartastar qiyasınan müyizi kişigirim şañıraqtay qwljalar qılt ete qalatınday, namıstı nayzağayğa janıp, jasığanğa jiger qosıp, qaysar qayrattılıqqa şaqırıp, mwzbalaqtar şañqılı estiletindey… Qoğamdıq köliktiñ işi gu-gu, abıñ-kübiñ äñgime. Bir uaqıtta u-şu siltidey tına qalıp, kenet ariya estildi. Ämire men Küläşti wyıp tıñdağan jwrtqa oqıs küşti dauıs onşa tañsıq bolmasa da, birte-birte baurap, eleñdete bastadı. Sofı (Sofiyan) Smataev ülken jol üstinde bizdi osılay qayran qaldırıp edi. Şoqannıñ dosı G.Potaninniñ lebizi birtürli şındıqqa aynalğanday: «Külli qazaq dalası mağan än salıp twrğanday bolıp körinedi».
Sol änqwmar jürek tuğan halqınıñ qasireti men quanışın öleñ, qarasözben jırlap tamsantqan bolatın. Sofı ekinşi müşelge tolmay jatıp «Elim-aydıñ» alğaşqı kitabın jazdı. Tağı da tabınuşılar tobı köbeydi. Epopeyağa bergisiz trilogiyadağı eldik pen erlik jırı el-jwrttı erekşe eleñ etkizdi. Qwlaşı keñ şığarma körkemdik quatımen sonı sipat alıp, ädebiet äleminde qwbılıs bolıp qaldı. Iesi sözstannıñ sañlaq sardarına aynaldı. Mwnday tuındı tuğan halqın, onıñ keşegisin, bügini men keleşegin jan-tänimen süyip, izgi arman-mwratın añsap, ordalı oy keşetin jannıñ qolınan ğana şığadı.
Kimniñ twzı jeñil ekenine uaqıt töreşi. Bwnı bazbireuler ädeyi bayqamağansıp, moynın sırtqa saldı. Biraq şındıq bäribir moyındaldı. Qaşanda şabıttıñ şınarı tas jarıp şığadı. Kezinde közjwmbaylıq jasağan sınşılar roman tabiğatın tap baspağanımen, oylı tuındınıñ törkinin tanıp, jaqsı pikirler bildirdi.
Tarihi taqırıp qazaq ädebietine jat emes. M.Äuezovtiñ «Abay», S.Mwqanovtıñ «Aqqan jwldızı» – merzimdik, mezgildik tuındılar emes. İ.Esenberlinniñ «Köşpendileri», Ä.Nwrpeyisovtiñ «Qan men teri» qazaq tarihınıñ oysırağan olqılıqtarın tolıqtırsa, Ä.Kekilbaev, M.Mağauin, S.Smataev siyaqtı sanatkerler şoğırı şoqjwldızday jarqıradı.
Bizdegi bireudiñ qañsığın tañsıq köretin «kafkaşılar» men «hemingueyşiler» mäseleniñ tereñ baybına barmay, twlıpqa möñirep jürgendey me, qalay… Eşqanday «izmder» wlttıq önerdiñ kösegesin kögertpeydi. Qanşama «jahandanu» dep jarğaq qwlağımız jastıqqa timegenmen, onıñ jarılqaytın türi körinbeydi. Sol Kafka özekti örtegen oyların kündeligine tüsirgende adam zäuzatına da, özine de köñili könşimeydi:
«Keşe bir söz türtkenim joq. Bügin de jağdayım onşa mäz emes. Meni bwdan kim qwtqarar eken?
Eger men qatelespesem, tazara bastağandaymın. Beyne bir nu jınıs işinde ruhi ayqas jürip jatqanday äser bileydi. Men ormanğa enip, älsiregendikten eşteñe tappay keri oraldım; sol mañaydan ba, älde solay körine me, şayqas kezindegi qarudıñ sıñğırın estimin. Tastünek işinde jauıngerlerdiñ nazarı mağan tüsetindey, meni izdeytindey, biraq olar turalı meniñ mağlwmatım sonday aldamşı…
Soza beriñder, doñızdar, öz bilgenderiñdi! Oğan meniñ qatısım qanşa?!
Men senderge şındığımdı aytıp twrmın. Bälkim, bäri maşıqtanuğa tirelip twrğan şığar. Äyteuir, bir küni jazudı üyrenetinim anıq…».
Ärine, eşkimniñ qağanağı qarıq, sağanağı sarıq emes. Sofı da auma-tökpe zamanda ömir sürip, qoğamnıñ qoyasın aqtarıp, eşkimge wqsamay jazğısı keldi. Ol da F.Kafkadan üyrendi. Üyrendi de jirendi. Jwmır bastı pendeniñ küyin keşip, sezim şım-şıtırığına tolı şığarmalarına üyrengenderin arqau da etti. Ol Gete, Flober, Dostoevskiy esimderin bekerden beker eske almaydı.
Eşkimniñ ayağı aspannan salbırap tüspeydi. Mwqağali «Qazaqtıñ küpi kigen qara öleñin, şekpen jauıp özine qaytaramın» dese, Jwmekenniñ «biik ökşe kigizemin» deytini de jaydan jay tuğan joq.
Poeziya – sen meniñ ğaşığım eñ,
Mäjnüniñ em!
Lapıldap asığıp em.
Asığıp em,
Aldıñda bas wrıp em.
Şaşılıp em,
Suınıp basılıp em…
Sofı Smataev ta ädebiet äuliehanasınıñ tabaldırığın osılay attap, öleñ ölkesindegi jır jalauın jelbiretip joğarı köterip keledi. Ol qara sözge auısqanda «Elim-aydı» tudırdı. «Elim-ay» üşemi (trilogiyası) qay uaqıtta da sübeli şığarma bolıp qala beredi. Bwl romandar toptaması – onıñ öziniñ ğana emes, külli qazaq ädebietiniñ zor oljası. Qojabergen jıraudan keyin halıq azasın däl osılay jan-jaqtı körsetip bergen, şınayı şındıqtı aşıp körsetken şığarma bolğan emes.
S.Smataev «Elim-ayğa» deyin de, odan keyin de ülken ömir mektebinen ötti. Almatıdan auısıp, Mäskeude oqıdı. Ärtürli qızmettiñ dämin tattı. Metallurg bolıp, bolat balqıttı. Biik lauazım qumay, oraq pen balğa qıspağında jürip, toğız roman, on üş hikayat, on tört p'esa, jiırma eki dastan, tört kinoscenariy, bes libretto, jüzden asa maqalalar jazıptı. Jäne qanday! Ädebietti eşbir lauazımğa ayırbastamay, şığarmaşılıqqa birjolata den qoydı.
Jalpı, jazuşınıñ şığarmaşılığın twtastay qarastırğanda ğana onıñ bet-beynesi barınşa aşıla tüsedi. Sofınıñ şığarmalarında da totiyayınday oyıp tüsetin oylar, şirıqqan oqiğalar, tartısqan tağdırlar, şarpısqan minez-qwlıq pen iri is-äreketter molınan wşırasadı.
Qazaq dalası danalıqqa, bekzattıq pen tektilikke twnıp twratını sirek bolsa da aytıla bastadı. Birde «Egemen Qazaqstanda» üş bi turalı jazu mäselesi tuındadı. Tarazılay kelip, Äyteke bidi – Äbiş Kekilbaevqa, Qaz dauıstı Qazıbek bidi – Sofı Smataevqa tapsırdıq. Keyin «Däuir» baspasınan Şerhan Mwrtazanıñ alğısözimen sol mäyekti maqalalar «Üş payğambar» degen atpen kitap bolıp basılıp şıqtı. Sol Qaz dauıstı Qazıbek Keldibaywlınıñ «Elim-ayda»: «Arqa-bastı ayaz qarığanda anau qırğın-sürginge wşırağan qalıñ jwrtıñnıñ qasiretin säl kemiterdey därmen taba almaytınıñ qinaydı eken. Aqıl serik, amal izdegeniñmen qamalı köp tirlik qabırğasına tireltip ötkel bermeydi. Ne istermiz?» deytini bar. «Ne istermiz?». Bwl saual san wrpaqtı tolğandırıp keledi. Beymaza swraqtıñ keyingi tolqınnıñ aldına da kese köldeneñdep tartılatına kümän joq.
Sofı Smataevtıñ Memlekettik sıylıqqa wsınılğan «Mwñlı oylarında» da swraq köp. «Adam nege älsiz, adam nege äljuaz? Qay qalamger bolmasın osı swraqqa öz kökireginen jauap izdeumen keledi» deydi ol oqırmanmen oy bölisip. Jalpı, Sofı Smataev osınday qiın, kürdeli swraqtarğa jauap izdeuge qwmar. Şeberlik şıñına şıqqan söz sardarına mwnday biik wstanım, ärine, jarasadı da.
Ayan-Seyithan Nısanalin.
Körnekti qalamger, belgili qoğam qayratkeri Sofı Smataevtıñ 75 jasqa toluına arnalğan keş 27 mausımda sağat 16.00-de M.Äuezov atındağı akademiyalıq drama teatrında ötedi.
Kelem deuşilerge esik aşıq.
zhasalash.kz
Pikir qaldıru