جاڭالىقتار تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
الماتى قالاسىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان كەش ءوتتى.
2016 جىلى 30 ماۋسىم كۇنى م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىندا الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان كەش ءوتتى.
كەشتە قۇرمانعازى اتىنداعى اكادەميالىق حالىق اسپاپتار وركەسترى، بەلگىلى انشىلەر تالعات كۇزەمباەۆ، گۇلزات داۋىرباەۆا، تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆ، تالعات ابۋعازى، دۋلات توقانوۆ، جولامان قۇجىمانوۆ، لاززات جانامانوۆا قاتىستى.
1916 جىلى 25 ماۋسىمدا رەسەي پاتشاسىنىڭ قازاقستان، ورتا ازيا، ءسىبىر حالقىنىڭ 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى ەر ازاماتتارىن تىل جۇمىسىنا الۋ تۋرالى جارلىعى شىعادى. بۇل جارلىق 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باستالۋىنا سەبەپ بولدى. شىلدەنىڭ باس كەزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا دەرلىك ستيحيالى نارازىلىقتار باستالىپ، كوپ ۇزاماي ءىرى قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. حالىق اشۋ-ىزاسىنىڭ العاشقى سوققىلارىنا تىلداعى جۇمىستارعا الىناتىنداردىڭ ءتىزىمىن تىكەلەي جاساعان بولىس باسقارۋشىلارى، اۋىل ستارشىندارى جانە پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ باسقا دا تومەنگى بيلىك يەلەرى ۇشىرادى.
قازاقستاننىڭ ءار ءتۇرلى اۋداندارىندا پايدا بولعان ستيحيالى قوزعالىس بىرتە-بىرتە ۇيىمداسقان سيپات الا باستادى. جەتىسۋدا بەكبولات اشەكەەۆ، ۇزاق ساۋرىقوۆ، جامەڭكە مامبەتوۆ، توقاش بوكين، اۋباكىر ءجۇنىسوۆ، سەرىكباي قاناەۆ، موناي جانە مۇقان ۇزاقباەۆتار جانە ت.ب. ازاماتتار جەتەكشى بولىپ، تورعايدا ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ، امانگەلدى يمانوۆ، ءالىبي جانگەلدين جانە باسقالار باسقارعان ءىرى وشاقتار پايدا بولدى.
شىلدە ايىنىڭ باس كەزىندە-اق تولقۋلار ۆەرنىي ۋەزىنىڭ باتىس جانە وڭتۇستىك بولىكتەرىن قامتىپ، ولاردا كوتەرىلىسشىلەرگە بەكبولات اشەكەەۆ، توقاش بوكين، اققوز قوسانۇلى جانە باسقالار باسشىلىق ەتتى. سوعىس وشاعى ۇلعايىپ، حالىق نارازىلىعى ۇدەپ كەتۋىنە وراي، پاتشا ۇكىمەتى ەندىگى تۇستا كوتەرىلىس قيمىلدارىن باسۋ ءۇشىن ءىس-شارالار قولدانۋدى ۇيعاردى. ناتيجەسىندە 17 شىلدەدە جەتىسۋدا جانە تۇركىستان ولكەسىندە سوعىس جاعدايى جاريالانىپ، پاتشا ۇكىمەتى مۇندا ءىرى اسكەري كۇشتەر الىپ كەلدى. اسكەري گارنيزونداردى نىعايتىپ، جەتىسۋداعى قونىس اۋدارۋشى حالىقتىڭ اۋقاتتى توپتارىنان قازاق جانە قىرعىز كوتەرىلىسشىلەرىن جازالاۋ ءۇشىن قارۋلى وتريادتار قۇردى. جەتىسۋ وبلىسى جاركەنت ۋەزى كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ اسى جايلاۋىندا، قارقارانىڭ تاۋلى الابىندا، سامسى، كاستەك، نارىنقول، شارىن، جالاڭاش، قۇرام ەلدى مەكەندەرى اۋداندارىندا، لەپسى ۋەزىنىڭ سادىر-ماتاي بولىسىندا جانە باسقا جەرلەردە پاتشا جازالاۋشىلارىمەن ءىرى قاقتىعىستار بولادى.
ءدال وسىنداي كوتەرىلىستىڭ ءىرى وشاقتارىنىڭ ءبىرى – تورعاي وڭىرىندە ءوتتى. كوتەرىلىسشىلەر سانى 50 مىڭعا جەتەدى. اتاقتى نياز ءبيدىڭ ۇرپاعى ابدىعاپپار جانبوسىنۇلىن كوتەرىلىسشىلەر حان سايلادى. كەنەسارىنىڭ سەرىگى، اتاقتى يمان باتىردىڭ نەمەرەسى امانگەلدى يمانوۆ كوتەرىلىسشىلەردىڭ سارداربەگى بولىپ تاعايىندالادى. ءالىبي جانگەلدين كوتەرىلىسشىلەردىڭ “رۋحاني كوسەمى” بولدى.
22 قازاندا امانگەلدى يمانوۆ باستاعان 15 مىڭ قول تورعاي قالاسىن قورشادى. قالانى قورشاۋ بىرنەشە كۇنگە سوزىلىپ، قورشاۋ كەزىندە گەنەرال-لەيتەنانت لاۆرەنتەۆتىڭ جازالاۋشى كورپۋسى قالاعا قاراي ءۇش باعىتتا بەت الدى. 16 قاراشادا ا.يمانوۆ باستاعان 12 مىڭ سارباز تۇنقويما پوشتا ستانتسياسىنا شابۋىل جاسايدى. كوتەرىلىسشىلەر مەن جازالاۋشىلار اراسىندا تاتىردا، اقشىعاناقتا، دوعال-ۇرپەكتە، كۇيىكتە شايقاستار بولدى.
قازاق حالقىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بارلىق ايماقتاردا قاتاڭ باسىپ-جانشىلدى. سوتسىز جانە تەرگەۋسىز اتىلعانداردى ەسەپتەمەگەندە، سوت ۇكىمىمەن تۇركىستان ولكەسىندە 1917 جىدىڭ 1 اقپانىنا دەيىن 347 ادام ءولىم جازاسىنا، 168 ادام كاتورگالىق جۇمىستارعا، 129 ادام تۇرمەگە جابىلۋعا كەسىلدى. پاتشا وكىمەت ورىندارى قۋدالاعان 300 مىڭ قازاقتار مەن قىرعىزدار نەمەسە جەتىسۋدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ تورتتەن ءبىرى قىتايعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىندا كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى 12 اتتى اسكەر جۇزدىگى، 11 كۇشەيتىلگەن جاياۋ اسكەر روتاسى قيمىل جاسادى، ال تورعاي كوتەرىلىسشىلەرىنە قارسى پاتشالىق وكىمەت ورىندارى 17 اتقىشتار روتاسىن، 18 كازاك جۇزدىگىن، 4 اتتى اسكەر ەسكادرونىن، 18 زەڭبىرەك، 10 پۋلەمەت جانە باسقالاردى اكەپ توكتى. وسىعان قاراماستان، تورعاي وبلىسىندا كوتەرىلىس پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن عانا توقتادى.
“قازاقتاردى وكىمەتكە باعىنباۋعا شاقىردى” دەگەن ايىپپەن بوكەي ورداسىندا باقتىگەرەي قۇلمانوۆ جەر اۋدارىلدى، ال سەيىتقالي مەڭدەشەۆ 3 اي مەرزىمگە اباقتىعا جابىلدى. بوكەي ورداسىندا حالىق نارىزىلىعىنىڭ ەكپىن العان جەرى ءبىرىنشى تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگى بولدى. وندا ءبىر مىڭنان استام كوتەرىلىسشىلەرگە يساتاي تايمانۇلىنىڭ نەمەرەسى وتەپقالي ءدىنبايانۇلى جەتەكشىلىك ەتتى. شوقپارمەن, مىلتىقپەن قارۋلانعان كوتەرىلىسشىلەر جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنان تىل جۇمىسىنا الىناتىنداردىڭ ءتىزىمىن تارتىپ الىپ، ورتەپ جىبەردى. وكرۋگ دەڭگەيىنەن اسپاعان كوتەرىلىس 30 تامىزدا جازالاۋشى اسكەر كۇشىمەن باسىلدى.
قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۇتاس العاندا رەسەي يمپەرياسىنداعى ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ودان ءارى اسقىنا تۇسۋىنە سەبەپشى بولدى. ول رەسەيدەگى اسكەري-وتارشىلدىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ىرگەسىن شايقالتىپ، شىعىستىڭ وتار حالىقتارىنىڭ ەزگىگە قارسى XX عاسىردىڭ باسىندا ءورىس العان بۇكىل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋى بولدى.
پىكىر قالدىرۋ