Jañalıqtar Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Almatı qalasında Wlt-azattıq köterilisiniñ 100 jıldığına arnalğan keş ötti.
2016 jılı 30 mausım küni M.Äuezov atındağı qazaq drama teatrında Almatı qalası äkimdiginiñ wyımdastıruımen Wlt-azattıq köterilisiniñ 100 jıldığına arnalğan keş ötti.
Keşte Qwrmanğazı atındağı akademiyalıq halıq aspaptar orkestri, belgili änşiler Talğat Küzembaev, Gülzat Däuirbaeva, Tileules Qwrmanğaliev, Talğat Äbuğazı, Dulat Toqanov, Jolaman Qwjımanov, Läzzat Janamanova qatıstı.
1916 jılı 25 mausımda Resey patşasınıñ Qazaqstan, Orta Aziya, Sibir halqınıñ 19 ben 43 jas aralığındağı er azamattarın tıl jwmısına alu turalı jarlığı şığadı. Bwl jarlıq 1916 jılğı wlt-azattıq köterilisiniñ bastaluına sebep boldı. Şildeniñ bas kezinde Qazaqstannıñ barlıq aymaqtarında derlik stihiyalı narazılıqtar bastalıp, köp wzamay iri qarulı köteriliske wlastı. Halıq aşu-ızasınıñ alğaşqı soqqılarına tıldağı jwmıstarğa alınatındardıñ tizimin tikeley jasağan bolıs basqaruşıları, auıl starşındarı jäne patşa äkimşiliginiñ basqa da tömengi bilik ieleri wşıradı.
Qazaqstannıñ är türli audandarında payda bolğan stihiyalı qozğalıs birte-birte wyımdasqan sipat ala bastadı. Jetisuda Bekbolat Äşekeev, Wzaq Saurıqov, Jämeñke Mämbetov, Toqaş Bokin, Äubäkir Jünisov, Serikbay Qanaev, Monay jäne Mwqan Wzaqbaevtar jäne t.b. azamattar jetekşi bolıp, Torğayda Äbdiğappar Janbosınov, Amangeldi Imanov, Älibi Jangeldin jäne basqalar basqarğan iri oşaqtar payda boldı.
Şilde ayınıñ bas kezinde-aq tolqular Vernıy ueziniñ batıs jäne oñtüstik bölikterin qamtıp, olarda köterilisşilerge Bekbolat Äşekeev, Toqaş Bokin, Aqqoz Qosanwlı jäne basqalar basşılıq etti. Soğıs oşağı wlğayıp, halıq narazılığı üdep ketuine oray, patşa ükimeti endigi twsta köterilis qimıldarın basu üşin is-şaralar qoldanudı wyğardı. Nätijesinde 17 şildede Jetisuda jäne Türkistan ölkesinde soğıs jağdayı jariyalanıp, patşa ükimeti mwnda iri äskeri küşter alıp keldi. Äskeri garnizondardı nığaytıp, Jetisudağı qonıs audaruşı halıqtıñ auqattı toptarınan qazaq jäne qırğız köterilisşilerin jazalau üşin qarulı otryadtar qwrdı. Jetisu oblısı Jarkent uezi köterilisşileriniñ Ası jaylauında, Qarqaranıñ taulı alabında, Samsı, Kastek, Narınqol, Şarın, Jalañaş, Qwram eldi mekenderi audandarında, Lepsi ueziniñ Sadır-Matay bolısında jäne basqa jerlerde patşa jazalauşılarımen iri qaqtığıstar boladı.
Däl osınday köterilistiñ iri oşaqtarınıñ biri – Torğay öñirinde ötti. Köterilisşiler sanı 50 mıñğa jetedi. Ataqtı Niyaz bidiñ wrpağı Äbdiğappar Janbosınwlın köterilisşiler han sayladı. Kenesarınıñ serigi, ataqtı Iman batırdıñ nemeresi Amangeldi Imanov köterilisşilerdiñ sardarbegi bolıp tağayındaladı. Älibi Jangeldin köterilisşilerdiñ “ruhani kösemi” boldı.
22 qazanda Amangeldi Imanov bastağan 15 mıñ qol Torğay qalasın qorşadı. Qalanı qorşau birneşe künge sozılıp, qorşau kezinde general-leytenant Lavrent'evtiñ jazalauşı korpusı qalağa qaray üş bağıtta bet aldı. 16 qaraşada A.Imanov bastağan 12 mıñ sarbaz Tünqoyma poşta stanciyasına şabuıl jasaydı. Köterilisşiler men jazalauşılar arasında Tatırda, Aqşığanaqta, Doğal-Ürpekte, Küyikte şayqastar boldı.
Qazaq halqınıñ 1916 jılğı wlt-azattıq köterilisi barlıq aymaqtarda qatañ basıp-janşıldı. Sotsız jäne tergeusiz atılğandardı eseptemegende, sot ükimimen Türkistan ölkesinde 1917 jıdıñ 1 aqpanına deyin 347 adam ölim jazasına, 168 adam katorgalıq jwmıstarğa, 129 adam türmege jabıluğa kesildi. Patşa ökimet orındarı qudalağan 300 mıñ qazaqtar men qırğızdar nemese Jetisudıñ bayırğı twrğındarınıñ törtten biri Qıtayğa ketuge mäjbür boldı.
Semey jäne Aqmola oblıstarında köterilisşilerge qarsı 12 attı äsker jüzdigi, 11 küşeytilgen jayau äsker rotası qimıl jasadı, al Torğay köterilisşilerine qarsı patşalıq ökimet orındarı 17 atqıştar rotasın, 18 kazak jüzdigin, 4 attı äsker eskadronın, 18 zeñbirek, 10 pulemet jäne basqalardı äkep tökti. Osığan qaramastan, Torğay oblısında köterilis patşa ükimeti qwlağannan keyin ğana toqtadı.
“Qazaqtardı ökimetke bağınbauğa şaqırdı” degen ayıppen Bökey ordasında Baqtıgerey Qwlmanov jer audarıldı, al Seyitqali Meñdeşev 3 ay merzimge abaqtığa jabıldı. Bökey ordasında halıq narızılığınıñ ekpin alğan jeri Birinşi teñiz jağalauı okrugi boldı. Onda bir mıñnan astam köterilisşilerge Isatay Taymanwlınıñ nemeresi Ötepqali Dinbayanwlı jetekşilik etti. Şoqparmen, mıltıqpen qarulanğan köterilisşiler jergilikti bilik orındarınan tıl jwmısına alınatındardıñ tizimin tartıp alıp, örtep jiberdi. Okrug deñgeyinen aspağan köterilis 30 tamızda jazalauşı äsker küşimen basıldı.
Qazaqstan men Ortalıq Aziyadağı 1916 jılğı wlt-azattıq köterilis twtas alğanda Resey imperiyasındağı sayasi jäne äleumettik-ekonomikalıq dağdarıstıñ odan äri asqına tüsuine sebepşi boldı. Ol Reseydegi äskeri-otarşıldıq basqaru jüyesiniñ irgesin şayqaltıp, şığıstıñ otar halıqtarınıñ ezgige qarsı XX ğasırdıñ basında öris alğan bükil wlt-azattıq qozğalısınıñ bastauı boldı.
Pikir qaldıru