Nığmet Mıñjani – Qıtay qazaqtarınan şıqqan ğwlama tarih ğalımı, til mamanı, ädebiettanuşı, aqın, prozaşı, audarmaşı, qoğam qayratkeri, Qıtay qazaq ädebietiniñ negizin saluşılardıñ biri. Ol bizge ölşeusiz ruhani qwndılıqtar qaldırıp ketti.

Qıtay qazaqtarınan şıqqan ğwlama tarih ğalımı, til mamanı, ädebiettanuşı, aqın, prozaşı, audarmaşı, qoğam qayratkeri, Qıtay qazaq ädebietiniñ negizin saluşı wlı twlğalardıñ biri – Nığmet Mıñjani mırza 1993 jılı 22 mausım küni Qazaqstan Respublikasınıñ Almatı qalasında ğılımi saparmen jürgen kezinde auru sebebinen 71 jasında qaytıs boldı.

1992 jılı 22 naurız küni Şinjyañ Tolı audanınıñ Maylıtauında kedey şarua Mwhamedtüsiptiñ otbasın şattıqqa bölep, bir säbi  «şır etip»  dünie esigin aştı. Bwl säbidiñ keleşekte el işi-sırtına atı mälim äygili ğwlama boların sol twsta eşkim de boljamağan edi. Solayda, «Kisi bolar balanı kisesinen tanidı» degendey, säbi şağınan zerdeli de zerektigin añğara bastağan wlına ülken ümit artqan äkesi onı auılındağı bastauış mektepke oquğa beredi. Nığmet äkesiniñ demeuimen Şaueşek qalasında ilgerindi-keyindi bolıp bastauış mektepti, ortalau mektepti bitirip, tabandılıqpen şögel üyrenetin ädet qalıptastıradı.

1939 jılı Şinjyañ ölkelik policiya oficerleri kolledji az sandı wlt audarmaşıların tärbieleu kursın aşu üşin kursant qabıldaydı da, Nığmet jatın ornı men tamaq qarajatı ükimetten şığatın, oqu merzimi 2 jıldıq osı kursqa tüsip oqidı. 1941 jılı oquın üzdik nätijemen tämamdap, ölkelik saqşı meñgermesinde audarmaşı boladı. Arnaulı audarma kursın oquı jäne qoğamdıq qızmettiñ qajeti, onıñ qıtay til-jazuın jetik igeruine oray jarattı. Osılayşa, ol qoğamdıq ğılımdardıñ san aluan salasındağı qıtayşa jazba eñbekterden mol när qabıldap, ğılımnıñ tereñ şüñetine boylauğa negiz qaladı.

Nıqañ audarmamen 5  jıl aynalısqan soñ, qızmet qajetimen ölkelik qazına meñgermesine auısıp barıp, meñgeruşi hatşınıñ orınbasarı boladı. Onıñ iskerligine tänti bolğan wyım onı 1949 jılı Şinjyañ ölkelik ükimettiñ bas hatşısınıñ orınbasarlığına ösirdi. Ol qım-quıt äkimşilik jwmıstardı tındırumen qatar, qoğamdıq mindetterdi de arqalap, qoğamdıq jwmıstarğa da aralastı. Söytip, qazaq tilin, ädebietin, tarihın zertteuge bastamaşı bolıp, Qıtay qazaqtarınıñ osızaman ädebietiniñ irge tasın qalauşılardıñ birine aynaladı.

Nıqañ 1942-1949 jıldarı Şinjyañ qazaq-qırğız mädeni qoğamınıñ atqaruşı müşesi, äri bölim bastığı boldı, sonday-aq osı wyımnıñ atımen qazaq mektepterine arnalğan birşama jüyeli,  tolığıraq ädebiet oqulığın qwrastırıp, oqulıq mäselesin şeşti, äri ölkelik til kolledjiniñ wsınısımen, til-ädebiet, tarih pänderinen sabaq berip, jaqsı bağalanıp otırdı. Bwdan tıs, qazaq tilindegi «Säule» jurnalınıñ bas redaktoktorlığın da atqardı.

Nığmet Mıñjani 1949 jılı Şinjyañdı beybit jolmen azat etu köterilisine qatınastı. Jaña ükimet qwrılğan soñ, ükimettiñ san salalı qızmetterine belsene kiristi. Şinjyañ ölkelik ükimettiñ bas hatşısınıñ orınbasarı bolıp tağayındalıp, ükimettiñ wlt isterine jauaptı bolıp, jaña qoğamnıñ twraqtılığı men qayta qwru jwmıstarına eleuli üles qostı.

1951 jılı ol qızmet qajetimen Şi-ange barıp, Batıs-soltüstik wlt isteri komitetiniñ müşesi, äri Şinjyañ qızmeti basqarmasınıñ bastığı mindetin atqardı. 1953 jılı astana – Pekinge auısıp barıp, Ortalıq wlttar baspasınıñ şañırağın köteristi, äri Wlttar baspası qazaq redakciya-audarma böliminiñ meñgereuşisi bolıp, Qıtayda qazaq baspasöziniñ joqtan bar bolıp, birtindep kemeldenuine, örkendep-ösuine ese qostı. 1975-1978 jıldarı İle halıq baspasında, 1978-1981 jıldarı ŞWAR Til-jazu komitetinde qızmet etti. 1981 jılı Şinjyañ qoğamdıq ğılımdar akademiyasına auısıp barıp, Til zertteu institutı direktorınıñ orınbasarı boldı. Osı twsta ol osı akademiyanıñ til zertteu jäne qazaq mädenietin zertteu jwmıstarın kemeldendire tüsu jolında orasan zor eñbek siñirdi.

Nıqañ memlekettik sayasi-maslihat keñesiniñ müşesi, Qıtay türki tilderin zertteu qoğamı törağasınıñ orınbasarı, Qıtay az sandı wlttar mädenieti ğılımi qoğamınıñ, Qıtay Orta Aziya mädenietin zertteu qoğamınıñ twraqtı jorası, Şinjyañ til ğılımı qoğamınıñ jäne tarih ğılımi qoğamınıñ jorası, Şinjyañ audarmaşılar qoğamınıñ twraqtı jorası, Şinjyañ qazaq til-mädenieti ğılımi qoğamı törağasınıñ orınbasarı siyaqtı qoğamdıq mindetterdi  abıroymen arqaradı.

Ärqanday wlttıñ oyı ozıq, sanası sara azamattarı qaşan da ana otanı men öz halqı üşin eñbek etip, öziniñ bar ömirin osı jolğa arnaydı, wlt mädenietin örkendetip, wlt tarihı men tañdaulı salt-dästürin jañğırtudı jäne jalğastırudı azamattıq borışım dep biledi. Nıqañ da mine, däl osılay etti. Öytkeni, onıñ jüyeli zertteuleri qazaq mädenietiniñ bügingi tañdağı zertteulerin jebep keledi. Sol sebepti, ol Qıtay qazaqtarı arasınan qara üze şıqqan şoqtıqtı oqımıstılardıñ birine aynaldı.

Nığmet Mıñjani Qıtay qazaqtarı işinen twñğış ret qazaq tarihın jüyeli zerttep, kesek tabısqa qol jetkizgen oqımıstı, el işi-sırtındağı tarih zertteu salasında ülken abroyğa ie tarih mamanı. Nıqañnıñ qazaq tarihı, mädenieti jönindegi zertteuleri sonau 1940 jıldardan bastalğan. Sol twsta jas bolğanımen, oqığanı men toqığanı mol, bilim ayası keñ Nıqañ, tarih ğılımına qatañ ğılımi twrğıda twrıp, qazaq tarihı men mädenietine qatıstı qıtayşa, qazaqşa tolıp jatqan jazbalardı jäne derekközderin izdedi, jinadı, mädenietti örkendetuge tarihtı qoldana bilip, ğılımi qwnı joğarı şığarmalar men ğılımi eñbekterdi zertteu-retteu negizinde jazıp şıqtı. Aytalıq, 1947 jılı jazğan «Qazaq tarihınıñ deregi» attı ğılımi eñbeginde qazaq halqınıñ tarihı men mädenietiniñ damuın Qıtay oqırmandarı men tarihşılarına twñğış ret jüyeli tanıstırdı.

Bwlardan tıs, Nıqañ «Qazaqtıñ ağartu-tärbie tarihı», «Qıtaydağı qazaqtar», «Qazaq wltınıñ tegi jäne qazaq atauınıñ törkini men mağınası» sekildi talay-talay ğılımi maqalalar jazıp, Qıtay qazaqtarınıñ tarihı men mädenieti jağındağı zertteulerge negiz qaladı. 1987 jılı Nıqañ öziniñ qazaq tarihın zertteu jağındağı kesek şığarması – «Qazaqtıñ qısqaşa tarihın» baspadan şığarıp, qazaq tarihı men mädenietin zertteu isterin biik bir beleske köterdi. Atalğan eñbek köp wzamay Qıtay tiline audarılıp, basılım kördi, äri Qıtay oqırmandarı arasında küşti añıs  qozğadı. Bwl eñbek Qazaqstanda «Qazaqtıñ köne tarihı» degen atpen baspadan şıqqan soñ, Qazaqstandağı tarih mamandarı joğarı bağa berip, «Bwl qazaq tarihın zertteu barısında jarıq körgen asa qwndı eñbek» – dep qaradı. Bwl kitap 1992 jılı bükil Qıtay boyınşa az sandı wlt tilinde basılım körgen birinşi därejeli jüldeger kitap bolıp marapattaldı; Wlıbritaniyanıñ London qalasında şığatın «Orta Aziya habarları» men Türkiyada şığatın «Türkiya mädenieti» jurnaldarı bwl kitapqa arnaulı şolu jariyaladı; AQŞ-tıñ belgili bir universiteti qwttıqtau hat joldadı; Germaniyanıñ Myunhen radiostanciyası bwl kitaptı tarau-taraumen radioda tarattı. Nıqañ talay ret şetelderge şığıp lekciya oqıdı. Äsirese, onıñ 1989 jılı AQŞ-tıñ Garvard universitetinde jasağan ğılımi lekciyası asa joğarı bağalandı.

Nığmet Mıñjani tarih zertteuşisi bolıp qana qoymay, qazaq tilin, mädenietin zertteu jağında da ğılımilığı öte küşti köptegen eñbekterin jariyaladı. Onıñ qalamınan tuğan «Qazaq tiliniñ tarihına şolu», «Diuani lwğat-at türiktiñ qazirgi qazaq tilimen qatınası», «Qazaq halqınıñ el auzındağı 200 dastanı» siyaqtı ğılımi maqalaları qazaq tili men ädebietindegi qıruar kökeytesti mäselelerdiñ jäne ğılım salasındağı talastı tüyinderdiñ basın aşıp, Qıtayda qazaq tili men ädebietiniñ zertteluine bastamaşı boldı. Äsirese, qazaq mifteri jönindegi zertteulerdiñ olqı bolıp otırğan jağdayın eskergen Nıqañ köp jıldıq qwlşınısı arqılı, «Qazaqtıñ miftik añızdarı» attı ğılımi eñbegin jazıp jariyalap, qazaq mifologiyasın zertteude tıñ bet aştı. Bwl eñbekti qatıstı mamandar qazirge deyin qazaq mifologiyası jöninde jazılğan teoriyalıq negizi nedäuir küşti material, birşama tolıq, jüyeli, wlttıq boyauı qanıq, keltirilgen dälel-sıpatı nanımdı ğılımi eñbek dep bağalağan. Nıqañ 1980-1990 jıldarı qazaq tilin, grammatikasın arnağa tüsiru jwsmısımen de aynalıstı. Ol «Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi» attı köp tomdı kölemdi sözdiktiñ redoktorlığına wsınıs etilip, onıñ İ tomın redakciyaladı; memlekettik iri ğılımi zertteu taqırıbı sanatındağı köp tomdıq eñbek – «Qazaq ädebieti tarihınıñ» birinşi tomınıñ bas redoktorı boldı.

Nığmet Mıñjani Qıtaydağı qazirgi qazaq ädbietiniñ negizin qalauşılardıñ biri, äri ädebi şığarmaşılıqpen erterek aynalısqan ağabuın qalamger. Sonau 1939 jıldıñ özinde-aq ädebi şığarmaşılıq   ömirin bastağan ol, 1942 jılı Japoniya basqınşılarına qarsı soğıstı bastı taqırıp etken «Jauınger sem'ya» attı 4 perdeli p'esasın jariyaladı. Bwl p'esada Qıtay partizandarınıñ Japoniya basqınşılarına qarsı erlik şayqası negizgi jeli etilip, küresker bir otbası tilge tiek etiledi,  sonday-aq ol osı p'esasımen ädebi şığarmaşılıq jolına tüsti. Osıdan keyin qalamger «Segiz beresi borış» dastanı men «Qwnıker» balladasın jäne «Jibek jolı» siyaqtı 300 şumaqtan astam öleñin, «Bilim – ömir şırağı», «Qazaqtıñ ağartu-tärbie ideyası» degen qara sözderin, «Tyan'-Şan'dağı şopan äni», «Tineydiñ sarı qwsı» siyaqtı äñgimelerin jazdı. Osı eñbekterinde ol azattıq ayasındağı qazaq halqınıñ twrmıs-tirşiligi men qoğamdıq özgeristerin jırlaydı, äri tamaşa salt-dästürin de emirene jırğa qosadı. 1948 jılı Nıqañ Qıtay qazaq ädebieti tarihında «Twrmıs tilşisi» attı twñğış povest jazıp, bwl şığarmasında bilim quğan talanttı jas Esimbek pen neke bostandığı üşin küresken auıl qızı Äsemniñ arasındağı adal mahabbat hikayasın bayandaydı.

Nığmet Mıñjani 1951-1952 jıldarı Qıtay qazaqtarı arasında twñğış ret «Qarlığaş» attı öleñ romanın jazdı. Şığarmağa jarlı  otbasınan şıqsa da jañaşa oqıp közin aşqan, oylı da wjdandı qız Qarlığaş pen bay qolında jaldanıp jürgen kedey jigit Mwrat ortasındağı päk mahabbat hikayası arqau etilip, sahara jastarınıñ bostandıq pen teñdik jolında qaysarlıqpen jürgizgen küresine madaq aytıldı. Şığarmada tereñ mändi, tartımdı keyipkerler obrazı jaratılğan, oqiğa jelisiniñ kürdeliligine qaramastan, qwrılımı şımır da jinaqı, wlttıq boyauı qanıq bolıp şıqqan. Bwl eñbek 1953 jılı äñgime-roman jasampazdığı boyınşa memlekettik birinşi därejeli sıylıq alıp, 1980 jılı resmi baspadan şıqtı.

Nığmet Mıñjani Qıtay qazaqtarı arasında körkem ädebiet şığarmaşılığımen eñ alğaş aynalısqan, äri türli janrda jasampazdıq jaratqan qarımdı qalamgerlerdiñ biri. Sonday-aq ol keybir janrlarğa twñğış qalam siltep, şığarmaşılıq jaratu üşin negiz saldı. Öytkeni, qalamger qazaq mädenietin zerttegen aytulı oqımıstı bolğandıqtan, onıñ ädebi şığarmalarında qazaqtıñ salt-sanası men mädeniet dästürleri  tötenşe nanımdı, ömirge jaqın, oqırmandarğa şınayı sezim bağıştaytın deñgeyde surettelip otırdı.

Nığmet Mıñjani qıtay, orıs, arab, parsı tilderin zer sala üyrenip, öziniñ bilim qorın tolıqtap, tamaşa audarmaşı boluğa berik negiz qalağan. Ol tañdaulı ädebi şığarmalardı, aytalıq qazaq tilindegi«Säliqa-Sämen», «Mänşük», «Äliya» dastandarın, «Qızjibek» mahabbat dastanın, «Şwğa», «Ertarğın» batırlıq dastandarın jäne «Şäkärim Qwdayberdiwlınıñ qazaq şejiresi» siyaqtı eñbekterdi audaru arqılı qıtay oqırmandarına tanıstırıp, olardıñ qazaq mädenietinen habardar boluına mümkindik jasadı, endi bir jağınan, qıtay tilindegi şığarmalardı, mısalı «Horçin dalasında» romanın, «Su boyında», «Qızıl saray tüsi» siyaqtı klassikalıq romandardıñ bir bölim mazmwndarın, Luşünniñ «Esalañnıñ esteligi», «Ayqay-süren» siyaqtı äñgimelerin jäne sayasi, ekonomika, filosofiya jaqtarındağı maqalalardı da audaru arqılı qazaq oqırmandarına jetkizdi.

Nığmet Mıñjanidıñ öşpes ğılımi mwraları Qıtay men şetel oqırmandarınıñ ruhani asıl qwndılıqtarı bola bermek.

Qıtayşadan audarğan: Tekesbay QIDIRHANWLI