ۆاشينگتون ورتالىق ازياعا جاڭا جول ىزدەيدى
اقش-تىڭ مەملەكەت حاتشىسى دجون كەرري ورتالىق ازيانىڭ بەس مەملەكەتىنەن كەلگەن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىن ۆاشينگتوندا قارسى الىپ، C5+ 1 اتالىپ كەتكەن جيىن وتكىزىپ جاتىر.
ساياسي-اسكەري ويىنشى رەتىندە اۋعانستانداعى ءرولى ازايا باستاعان شاقتا اقش ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناسىن قايتا قۇرۋعا تالپىندى. ۆاشينگتون ورتالىق ازيامەن ساۋدا قاتىناسىن جاڭاشا جانداندىرماق. اقش-تىڭ سوڭعى ون شاقتى جىل ىشىندە بۇل ايماقتا قالىپتاسىپ قالعان قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالىمەن باسەكەگە ءتۇسۋى قيىنداۋ.
اقش ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ادام قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى اسەرلىرەك ەسكەرتۋ جاساپ، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار قۇرۋعا شاقىرادى. ۆاشينگتون ورتالىق ازيا ۇكىمەتتەرىن دەموكراتيالىق رەفورما جاساۋعا 1990 جىلداپرى بەلسەندىرەك شاقىرعان. بىراق 2001 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 11-ءى اقش-قا جاسالعان تەررورلىق شابۋىلدان سوڭ بۇل ايماققا كورشىلەس اۋعانستانداعى كونتر-تەرروريزم شارالارىنا باسا ءمان بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. كەيبىر سىنشىلار اقش-تىڭ ساياساتىن بۇلاي وزگەرتۋى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى مەن بەلسەندىلەرىنە ۇناماي قالىپ، ۆاشينگتونعا قاتىستى كوزقاراسىن وزگەرتتى دەپ سانايدى.
بۇل جولى دجون كەرري ورتالىق ازيادان كەلگەن بەس سىرتقى ىستەر ءمينيسترىن ايماقتىق ينتەگراتسيا مەن ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋگە ۇندەيدى. بىراق ورتالىق ازياداعى شىنايى احۋال مۇلدەم باسقاشا. بۇل بەس مەملەكەت 1991 جىلى سوۆەت وداعى قۇلاعالى بەرى ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ بارادى. سول سەبەپتى ۆاشينگتون بەس مەملەكەتتىڭ ارقايسىسىمەن جەكە-جەكە قارىم-قاتىناس ورناتۋ جولىن تاڭداۋى دا مۇمكىن.
قىرعىزستان
اقش باستاعان كوپتەگەن باتىس ۇكىمەتتەرى ءۇشىن قىرعىزستان ءالى دە ورتالىق ازياداعى دەموكراتيا تامىرلانۋى مۇمكىن ەل بولىپ كورىنەدى. بۇل ەلدە كەلەسى جىلى پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. قازىرگى پرەزيدەنتى المازبەك اتامباەۆ بىرنەشە رەت كونستيتۋتسياعا سايكەس ءبىر مەرزىمىن اتقارعان سوڭ قايتا سايلاۋعا تۇسپەيتىنىن مالىمدەگەن. ۆاشينگتون بارلىق ورتالىق ازيا ەلدەرىندە بيلىكتىڭ بەيبىت تۇردە اۋىسۋى مەن كونستيتۋتسيالىق نورمالاردىڭ ساقتالۋىن قالايدى. سول سەبەپتى ۆاشينگتونداعى كەزدەسۋدە اقش وكىلدەرى قىرعىزستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ابدىلداەۆپەن ۇزاق كەلىسسوز وتكىزۋى ىقتيمال.
جيىن كەزىندە قىرعىزستاننىڭ وڭتۇستىگىندە 2010 جىلى بولعان قاقتىعىس كەزىندە ەتنيكالىق ازشىلىقتار قۇقىعىن قورعاپ ءجۇرىپ سوتتالعان بەلسەندى جۋرناليست ازيمدجون اسكاروۆتىڭ ماسەلەسى دە كوتەرىلۋى مۇمكىن. 2015 جىلى اقش ءجۋرناليستىڭ سوتتالعانىن سوگىپ، وعان ادام قۇقىقتارى سىيلىعىن سىرتتاي تابىستاعان. بۇعان جاۋاپ رەتىندە بىشكەك ەكى ەل اراسىندا 1993 جىلى جاسالعان ىنتىماقتاستىق كەلىسىمىن جارامسىز دەپ تاپقان.
قازاقستان
قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆپەن بولاتىن جەكە كەزدەسۋلەردە نەگىزىنەن ەكونوميكالىق بايلانىس جايى تالقىلاناتىن سياقتى. اقش-تىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ينۆەستيتسياسى – Chevron كومپانياسىنىڭ تەڭىز كەنىشىن يگەرۋگە قاتىسۋى. “تەڭىز-شەۆرويل” جوباسى اقش پەن قازاقستاننىڭ بايلانىسىنا سوڭعى 20 شاقتى جىل بويى ۇستىن بولىپ تۇر.
بىراق قازاقستان سوڭعى جىلدارى دەموكراتيالىق رەفورما جاساۋدا كەرى كەتتى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ولە-ولگەنشە بيلىك باسىندا قالا بەرەتىندەي بولىپ زاڭدارعا تۇزەتۋلەر كىرگىزدى. مەرزىمىنەن بۇرىن وتكەن سوڭعى پارلامەنت سايلاۋىنا شىنايى وپپوزيتسيالىق پارتيالار قاتىستىرىلمادى دا، پرەزيدەنتكە باعىنىشتى قۇرام قايتا بەكىتىلدى. 76-عا تولعان نازارباەۆتىڭ انىق مۇراگەرى جوق. قازاقستاننىڭ قازىرگى جۇيەسىندە جالپى كوپشىلىك جاپپاي قولداپ كەلەسى پرەزيدەنت ەتىپ سايلايتىنداي تۇلعا جانە كورىنبەيدى.
“اۋعان فاكتورى”
تاجىكستان، تۇركىمەنستان مەن وزبەكستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىمەن جەكە-جەكە جۇزدەسۋلەر باسقا سيپاتتا وتەتىندەي. ويتكەنى بۇل ءۇش مەملەكەتتە توڭمويىن باسشى مەن رەپرەسسيالىق ساياسي جۇيە ورنىققان. ۇشەۋىنىڭ دە قاۋىپسىزدىگىنە اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىقتان قاتەر ءتونىپ تۇر. بۇل ۇشەۋى دە اقش-تىڭ اۋعانستاندى ءبىرجولا تاستاپ شىقپاۋىنا مۇددەلى.
ۆاشينگتون ءبىراز ۋاقىت بۇل ءۇش ەلگە اۋعانستانداعى جاعداي بويىنشا اقىل-كەڭەس بەرىپ، اسكەري جانە ينفراقۇرىلىمدىق كومەك قىلىپ كەلدى. اقش وزبەكستانعا 2015 جىلى اۋعانستانمەن شەكاراسىن قورعاۋ ءۇشىن ميناعا توتەپ بەرگىش 300 اسكەري كولىك بەردى.
ۆاشينگتون بۇل ءۇش ەلدىڭ ۇكىمەتتەرى ءتۇپتىڭ تۇبىندە ساياسي رەفورماعا دەن قويادى دەگەن ۇمىتىنە نەگىز بولارلىق نىشان كورۋگە تىرىسادى. بىراق بۇل ءۇمىتتىڭ اقتالماۋى مۇمكىن، ويتكەنى ءۇش ەلدى دە بيلىكتەن كەتپەۋگە بەكىنگەن، ساياسي جۇيەنى وزگەرتۋگە، وپپوزيتسيانى قابىلداۋعا ىقىلاسسىز باسشىلار بيلەپ وتىر.
ۆاشينگتوندا بيلىك وكىلدەرى وزبەكستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ابدۋلازيز كوميلوۆپەن امەريكالىق GM كومپانياسىنىڭ وزبەك تارابىمەن بىرلەسىپ ماشينا جاساۋ جوسپارىن تالقىلاماق. بۇل جوباعا وزبەكستان تارابىنان بولعان ميلليونداعان دوللارلىق جەمقورلىق داۋى كولەڭكە تۇسىرگەن. داۋعا قالعان بىرنەشە وزبەكستاندىق لاۋازىمدى تۇلعا سوتقا تارتىلىپ جاتىر. بۇل وقيعا اقش كومپانيالارىنىڭ وزبەكستانعا ينۆەستيتسيا سالۋ ىنتاسىن كەمىتە ءتۇستى.
اقش بيلىگى قۇرساۋلاپ تاستاعان وزبەكستاننىڭ 800 ميلليون دوللارلىق اكتيۆتەرى دە ءالى شەشىلمەگەن ماسەلە بولىپ تۇر. بۇل قارجىعا وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ قىزى گۇلنارا كاريموۆانىڭ قاتىسى بار دەپ ايتىلادى. گۇلنارانىڭ ءوزى بىرنەشە ەۋروپا ەلىندە قارجىلىق الاياقتىق جاسادى دەگەن ايىپ تاعىلعاسىن تاشكەنتتە ۇيقاماقتا وتىر.
ازىرشە ورتالىق ازيادا قاۋىپسىزدىك بويىنشا رەسەي، ەكونوميكا بويىنشا قىتاي باستى ارىپتەس سانالادى. ەندى ۆاشينگتون قاۋىپسىزدىك جانە ساۋدا ارىپتەستىگى بويىنشا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ماسكەۋ مەن پەكيندىكىنەن دە ءتيىمدى شارتتار ۇسىنۋ جايىن ويلاپ جاتىر.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ