Bizdiñ elimiz şettegi 5 mln qazaqtı saqtap qalu üşin eki mäseleni naqtılap qolğa aluı kerek sekildi. Birinşisi – Täuelsizdik alğan twsta bastalıp, jalğasın tauıp kele jatqan köşi-qon mäselesi. Bwl qazir irkildi degenimizben, bolaşaqta qaytadan qarqın aluı tiis igi bastama. Ekinşisi – şeteldegi qazaqtıñ jwtılıp ketuine jol bermeu maqsatında qazaq diasporaları köp qonıstanğan elderdegi qandastarımızdı bir ortağa şoğırlandıru isi. Jalpı, ekinşi mäseleni, yağni şeteldegi qazaqtardı bir mekenge, bir audanğa, bir oblısqa toptastıru bizge ne beredi? Saralap köreyikşi…
…qajettiligi
Jat eldegi Alaş jwrtın bir ortağa şoğırlandıru mäselesi – şığıstağı Ündistannan bastap, batısımızdağı Europa elderi men AQŞ aralığındağı wlan-ğayır atıraptağı sansız memleketti ekinşi Otanı etken qazaqtardıñ bärine qajetti bastama. Olar özderi twratın memlekette toptasa ömir sürse, tilin, dilin, dinin wmıtpağan bolar edi. Sol ortalıqta otandıq telearnalardıñ, baspasözdiñ jetimdiligin de jüzege asıruğa jol aşılar edi. Bwl orayda «şetelderdegi qazaqtardı bir ortağa şoğırlandıru mäselesi şındığında da olardıñ qazaqtığın saqtap qala ala ma?» degen saual tuındaytını ras. Bizdiñ pikirimizşe, osı arman orındalsa, sol eldegi bauırlarımız salt-sanadan ayırılmaydı. Oğan mısal retinde Moñğoliyanıñ Bayan-Ölgey aymağın aluğa boladı.
1940 jılı Bayan-Ölgey aymağın qwruda qazaqtıñ birtuar twlğası Jeñishan Düzelbaywlı eren eñbek etti. Sol Jeñishan Düzelbaywlınıñ ıqpalımen bir kezderi Hobda aymağınıñ batıs öñirindegi moñğol men qazaqtardı basqarğan, marşal şenin alğan, moñğol eliniñ äygili qolbasşısı Çoybalsın moñğol halqına: «Qazaq halqın «baga yastan» (wsaq süyektiler) deudi, «hasag» degen ataulardı toqtatu kerek. Qazaq wltınıñ moñğol wltınan eş ayırmaşılığı joq. Qazaq halqı Moñğoliya memleketiniñ öziniñ wlt tilinde mektebi bar, baspasözi bar derbes bir aymağı bola aladı», – degen eken. Sonımen qatar qazaq wltınıñ 12 erekşeligin tizip, moñğol halqına ülgi etipti-mis. Endi qarañız, sol Çoybalsınnıñ şapağatı nätijesinde Bayan-Ölgey aymağınıñ 97 mıñ qazağı Altay sum, Tolbo sum, Sagsay sum dep «sumdatıp» kete baratın 15-ke juıq eldi mekende tütinin tütetip, qazaqi salt-dästürin sol qalpında qaymağın bwzbay wstap qala aldı. Tipti qazir qazaqtıñ wmıt bolğan qanşama wlttıq qwndılığı sol jaqtan bizge kelip jatır.
Anadolıdağı «Qazaqkent»
Sonımen qatar bir ortalıqqa qonıstanudıñ qajettigin şeteldegi qandastarımız bizden de jaqsı tüsinedi. Öytkeni qazaq bolıp qalu – olardıñ bastı maqsatı. Mısalı, 1972 jılı Türkiyadağı qazaqtar Türik ükimetine ötiniş jasap, qwrılıs salu üşin jer berudi swraydı. Türkiya ötinişti qanağattandırıp, sonıñ nätijesinde Qazaqkent audanı boy kötergen. Qazir ol audan Gyuneşli (Kün säuleli) dep atalsa da, Europadağı qazaqtardıñ ruhani «astanasına» aynalıp otır.
Kaliforniyadağı Kazakh Land
Ärine, oqırman qauım «şeteldegi qazaqtıñ basın bir ortalıqqa şoğırlandırudıñ joldarı qaysı?» dep swrauı mümkin. Oğan AQŞ-tıñ Kaliforniya ştatınıñ äygili Malibu jağajayındağı Kazakh Land attı etnikalıq qazaq auılın mısalğa keltiruge boladı. Biraq bwl – biz oylağanday auıl emes, demalıs ornı. Sol Kazakh Land-ta tigilgen kiiz üylerge turister men demaluşılar ağılıp jatatın körinedi. Sebebi europalıqtarğa qazaqtıñ wlttıq tağamdarı men susındarı, salt-sanası, wlttıq tüsinigi tañsıq. Osını oraylı paydalanğan käsipkerler qiyaldarına erik berip, osı bir miniatyuralıq etnikalıq auılda Naurız merekesi, Bauırsaq küni degen sekildi wlttıq meyramdardı dürkiretip ötkizedi eken. Sonımen qatar salt atqa minu, qwsbegilerdiñ bürkit salu önerin körsetu, asıq oynap, altıbaqan tebu sekildi qwndılıqtar qonaqtardıñ qızığuşılığın oyatqan. Bälkim, özge elderdegi qandastarımızdı bir ruhani ortalıqqa toptastıru üşin osı ülgini de jañğırtuğa bolatın şığar. Bir jağınan şeteldikterge qazaqtı tanıtıp, ekinşi jağınan sol eldegi qazağımızdıñ jayın küytteymiz… Ärine, qoldau tapsa, bwl şaruanı otandıq käsipkerlerimiz wrşıqşa iirip äketer edi.
Qıtaydağı qazaq saytı osı mäseleni köterdi
2 millionğa juıq qandasımız irgedegi Qıtayğa qarastı İle men Tarbağatay sağasındağı qazaqı toğız audan men eki qalanıñ töñireginde qıtay, düngen, wyğır sekildi wlttarmen qoyı qoralas ömir sürude. Mwnıñ sırtında derbes Mori, Barköl, Aqsay sekildi şağın avtonomiyalı qazaq audandarı bar. Sonımen qatar Ürimji, Şıhızı, Qaramaylı qalalarında Alaş balası tirşilik etude. Sanjı hwyzu (düngen) avtonomiyalı oblısına qarastı Sanjı, Qwtıbi, Manas, Jemsarı, Şonjı, Fukañ, Mişuan, audandarında da qazaqtar jeterlik. Demek, Qıtayda üş aymaqtıñ qazaqtarı qaraytın (Tarbağatay, İle, Altay) İle avtonomiyalı qazaq oblısı bar degenimizben, mwnıñ sırtında qanşama qazaq Qıtay eliniñ är mekeninde şaşılıp jatır. Osı mäseleni köterip, ötken jıldarı Qıtaydağı qazaq jastarınıñ senkazakh.com saytı «Qazaq avtonomiyasınıñ hali» attı maqala jariyaladı. Maqala avtorı Altay, Tarbağatay aymağındağı qazaqtardıñ qıtaylanıp bara jatqanın söz ete kelip, osı ölkelerdi İle aymağına qosıp, ülken qazaq avtonomiyalıq audanın qwru qajettigin aytıptı. Ärine, bizdiñ közqarasımızben qarasaq, jaqsı ideya. Biraq alıp imperiya sanalatın Qıtay üşin üy işinen üy tigu bolıp sanalatının amalsız moyındauğa tura keledi.
Mümkin jağı
Tarihtan 1952 jılı kommunist general Uañ Jiñ Şıñjañdağı qazaq bayları men ziyalıların qınaday qırğan kezde Qıtay kompartiyasınıñ Batıs-Soltüstik byurosınıñ birinşi hatşısı Si Djunsyun mırzanıñ Qıtay basşısı Mao Czedunğa wsınıs jasap jürip, qazaqtardı aman alıp qaluğa septigin tigizgenin bilemiz. Sol Si Djunsyun – qazirgi Qıtay basşısı Si Czin'pin'niñ äkesi. Demek, äkesiniñ şarapatı balasınıñ boyınan tabıla bilse, damığan Qıtay üşin qazaqtardı bir mekenge, bir aumaqqa şoğırlandıru, sol arqılı wlttığın saqtauğa järdem etu asa qiın şarua emes. Onıñ üstine, Qıtay biliginiñ qazaq diasporasına degen közqarası ärqaşanda dwrıs.
Rod-Aylend ştatındağı qazaq auılı…
Aytpaqşı AQŞ-tıñ Rod-Aylend ştatında da qazaq auılı bar. Bwl da bir qazaq ekenimizdi wmıttırmau üşin jasalğan qadam körinedi. Biraq atauı «Qazaq auılı» bolğanımen, bwl ştatta eşqanday auıl joq. Äl-Farabi atındağı Qazaq wlttıq universitetiniñ jurnalistika fakul'tetiniñ wstazı Qarlığa Mısaeva hanımnıñ aytuınşa, Qazaqstannan AQŞ-qa qonıs audarğan baletmeyster Janat Baydaralin 2004 jılı qazaqtı tanıstıru maqsatımen «Qazaq auılı» attı wyım qwrğan. Keyinirek amerikalıq S'yuzan Saksen attı kelinşek «Qazaq auılınıñ» jwmısın döñgeletip äketken. Oğan sebep S'yuzannıñ qazaq qızı Saranı asırap aluı eken. Ol qızınıñ qazaq ekenin bilgenin qalaydı. Qazir «Qazaq auılına» Amerikanıñ jer-jerinde twratın qazaq balaların bauırına basqan ata-analar müşe. Ata-analar jılına bir märte balalarımen birge «Qazaq auılına» (negizi lager') kelip, qazaqtıñ wlttıq dünietanımımen, bitim-bolmısımen tanısadı, yağni ärdayım da olardıñ sanasına qazaq ekenin siñiruge tırısadı.
Tüyin
Bir memlekettiñ ekinşi memlekettiñ işki sayasi jağdayına aralasuına qwqığı joq. Desek te, demokratiya zañdılıqtarı az wlttar men diasporalardıñ joyılıp ketpeuine, denacionalizaciyağa wşıramauına negizdele jasalğanın eskersek, mwnday alañdauşılıq bildirudiñ äbestigi joq. Düniejüzi qazaqtarınıñ İ qwrıltayında QR Prezidenti N.Ä.Nazarbaev: «Qazaq dalasın jaypap ötken 1932-1933 jıldardağı apattı aşarşılıq 6 mln qazaqtıñ 2,2 millionınıñ ömirin jalmap ketti», – degen bolatın. 2,2 mln qazaqtıñ qırıluı (keybir derekterde bwdan da köp) kimniñ özegin örtemedi deseñizşi! Onday ökinişke qalmau üşin täuelsiz elimiz şeteldegi 5 mln qazaqtan tiridey ayırılmaudıñ jolın qarauı qajet. Ol üşin elimizdegi resmi 8172 auıl men 86 qalanıñ jağdayına alañdağanday, qazaq wltınıñ ökilderi mekendeytin şeteldegi eldi mekenderdiñ jayına da bas auırtqanımız jön sekildi.
Biraq… Biraq, bizdiñ bügingi ükimet şettegi qazaqtı bılay qoyıp, öz elimizdegi qazaqqa jılı qabaq tanıtpay otırğanın eskerip, bwl isti jekelegen wltşıl qaltalı azamattardıñ moynına artılğan jük qılıp, ideya tastaudı ğana jön sanap otırmız… Bizdiki “suğa ketken tal qarmaydınıñ” keri de…
Qanat BİRLİKWLI
Abai.kz
Pikir qaldıru