كوز قاراس قازاق شەجىرەسى
رۋدى بiلگەنiڭ – قاسيەت، رۋعا بولiنگەنiڭ – قاسiرەت
ەسەبiڭ بولماسا ەسەك تە مiنە المايتىن زاماندا ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىز. سول ەسەپ قۇرعىرىڭىز بۇرىن دا بولعان. بiراق ول باسقاشا ەسەپ ەدi. ايتالىق، ول ەسەپ – باۋىرماشىلدىققا، يماندىلىققا، ادامگەرشiلiككە، ىنتىماققا، تاتۋلىققا، قايىرىمدىلىققا قۇرىلعان بولاتىن. سونىڭ ارقاسىندا ەلدiڭ بەرەكەسi كiرiپ، مەيماناسى تاسىپ جاتاتىن. ال قازiرگi ەسەپ بۇرىنعى ەسەپتەن وزگەرەك. قاراقان باسىنىڭ قامى، وزگەدەن ارتىلسام دەۋ، باسەكەلەستiك، پايداكۇنەمدiك بiرiنشi كەزەكتە تۇرادى. ونى از دەسەڭiز، رۋشىلدىق دەرتiن قوزدىرىپ، ەلدiڭ اراسىنا iرiتكi سالىپ، اعايىندى الاتايداي ءبۇلدiرiپ، ادامداردى ارازداستىرىپ، توباسىن ۇمىتقانداردان توپ قۇرىپ، “كوسەم” بولعىسى كەلەتiندەردiڭ قيتۇرقى ەسەبiن ەل بiلەدi. بiر سوزبەن ايتقاندا، رۋعا بولiنۋشiلiك – رۋحاني جارامىزعا اينالىپ شىعا كەلدi. رۋشىلدىق – ءوزi ءۇنسiز، ءومiرi بۇعىپ ءجۇرiپ iسiن تىندىراتىن قۇبىلىس. بۇل قۇبىلىستى قولشوقپار قىلىپ، ءوز پايداسىن كوزدەگەندەر دەگەنiنە جەتiپ تە جاتادى.
رۋ – قازاقتىڭ شىققان تەگiن تانىتاتىن تەتiك. “تەگiن بiلمەگەن تۇگiن بiلمەيدi” دەيتiنiمiز سوندىقتان. وسى رۋدىڭ ارقاسىندا قازاق الەمدەگi ەڭ قانى تازا حالىقتىڭ بiرi بولىپ ساقتالىپ كەلەدi. بiر رۋدىڭ ادامدارى جەتi اتا ەمەس، جەتپiس اتا بولسا دا قىز الىسىپ، قىز بەرiسپەيدi. قازاقتىڭ تەكتi, تالانتتى بولۋىنىڭ سىرى وسىدان باستاۋ الادى.
قازاق ءوز رۋىن بiلگەنمەن، رۋعا بولiنۋشiلiكتi قۇپتاماعان. “بiرiڭدi قازاق، بiرiڭ دوس، كورمەسەڭ iستiڭ ءبارi بوس” دەپ ۇلى اباي وسىنى مەڭزەگەن. بۇرىنعىنىڭ شالدارى “قاي بالاسىڭ؟” دەگەندە اكە-شەشەمiزدiڭ اتى-ءجونiن ايتىپ قۇتىلاتىنبىز. قازiرگiلەر “قاي رۋدان بولدىڭ؟” دەپ سۇراقتى قابىرعادان بiر-اق قويادى. جاۋابىڭدى جاقتىرماي قالاتىنى دا جوق ەمەس.
رۋشىلدىققا بوي الدىرىپ وتىرعان ءوزiمiز. ايتالىق، اۋىل-اۋىلداعى اعايىنداردى رۋ-رۋعا ءبولiپ، ارقايسىسى “پرەزيدەنت” سايلاپ العان. وسىدان كەيiن رۋلار اراسىنداعى باسەكەلەستiك باستالدى دا كەتتi. رۋ “پرەزيدەنتتەرi” ۇلكەن ىقپالدى كۇشكە اينالدى. ويتكەنi ولاردىڭ ارتىندا قاراقۇرىم ءوز رۋلاستارى تۇرادى. اكiمقارالار سول “پرەزيدەنتتەردi” پايدالانىپ، ءماسەلە شەشەتiن بولدى. پالەن رۋدىڭ پالەن اتاسىنا ارناپ اس بەرەدi. جينالعاندار اتا قازاقتى ەمەس، ءوز رۋىنىڭ مايتالماندارىن ماقتاپ مەزi ەتەدi. ارۋاقتارعا ارناپ اس بەرگەن دۇرىس شىعار-اۋ، تەك “ارتىلام دەپ وزگەدەن” ماقتانعا اينالىپ كەتiپ جاتپاسا.
قازiرگi تاڭدا، نەسiن جاسىرايىق، ۇلتتىق نامىستان گورi رۋلىق نامىس الدەقايدا جوعارى تۇر. ونىڭ ۇستiنە كۇنشiلدiك پەن كورەالماۋشىلىقتى قوسساڭىز، رۋشىلدىقتىڭ وتى لاۋلاي تۇسەدi. اتتەڭ، وسى دەرتتەن ارىلا الماي- اق قويدىق. توپىراقتى ولiمدە، تورقالى تويدا توقايلاسقان ءار رۋدىڭ ادامدارىن كورiپ، قۇدايعا شۇكiر دەيسiڭ. بiراق سولاردىڭ iشiندە “بiزدiڭ قازاقتىڭ بالاسى” دەپ ەمەس، “بiزدiڭ رۋدىڭ بالاسى” دەپ ماقتاناتىنداردى كورiپ iشiڭ اشيدى. رۋ دەسە iشiمiزدە بiر دۇلەي داۋىل سوعا جونەلەدi. امال قانشا، كiمنiڭ اۋزىنا قاقپاق بولعاندايسىڭ. رۋعا بولiنۋشiلiك مەكتەپ جاسىنداعى بالالار اراسىندا دا ءورiس جايىپ كەلەدi. بۇل – قاسiرەت بولماسا، قايبiر جاقسى قاسيەت دەرسiز.
قايران قازاقتىڭ دانالارى-اي! ولار ءجۇز-جۇزگە، رۋ-رۋعا ءبولiنiپ، شiلدiڭ بوعىنداي شاشىراپ كەتپەۋدi ارمانداعان. بiزدiڭ ايتايىن دەگەنiمiز، بابالار اماناتىنا ادال بولىپ، رۋعا بولiنۋشiلiك – ەلدi رۋحسىزداندىراتىنىن ەستەن شىعارمايىق.
ماحامبەت ساپارمۇراتوۆ،
ماقتاارال اۋدانى،
وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى.
www.zhasalash.kz
التاي توقالار كiمدەر؟
شىعىس قازاقستان وبلىسىندا نايمان، ونىڭ iشiندە قاراكەرەي رۋىنان قوجامبەت ۇرپاعى تارايدى. شەجiرە بويىنشا قوجامبەتتiڭ ايت اتتى ۇلىنان شاعىر بابامىز تۋادى. شاعىر بابامىزدىڭ تiنiكە اتتى كەنجە ۇلىنان قوجامبەردi, قارىمساق، سارى، توقا، لاقا، قۇدايبەرگەن اتتى التى ۇل دۇنيەگە كەلگەن.
اكەم، امiرەنوۆ دۇيسەنبەك سوعىس ارداگەرi, ساۋاتتى ادام ەدi. سول كiسiنiڭ ايتۋىنشا، تiنiكەنiڭ توقا اتتى ۇلى ەرتەرەكتە جەر داۋىنا ما الدە جەسiر داۋىنا ما كەلiسپەي، اعايىندارىنا وكپەلەپ، بالقاش وڭiرiنە كوشiپ كەتiپتi.
1900 جىلدارى تiنiكەلەردiڭ اتقامiنەرلەرi توقالاردى ەلگە قايتارماق بولىپ بي-بولىستاردان جەر سۇراعان. بiراق “ات توبەلiندەي تiنiكەلەر ەلگە تىنىشتىق بەرمەي جۇرگەندە، توقالارى كەلسە ىرىق بەرمەي كەتەدi” دەپ كەلiسپەگەن. ساكەن سەيفۋلليننiڭ “تار جول، تايعاق كەشۋ” رومانىندا مىنانداي جولدار بار: اۆتور تۇتقىندالىپ، ايداۋمەن كەلە جاتقاندا بالقاش وڭiرiندە سۋسىن ۇسىنعان قىزدان “قاي ەلسiڭدەر؟” دەگەندە، قىز بالا “التاي توقامىز” دەيدi. سوندا اكەم “بۇلار شىعىس قازاقستان وبلىسى، مارقاكول وڭiرiنەن اۋعان توقالار بولۋى كەرەك” – دەيتiن. سودان بەرi و دۇنيەلiك بولعانشا بالقاش جاقتانمىن دەگەندەردەن “التاي توقالاردى بiلەسiڭ بە؟” دەپ سۇراپ جۇرەتiن. اكەم iزدەگەن التاي توقالارمەن مەن دە كەزدەسiپ، شەجiرە كiتابىما ەنگiزسەم دەپ ەدiم. قالىڭ وقىرماننىڭ اراسىندا التاي توقالىقتار بار بولسا، +77055057048 نومiرiنە حابارلاسسا وڭ بولار ەدi.
مۇراتبەك امIرەنوۆ،
وسكەمەن قالاسى.
www.zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ