Köz qaras Qazaq şejiresi
Rudı bilgeniñ – qasiet, ruğa bölingeniñ – qasiret
Esebiñ bolmasa esek te mine almaytın zamanda ömir sürip jatırmız. Sol esep qwrğırıñız bwrın da bolğan. Biraq ol basqaşa esep edi. Aytalıq, ol esep – bauırmaşıldıqqa, imandılıqqa, adamgerşilikke, ıntımaqqa, tatulıqqa, qayırımdılıqqa qwrılğan bolatın. Sonıñ arqasında eldiñ berekesi kirip, meymanası tasıp jatatın. Al qazirgi esep bwrınğı esepten özgerek. Qaraqan basınıñ qamı, özgeden artılsam deu, bäsekelestik, paydakünemdik birinşi kezekte twradı. Onı az deseñiz, ruşıldıq dertin qozdırıp, eldiñ arasına iritki salıp, ağayındı alatayday büldirip, adamdardı arazdastırıp, tobasın wmıtqandardan top qwrıp, “kösem” bolğısı keletinderdiñ qitwrqı esebin el biledi. Bir sözben aytqanda, ruğa bölinuşilik – ruhani jaramızğa aynalıp şığa keldi. Ruşıldıq – özi ünsiz, ömiri bwğıp jürip isin tındıratın qwbılıs. Bwl qwbılıstı qolşoqpar qılıp, öz paydasın közdegender degenine jetip te jatadı.
Ru – qazaqtıñ şıqqan tegin tanıtatın tetik. “Tegin bilmegen tügin bilmeydi” deytinimiz sondıqtan. Osı rudıñ arqasında qazaq älemdegi eñ qanı taza halıqtıñ biri bolıp saqtalıp keledi. Bir rudıñ adamdarı jeti ata emes, jetpis ata bolsa da qız alısıp, qız berispeydi. Qazaqtıñ tekti, talanttı boluınıñ sırı osıdan bastau aladı.
Qazaq öz ruın bilgenmen, ruğa bölinuşilikti qwptamağan. “Biriñdi qazaq, biriñ dos, körmeseñ istiñ bäri bos” dep wlı Abay osını meñzegen. Bwrınğınıñ şaldarı “Qay balasıñ?” degende äke-şeşemizdiñ atı-jönin aytıp qwtılatınbız. Qazirgiler “qay rudan boldıñ?” dep swraqtı qabırğadan bir-aq qoyadı. Jauabıñdı jaqtırmay qalatını da joq emes.
Ruşıldıqqa boy aldırıp otırğan özimiz. Aytalıq, auıl-auıldağı ağayındardı ru-ruğa bölip, ärqaysısı “prezident” saylap alğan. Osıdan keyin rular arasındağı bäsekelestik bastaldı da ketti. Ru “prezidentteri” ülken ıqpaldı küşke aynaldı. Öytkeni olardıñ artında qaraqwrım öz rulastarı twradı. Äkimqaralar sol “prezidentterdi” paydalanıp, mäsele şeşetin boldı. Pälen rudıñ pälen atasına arnap as beredi. Jinalğandar Ata qazaqtı emes, öz ruınıñ maytalmandarın maqtap mezi etedi. Aruaqtarğa arnap as bergen dwrıs şığar-au, tek “artılam dep özgeden” maqtanğa aynalıp ketip jatpasa.
Qazirgi tañda, nesin jasırayıq, wlttıq namıstan göri rulıq namıs äldeqayda joğarı twr. Onıñ üstine künşildik pen körealmauşılıqtı qossañız, ruşıldıqtıñ otı laulay tüsedi. Ätteñ, osı dertten arıla almay- aq qoydıq. Topıraqtı ölimde, torqalı toyda toqaylasqan är rudıñ adamdarın körip, Qwdayğa şükir deysiñ. Biraq solardıñ işinde “bizdiñ qazaqtıñ balası” dep emes, “bizdiñ rudıñ balası” dep maqtanatındardı körip işiñ aşidı. Ru dese işimizde bir düley dauıl soğa jöneledi. Amal qanşa, kimniñ auzına qaqpaq bolğandaysıñ. Ruğa bölinuşilik mektep jasındağı balalar arasında da öris jayıp keledi. Bwl – qasiret bolmasa, qaybir jaqsı qasiet dersiz.
Qayran qazaqtıñ danaları-ay! Olar jüz-jüzge, ru-ruğa bölinip, şildiñ boğınday şaşırap ketpeudi armandağan. Bizdiñ aytayın degenimiz, babalar amanatına adal bolıp, ruğa bölinuşilik – eldi ruhsızdandıratının esten şığarmayıq.
Mahambet SAPARMWRATOV,
Maqtaaral audanı,
Oñtüstik Qazaqstan oblısı.
www.zhasalash.kz
Altay Toqalar kimder?
Şığıs Qazaqstan oblısında Nayman, onıñ işinde Qarakerey ruınan Qojambet wrpağı taraydı. Şejire boyınşa Qojambettiñ Ayt attı wlınan Şağır babamız tuadı. Şağır babamızdıñ Tinike attı kenje wlınan Qojamberdi, Qarımsaq, Sarı, Toqa, Laqa, Qwdaybergen attı altı wl düniege kelgen.
Äkem, Ämirenov Düysenbek soğıs ardageri, sauattı adam edi. Sol kisiniñ aytuınşa, Tinikeniñ Toqa attı wlı erterekte jer dauına ma älde jesir dauına ma kelispey, ağayındarına ökpelep, Balqaş öñirine köşip ketipti.
1900 jıldarı Tinikelerdiñ atqaminerleri Toqalardı elge qaytarmaq bolıp bi-bolıstardan jer swrağan. Biraq “At töbelindey Tinikeler elge tınıştıq bermey jürgende, Toqaları kelse ırıq bermey ketedi” dep kelispegen. Säken Seyfullinniñ “Tar jol, tayğaq keşu” romanında mınanday joldar bar: avtor twtqındalıp, aydaumen kele jatqanda Balqaş öñirinde susın wsınğan qızdan “Qay elsiñder?” degende, qız bala “Altay Toqamız” deydi. Sonda äkem “bwlar Şığıs Qazaqstan oblısı, Marqaköl öñirinen auğan Toqalar boluı kerek” – deytin. Sodan beri o dünielik bolğanşa Balqaş jaqtanmın degenderden “Altay Toqalardı bilesiñ be?” dep swrap jüretin. Äkem izdegen Altay Toqalarmen men de kezdesip, şejire kitabıma engizsem dep edim. Qalıñ oqırmannıñ arasında Altay Toqalıqtar bar bolsa, +77055057048 nömirine habarlassa oñ bolar edi.
Mwratbek ÄMIRENOV,
Öskemen qalası.
www.zhasalash.kz
Pikir qaldıru