Zikiriya Jandarbek, dintanuşı ğalım: WLTTI SATU BIR ÄRIPTI SATUDAN BASTALADI
kerey.kz
Büginde Qazaqstannıñ dini älemi türli ağımdarğa jiktelip ketken. Bwl wlt üşin öte qauipti. Kerek deseñiz, eldiñ esin alğan ekstremizmniñ de bir wşı osı dini adasuşılıqqa barıp tireledi. Al Din degen ne? Dindi mädenietten bölip qarastıruğa bola ma, älde ol wlttıq tanım-tüysiktiñ ajıramas bir bölşegi me? Osı jäne özge de swraqtardıñ jauabın oqırman tömendegi swhbattan tabadı ğoy degen oydamız. Bwl – belgili dintanuşı ğalım Zikiriya Jandarbektiñ “Esi dwrıs adam “Allah” dep aytqızumen ruhaniyattı kögertem dep oylay ma?” attı taqırıppen äleumettik jelide jariyalanğan kölemdi swhbatınan ıqşamdalıp alındı. Ğalımnıñ barlıq payımı redakciya pikirimen säykes kele bermeui mümkin ekenin eskerte otırıp, bwl taqırıpta tıñ oy, qayşı pikir aytam deuşilerge de gazet betinen orın beretinimizdi eskertemiz.
– Altın Orda handarı şeksiz bilikke jetu üşin batırlardı emes, dinşilderdi köbirek qoldandı ma?
– Sauıt kiip, karu asınğan batırlar qan maydanda ğana kerek. Al dini uağızşılar kez kelgen uaqıtta qajet. Orta ğasırdı qoya twr. Qazirgi tarihqa nazar sal. Küni keşe Qazaqstanda JER DAUI boldı. “Şetelge jer satıladı” degendi estigen halıq köşege şeruletip şıqtı. Ükimet olardı Jañaözendegi siyaqtı äskermen basqan joq. Patşa sarayınan pana tapqan dinşilder ämanda eldi adastıruğa dayın twradı. Qazaqtıñ barlıq salt pen sanasın şirkke balap jürgen “bwlbwldar” ayaq astınan qazaq jwrtınıñ qamın jep şığa keldi. Üsterine qazaqtıñ oyu-örnegi salınğan oqalı şapandı kiip alıp: “Ua, halqım, sabır saqtalıq. Patşanıñ ämirine qarsı kelmeñder. Dürligip köşege şıqqannan payda joq. Odan da meşitterge barıp dwğa etelik. Dwğadan basqa närse kömektespeydi” dep äleumettik jelide post jazıp, TV arnalardan jarısa söylep jattı. Bwl oqiğa HHI ğasırda bolıp jatır. Eldi aqımaq qıludıñ türli qitwrqı amaldarın biletin sayasi tehnologtar “Jer dauında” klassikalıq ädiske jügindi. Wltın satqan ekijüzdi dinşilderdi bilik qajetine qoldandı. Olar da özderiniñ bilikke adal ekenderin däleldeuge barın salıp baqtı. Mına Türkiyanıñ qazirgi diktatorı Erdoğan da solay. Biligin imamdar arqılı wstap otır. Imamdar jwma namazında jamağatına qaratıp “Erdoğanğa dauıs beriñder” dese, şaruası bitip jatır. Auıl-aymaqtağı milliondağan namazhannıñ dauısı iri qalalardağı közi aşıq, biraq ämanda sanı az intellegenciyanıñ dauısın basıp tastaydı. Sondıqtan diktatura ornağan elde dini lider bolıp ömir süru qaşan da bolsın raqat. Ükimettiñ tapsırısın orındasañ – şılqıp ömir süresiñ. Biraq olardıñ aqırettegi hali neşik boların ayta almaymın…
– Jaraydı, tarihtağı Naqşbandiya tarihatı parsıdan keldi de, orta ğasırda Alaş jwrtına mädeni soqqı berdi delik. Biraq endi eski daudı qozdırıp ne keregi bar? Mısalı, qazir de naqışbandiya jolında jürgen sopılardı bilemin. Bäri de qazaqtar. Äleumettik jelide belsendi. Biraq olar tuıstarına üylenip, nemese bilik üşin küresip jürgen joq qoy. Özderi aqiqat dep tapqan din üşin ayqasıp jatır. Aruaq kul'tin qızğıştay qoridı. Bwnıñ nesi jaman?
– Dwrıs, onı men de bilem. Olardıñ pirlerimen de jolığıp, söylesip twram. Biraq bir närsege köñilim tolmaydı.
– Ne närsege tolmaydı?
– Bwlarda mädeni toqırau bar. Qazaq mädenietin twtas alıp qaraytın tereñ tanım joq. Tüp atasın YAsauiden taratadı. Biraq YAsaui şayqıları tudırğan ruhani, mädeni önimderdi twtas twtınbaydı. Mısalı, tereñ ilim-bilimdi aytpağanda än, küy, jır, terme, dastan, poeziya, proza degenge öte şorqaq. Tek qana şariğat pen tarihattıñ ayasında tartısadı. Bwl – mädeni maydanda jeñildiñ degen söz. Sauattı közi aşıq adamdar olarğa sırttan qarap “Orta ğasırda qalıp ketipti” dep mısqıldaydı. Negizi dinniñ dwrıstığı mädeni önimmen ölşenedi.
– Naqtıraq, neni aytasız?
– Mısalı bılay. Men köne qoljazba oqimın. Sol boyınşa mädeni şkalanı anıq köremin. YAsaui şayqıları bilikke ıqpal etudi bastağanda, köne türkilik ruh tirilip şığa keledi. Mädeniettiñ barlıq salasında damu bayqaladı. Auız ädebieti mazmwnı jağınan bayıp ketedi. Eñ qızığı – YAsaui şayqıları halıqtı assimilyaciyağa wşıratpaydı. Kerisinşe, basqanıñ önimin özine siñirip, töl tanımına beyimdeumen küşeyedi. Sol sebepti de mädeni ekspansiyanı toqtatuğa üles qosqan kez kelgen TWLĞANI – YAsaui jolın jalğastıruşı dep tanimın. Kez kelgen dini jamağatqa barıp: “Jinalıp qwlşılıq qılğandarıña on bes jıl boldı. Osı uaqıtqa deyin halıq twtınatın qanday mädeni yaki ruhani önim berdiñder?” dep swrasañ, saudası bitip jatır. Birde-bireui jauap bere almaydı. Din dwrıs bolsa: mädeniettiñ damuına üles qosuı kerek. Nağız ruhani kösemder şetten qwndılıq importtap qana qoymaydı. Kerek deseñ, eksporttaydı. Al bizdiñ dini kösemder ideyanı tek sırttan importtaydı. Özderi öndirmeydi. Eksportqa eşteñe şığarmaydı. Bwrınnan bar qwndılıqtı qoldanbaydı. Kerisinşe, joyadı. Qısqası qazirgi Auğanstan siyaqtı el bolğısı keledi.
– Dini dwrıs bolsa, mädeni tanımdı küşeytedi degen oydı tarqata ketseñiz.
– Mısalı, Abay men Şäkärimdi-aq al. Mağan olardıñ YAsaui turalı derek qaldırğanı mañızdı emes. Men üşin olardıñ qazaq mädenietin bayıtqan äreketi mañızdı. Häkim Abay Şığıstıñ neşe türli jauharları men Lermontovtı audarğanda tura bir qazaqtıñ töl önimi siyaqtı audarğan. Al Şäkärim qajı Qoja Hafizdi audarğanda “Şarap” degen sözdi “Qımız” dep özgertken. Bwl qos ğwlama osınşama ilim-bilimde jüyrik bola twra, kündelikti tirşilikte qazaq saltımen ömir keşken. Al wnamağan saltı bolsa onı radikaldı jolmen emes, bilimniñ quatımen retteuge tırısqan.
– E, sol eken ğoy, 2002 jıldarı sizdiñ bir studentiñiz “Zikiriya ağay qızıq adam. MuzArttı YAsaui jolın jalğastıruşı dep aytadı” dep külip jüretin edi. Sol osı eken ğoy.
– Senderge külkili şığar. Mağan olay emes. Esiñde bolsa, 2001 jılı Qazaqstannıñ estradası ölimşi halge jetken. Tıñdaytın esi dwrıs bir äni qalmağan. Qayda barsañ da, sarttıñ äni sayrap twradı. Almatıdağı Respublika sarayında kileñ sarttar koncert beretin. Parviz Nazarov, YUlduz Usmanova degen siyaqtılar qazaq jastarınıñ kumirine aynalğan. Şımkentte toyğa barsañ, qazaqtar tek özbekşe än aytıp, özbekşe bileytin. Bası “Bärigaldan” bastalıp, soñı YAllanıñ “Baka-baka bayımen” ayaqtalatın. Mine sol kezde sahnağa MuzArt şıqtı da, bärin estrada alañınan ığıstırdı. Sodan bastap qazaq änderin şırqau sänge aynaldı. Onıñ artı “Än men Änşi” degen ülken jobağa wlastı. Qazir Parviz da, YUlduz da bizdiñ jastarğa kumir emes. Estuimşe, qazir MuzArttıñ dini tanımı özgergen deydi. Soğan oray olardıñ da mädeni ıqpalı endigi kezde basqaşa boladı dep boljaymın.
– Änşilerdiñ ıqpalı kerisinşe boladı degiñiz kelip otır ğoy?
– Söz joq, solay! Arabtıq tanımğa boy wrğan änşiler köne türkilik ruhtı köteretin jır stilinde än saludan bas tartadı. 1991 jıldarı “Roksonaki” eski jırlardı jaña janrda şırqap, köne dästürge jan bitirgen. Ol dästür qaytadan ölip baradı. Endi arab-parsı stilinde uağız-öleñ aytu küşeyedi. Dwşpan da pışaqtı qay jerden qadau keregin jaqsı biledi. Ämanda eñ auır soqqını mädeni qabatqa beredi. Mädeniet tozğanda adamdar jwrtımen, wltımen maqtana almaydı. Özin qor sezinedi. Körmeysiñ be, Dosmambettiñ jırların qobızben şırqaytın bayağı batırımız qazir ne küyge tüsti? Ol 20 jıl bwrın jır aytqanda türki balasınıñ arqası qozatın. Sol fenomen qayda ketti qazir? 2000 jılı Sidneyde çempion bolğan boksşılar “ARUAQ!” dep aqırğan edi. 2016 jılı Rioda jeñgen bokserler ringte säjde jasap, “Men aruaqqa tabınmaymın!” dep mälimdedi. Bar-joğı 16-aq jılda osınday boldı. Odan bölek aytıs aqındarına qara. Olar ezilgen halıqtı ruhtandırudıñ ornına dini uağız aytıp, sahnada eldi konformizmge şaqırıp otır. Aytıs demekşi, YAnuşkeviçtiñ kündeligin oqıp qara. Sol jerde HIH ğasırdağı eki qazaqtıñ aytısın közben körip, täptiştep twrıp jazadı. Qazaqtıñ qos aqını ejelgi Vavilondağı patşalardan bastap, Mısırdağı perğauındardı eske salıp, bükil payğambar qissasınan beri qaray taratıp nasihat ayttı deydi. Qazirgi aytıs aqını qissanıñ ne ekenin bile me eken?
–Sonda dini ekspansiya äli toqtağan joq deysiz ğoy?
– Joq. Toqtağan emes. Toqtamaydı da. Osılay üzdiksiz jürip twradı. KSRO kezinde temir perde tartılıp, şekaralar jabılğanda bizge arabı-parsı tarapınan mädeni ekspansiya joq siyaqtı köringen. Temir perde türilip, şekara aşılğan soñ ejelgi mıltıqsız maydan tez arada arnasına qayta tüsti. Onıñ ayqın däleli mınau. Qazir YAsaui jolınan bas tartıp, arabtıq tanımğa boy wrğan jas qazaqtar jappay şetelge barıp bilim alıp jatır. Aqılşı ağaları AQŞ-qa, Angliyağa artınan izdep barıp, olarğa uağız aytıp, miların twraqtı “tazalap” twradı. Olardıñ arabtıq tanımğa adal boluın qatañ qadağalap otır. Sondıqtan Batısta bilim aluşı “imandı” jastar Otanğa oralğan soñ demokratiyalıq qoğam qwradı dep dämelenu – aqımaqtıq! Meniñşe, olar kommunist qazaqtar siyaqtı öz wltınıñ tarihi jadı men ruhani tanımın joyuğa şındap kirisedi. Olar YAsaui jolınan bas tartqan küni-aq halqınıñ müddesin satıp jibergen. Men ne üşin YAsauidi jaqsı körem? Ne üşin oğan ömirimdi arnadım, bilesiñ be?
– Iä, ne üşin?
– Sebebi, YAsaui kezinde de tura osınday satqın uağızşılar el işinde qaptağan. Jastardı arab, parsı näsiline tabındıratın mwnafıq sarttar örip jürdi. Eldiñ bäri olarğa tabınıp, sadaqa-zeketin solarğa aparıp bergen. Türki näsilin adam qatarına sanamağan. Qazirgişe aytqanda, osı öñirge diskriminaciyanıñ kökesin ornatqan ğoy.
– Sosın?
– Sosın, tarih sahnasına YAsaui şıqtı. Türkiniñ wlı wstazı arab pen parsınıñ jalğan imamdarı jwqtırğan bükil ruhani keseldi qoğamnan joydı. Jürek közin aşatın Hikmet ilimin türki balasınan olardan artıq igermese kem bilmeytinin is jüzinde körsetti. Şariğat aytıp daulasatın dogmatikterdi ilimniñ küşimen tas-talqan qıldı. YAsaui ejelgi türkilik salt pen sanağa KIE darıtıp, mäñgilik qwndılıqqa aynaldırdı. Dala zañdarın Qwran ruhımen ündestirip, Islamnıñ türkilik jaña formasın älemge sıyladı. Islam örkenieti türki mädenietimen tağı da bayıdı. Äytpese “türki tili dımğa jaramaydı” degen äñgime sol kezden bar edi. Bwl közqaras äli tiri. Orısqa, arabqa, ağılşınğa bas wrğandar “Qazaq tili dımğa jaramaydı” dep jii aytadı. Öziñ oylap qara, soñğı 25 jılda dini ekspansiyanıñ tilge degen ıqpalınıñ küşeygenin mınadan bil. Haram, halal, hidjap, aqi, uhti degen siyaqtı arabı sözder aynalımğa enip jatır. Basqanı bılay qoy, atam zamannan beri Alla dep kele jatqan Qwday atın “Allah” dep özgertti. Onı özgertken jalpı jwrt emes, müyizi qarağayday filolog ğalımdar! Abay öleñderine reviziya jasap, Alla sözin “Allah” dep özgertken de sol wyatsızdar. Közi aşıq degen ğalımdar ana tiline osınday satqındıq jasağan soñ qara halıqtan ne kütesiñ? Esiñde bolsın, wlttı satu – bir äripti satudan bastaladı! Äytpese, esi dwrıs adam “Allah” dep aytqızumen ruhaniyattı kögertem dep oylay ma? Köne qoljazbanı qarap otırsañ ALLA sözi sirek kezdesedi. Qoljazbada TÄÑIR degen söz köp qoldanılğan. Qazir muftiyatıñ osı “Allah” sözin Alla degen qalpına keltiru üşin arnayı pätua şığarıp äure bop jatır. Auızaşar degen ädemi qazaqı sözdi “iftar” degen arab sözi ığıstırdı. Ağa, inişek, bauırım degen qaratpa sözder adıra qalıp, “AQI” degen arab sözi enip ülgerdi. Osınıñ bäri adamnıñ öz näsilin qorsınudan şıqqan beyşaralıq. Bolmasa näsildi, wlttı, ana tildi adamğa Qwday beredi. Tağdır degen sol. Osı Alla bergen tağdırıña qarsı şığu, oğan riza bolmau – Qwdayğa qarsı şıqqanmenen teñ dep bilemin.
– Bwl endi rasında qızıq ürdis. Orta ğasırda maqwl delik. HHI ğasırda Saudiyağa tabınu degen wyat qoy.
– Wyat emes, kädimgi qauip bwl. HHI ğasırda internet damıdı. Üyiñde otırıp basqa eldi barlay alasıñ. Arab äleminiñ qanday bılıqqa batqanın internet aşıq körsetip jatır. Arnayı barıp jasırın tüsirgen beynematerialdar Saudiyanıñ bükil bılığın ayday älemge paş etti. Sonda da sorlı qazaq solarğa bas wradı. Qızdarın sılap-sipap ösiretin qazaq mädenietinen bas tartıp, äyel zatın maldan da beter tömen wstaytın sonday qarañğı qoğamğa qızığu üşin adam qanday därejede nadan boluı kerek? Endi öziñ oylay ber: internet joq orta ğasırda osı nadandıq qay deñgeyde boldı. Ol däuirde de bizdiñ jwrtta arabtı körse, Qwdaydı körgendey qaltıraytın quıskeudeler tolıp jürgen. Olar sol kezde “Mınau şirk, anau bidğat” dep köne türkilik bal-bal tastardı qiratumen Islamdı siñirmekşi bolğan. Qoja Ahmet atañ sonday esalañdardıñ esin jiğızğan ğoy qısqası.
– Endi tağı bir swraq. Qazir YAsaui jolın oqıtatın degen klassikalıq ilim oşağı joq. KSRO onı tolıq joydı. Bertinde jılt etken säuleni Ükimet tağı da taptap tastadı. Endi qazaq mädenieti joyıldı dep bilemiz be? Osımen qazaq halqınıñ adamzat tarihındağı täuelsiz tirşiligi soñına taqadı ma?
– Tolıq joyıldı deuge säl erte. Esiñde bolsın. YAsaui jolına qauip negizinen dini taraptan boladı. YAsaui iliminiñ säulesi äli de mädeniettiñ köp salasında saqtalıp twr. Dästürli änşiler, termeşiler, äsirese jırşılar sol amanattı arqalap kele jatır. Odan bölek qazaq tili üşin küresip jatqan kez kelgen közi aşıq maman – YAsaui jolınıñ joqşısı. Mısalı ğılımdağı Asqar Jwmadildaev, tildegi Qanat Tasıbekov, ädebiettegi Mwhtar Mağauinderdi YAsaui jolınıñ modern däruişteri dese de boladı. Men sen siyaqtı YAsaui jolın tar ayada tüsinbeymin. Sen ğoy ol zikir aytqan qazaqtı ğana YAsaui ilimine bet bwrğan dep tanitın. Al men YAssaui jolın twtas Qazaqstannıñ şeñberinde, mädeniettiñ barlıq qabatında barlaymın. YAğni, qwndılıq ataulını – meyli ol til bolsın, meyli ol dästür bolsın, meyli ol ädebi mwra bolsın – saqtauğa tırısıp, sol üşin janın ayamaytın qazaqtıñ bärin YAsaui iliminiñ mwrageri dep bilemin. Ğılımda olardı “aq küşter” dep ataydı. YAğni kez kelgen mädeni ekspansiyağa qarsı twruşı ziyalı jwrttı solay dep ataydı. Äzirge qazaqtıñ janın da, barın da, narın da jauğa bermey jağalasıp jatqan batırlar – osılar!
– Endi bir swrağım bar. YAsaui jolın zerttegende eski arab tili men parsı tilin meñgeru bärine şart pa? Onı swrağanım, siz monografiyañızda köbine auız ädebietin qoldanğansız. Ol qalay sonda?
– Jalpı, men akademik ğalımdar auız ädebietindegi derekterge qalay kümänmen qarasa, men de tura sol deñgeyde jazba derekke kümänmen qaraymın.
– Nege?
– Sebebi köneden jetken qoljazba şübäsiz iman keltiretin Allanıñ uahiı emes. Oğan 100 payız senip, soğan ğana süyenip, ğılımi payım jasau qate dep bilemin. Öz basım arab-parsı mädenieti ıqpal etken aymaqtardan tabılğan derekterge tolıq sengen emespin. Sarttar qağazı men qalamı qolında twrğanda özine ıñğaylap, ne bolsa sonı jazıp qaldıra bergen. Bir qoljazba derek tabılğanda “Bwnı kimder jazdırdı? Bwl qoljazbanı qaldırğan adamnıñ artında kim twrdı? Jılnamaşı kimniñ müddesine oray jazdı?” dep swraymın. Qazirgi zamanmen salıstır. Mısalı, qazir sayasi mañızı bar, yaki tanımal qoğamdıq twlğa turalı maqtaulı yaki dattaulı maqala şıqsa, közi aşıqtar birden “Bwnı kim jazdırdı? Bwnıñ artında kimder twr? Ne üşin jazdırdı?” dep swraydı. Sayasattıñ tamırşıları qay maqalanıñ artında qanday toptar twrğanın birden ayıradı. Mısalı, ükimet tapsırıspen maqala jazdıru üşin qanşama blogerlerdi jaldap, solardıñ qolımen, auzımen jalğan ideyalardı halıqqa tañadı. Bılayşa aytqanda, manipulyaciya jasap otır. Tağı bir mısal. Feysbukte biıl YAsaui turalı 100 post şıqtı delik. 10 post YAsauidi maqtap jazadı, 90 post qarğap jazadı. Sebebi äleumettik jelide YAssauidi qaralaytın satqındardıñ qarası köp qoy. Aqşaları köp bolğandıqtan olar antiyasauilik nasihattı qarqındı jürgizedi. Arada jüz jıl ötken soñ bir ğalım şığıp, HHI ğasırdıñ basındağı derekterdi akademiyalıq ädispen teksersin delik. Älbette, ol YAsauidi qaralap jazğan posttardı jazba derek retinde alar edi. Sosın “HHI ğasırdıñ basında YAsaui tük te tanımal bolmağan. Onı qazaqtar jek körgen. Bäri onı jek körgen. Ol eldi adastıruşı sopı bolğan” degen qorıtındı şığaradı. Al şındığında YAsauidiñ ilimi men salt-sanası milliondağan qazaqtıñ jüreginde ömir sürip jatır. Bwl faktiler jazba derekti aqtarğanda nazarğa ilikpeydi. Sol sebepti jazbaşadan köri auızşa derekke köbirek süyenem. Halıqtıñ nağız mwñı, zarı, köñil-küyi, ruhani ahualı, dünietanımı jırda, qara öleñde, añızdarda, maqal-mätelderde, ertegilerde dwrıs saqtaladı. Hikmet ilimi adamğa ne üşin kerek? Osı auız ädebietinde saqtalıp twrğan abstarktili MÄN men MAZMWNDI qapısız ayıru üşin kerek!
Swhbattasqan Sanjar KERIMBAY
zhasalash.kz
Pikir qaldıru