ءماسىموۆتى كەلەشەك بيلىك ءترانزيتىنىڭ “مودەراتورى” دەپ اتايدى
قازاقستاننىڭ جوعارعى بيلىگىندەگى اۋىس-تۇيىستەردى تالداعان الەم ءباسپاسوزى بيلىك ءترانزيتى ءسوزسىز بولاتىنى جايلى جازىپ، وزبەكستان تاجىريبەسىمەن سالىستىرعان. شەتەلدەگى، ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار، كوررۋپتسياعا قاتىستى ايىپتالعان بريتاندىق Rolls-Royce كومپانياسىنا سالىنعان ميلليونداعان ايىپپۇل تۋرالى تاقىرىپ تا قوزعالعان.
قازاقستاندا بيلىك قالاي اۋىسۋى مۇمكىن؟
جاپونيانىڭ Diplomat گازەتىندەگى “قازاقستاندا بيلىك وزبەكستاندىق جولمەن اۋىسۋى مۇمكىن بە؟” دەگەن ماقالادا قازاقستانداعى بيلىك ءترانزيتىنىڭ بولجامدى ستسەناريلەرىن بىلتىر تۇڭعىش پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتى جەرلەگەن وزبەكستانمەن سالىستىرا تالداعان. ماقالادا بيلىك تارماقتارى اراسىندا وكىلەتتەردى ءبولۋ تۋرالى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىنان كەيىن قۇرىلعان جۇمىس توبىنىڭ جەلتوقساننىڭ 13-ىندە وتكەن العاشقى وتىرىسى جانە قازاقستان بيلىگىنىڭ ماڭىزدى قىزمەت ورىندارىنداعى اۋىس-تۇيىستەر تۋرالى دا جازعان.
“قازاقستان ۇكىمەتىندە اۋىس-ءتۇيىس جۇرگىزۋگە كورشى وزبەكستانداعى وقيعالار تۇرتكى بولدى” دەپ جازادى Diplomat. بۇل قادامدار نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ “قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىن الداعى بيلىك ترانزيتىنە دايىنداۋ ءۇشىن وزبەكستان تاجىريبەسىن قولدانۋدى ۇيعارعانىن” كورسەتۋى مۇمكىن. بىراق ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتارعا بايلانىستى بيلىك ءترانزيتىنىڭ وزبەكستاندىق ستسەناريىن “قازاقستاندا ىسكە اسىرۋ ايتارلىقتاي قيىن بولادى”.
مىسالى، “قازاقستاندا نازارباەۆتان كەيىن ەڭ ىقپالدى ساياساتكەرگە اينالعان كارىم ءماسىموۆتى” ۇقك توراعاسى قىزمەتىنە تاعايىنداۋ “وتپەلى كەزەڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز بولۋى مۇمكىن”. ءبىر جاعىنان، وزبەكستانعا قاراعاندا، قازاقستاندا ۇقك-ءنىڭ ىقپالى “ەداۋىر كەم”، ويتكەنى قازاقستان قوعامى “اشىقتاۋ”. ال ەكىنشى جاعىنان العاندا، كارىم ءماسىموۆتىڭ ۇلتى جارتىلاي ۇيعىر بولعاندىقتان، ونى پرەزيدەنت قىزمەتىنە كانديدات رەتىندە ەمەس، كوبىنەسە “بيلىك اۋىسۋىنىڭ مودەراتورى” رەتىندە قاراستىراتىن ءتارىزدى. بىراق ءتىپتى ءماسىموۆ ءترانزيتتى قامتاماسىز ەتۋ بەدەلىن يەلەنگەن كۇننىڭ وزىندە، ونىڭ پرەزيدەنتتىكتەن ۇمىتكەر جاڭا كانديداتقا قاتىستى “جوسپارى نازارباەۆتىڭ ويىنداعىدان وزگەشە بولۋى مۇمكىن”.
“نۇرسۇلتان نازارباەۆ – وتە تاجىريبەلى ءارى سۇڭعىلا باسشى. قازاقستان ساياساتىنداعى قازىرگى بيلىك تەپە-تەڭدىگى تۇپكىلىكتى مە الدە ۋاقىتشا كونفيگۋراتسيا ما، مۇنى ەشكىم ايتا المايدى” دەپ جازادى Diplomat. تۇبىندە ءترانزيتتىڭ قاي ستسەناريى تاڭدالسا دا، قازاقستان قوعامى مەن ساياسي يستەبليشمەنتى جاڭا پروبلەماعا تاپ بولادى. سوندىقتان “تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ” نەگىزگى باسىمدىققا اينالادى دەپ جازىلعان ماقالادا.
قازاقستان جانە ROLLS-ROYCE بەرگەن پارا
اقش ادىلەت دەپارتامەنتى سايتىندا جاريالانعان حاباردا “Rolls-Royce plc شەتەلدەگى كوررۋپتسيامەن كۇرەس تۋرالى زاڭ بويىنشا قوزعالعان ءىستى جابۋ ءۇشىن 170 ميلليون دوللار تولەۋگە كەلىستى” دەلىنگەن. ماقالا پرەميۋم-كلاسىنا جاتاتىن كولىكتەر شىعاراتىن بريتاندىق Rolls-Royce كومپانياسى اراسىندا قازاقستان دا بار التى ەلدىڭ شەنەۋنىكتەرىن ساتىپ الۋ ءۇشىن پارا بەرگەن دەگەن ايىپپەن ۇلىبريتانيا، اقش جانە برازيليا بيلىگىنىڭ باستاماسىمەن قوزعالعان تەرگەۋ ءىسىن رەتتەۋ ءۇشىن 800 ميلليون دوللاردان اساتىن ۇلكەن ايىپپۇلدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە 170 ميلليونداي دوللار تولەۋگە كەلىسكەنىن حابارلايدى. Rolls-Royce كومپانياسى قازاقستاننان بولەك، ازەربايجان، انگولا، يراك، تايلاند جانە برازيليا ەلدەرىندە دە پارا بەرۋ پراكتيكاسىن پايدالانعانى تەكسەرىلىپ جاتقانى جازىلعان. ماقالادا ادىلەت دەپارتامەنتى وكىلى ەندريۋ ۋەيسمەننىڭ “Rolls-Royce باسەكەلەستەرىن جەڭىپ، كەلىسىم-شارتتارعا وتىرۋ ءۇشىن پارا بەرۋ پراكتيكاسىن بۇكىل الەم ەلدەرىندە بىرنەشە مارتە پايدالانعان” دەگەن سوزدەرىن كەلتىرگەن.
مىسالى، قازاقستاندا شامامەن 2009-2012 جىلدارى “Rolls-Royce كوميسسيالىق تولەمدەردىڭ كەمى ءبىر بولىگى قازاقستان مەن قىتاي ۇكىمەتتەرىنىڭ ەكى ەلدىڭ اراسىندا گاز قۇبىرىن تارتۋ جونىندەگى بىرلەسكەن جوباسىنا ىقپال ەتە الاتىن شەتەلدىك شەنەۋنىكتەرگە پارا بەرۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىنىن بىلە تۇرا قاپتاعان كەڭەسشىلەرگە شامامەن 5,4 ميلليون سومانىڭ كوميسسياسىن تولەگەن” دەلىنگەن ماقالادا. بۇعان قوسا، “2012 جىلى كومپانيا قازاقستاندا جەرگىلىكتى ديستريبيۋتوردى ونىڭ جارتىلاي يەسى قازاقستان نارىعىندا Rolls-Royce كومپانياسىنىڭ جۇمىسىن جالعاستىرۋعا قاتىستى شەشىم قابىلداۋعا وكىلەتتى جوعارى لاۋازىمدى قازاقستاندىق شەنەۋنىك ەكەنىن بىلە تۇرا جالداعان. مەملەكەتتىك بىرلەسكەن كاسىپورىن Rolls-Royce كومپانياسىنا كوپتەگەن كەلىسىمدەرىن سول كەزدە بەرگەن” دەپ حابارلاندى.
ارزان مۇناي مەن قازاقستان
Bloomberg ساراپتامالىق اگەنتتىگى سايىندا قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، ال قازىر ءالى قۇرىلماعان “استانا” حالىقارالىق قارجى ورتالىعىن باسقارۋشى قايرات كەلىمبەتوۆپەن سۇحباتىن جاريالاعان. كەلىمبەتوۆ قارجى ورتالىعىنىڭ جۇمىسى، قىتايدىڭ “جاڭا جىبەك جولى” باعدارلاماسىنا قازاقستاننىڭ قاتىسۋى تۋرالى ايتىپ بەرگەن.
اگەنتتىككە بەرگەن سۇحباتىندا كەلىمبەتوۆ قازاقستان مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى مەن سانكتسيالاردان زارداپ شەگىپ وتىرعان رەسەي ەكونوميكاسىنداعى رەتسەسسيا ۋشىقتىرعان قيىن ەكونوميكالىق احۋالدى ەڭسەرۋگە تىرىسىپ جاتقانىن ايتادى. كەلىمبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان مونەتارلىق ساياساتىندا ينفلياتسيالىق تارگەتتەۋگە بەت بۇرىپ، ەكونوميكانى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋ، ۇلتتىق كومپانيالاردى جەكەشەلەندىرۋ باعىتىندا رەفورمالاردى جوسپارلايدى جانە جاڭا قارجى ورتالىعىن قۇرۋدى كوزدەيدى. قازاقستان ءۇش جىلدىق بيۋدجەتتى مۇناي باررەلىنىڭ باعاسى 40 دوللار شاماسىندا بولادى دەگەن بولجاممەن جوسپارلاعان.
قازاقستاننىڭ بانك سەكتورىنداعى قيىن جاعدايعا قاتىستى سۇراققا كەلىمبەتوۆ “قازىر بۇل تاقىرىپتى ۇكىمەت، ۇلتتىق بانك جانە بانكتەر قوعامداستىعى تالقىلاپ جاتىر” دەپ جاۋاپ بەرگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، ەلدىڭ بانك سەكتورى مۇنداي داعدارىسقا بۇرىن دا – 2008-2010 جىلدارى تاپ بولعان. كەلىمبەتوۆ ول كەزدە ۇكىمەت قارجىلاي كومەك ءبولىپ، ءتورت جۇيە قۇرۋشى بانككە كومەكتەسكەنىن ەسكە سالعان.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ