TAĞI DA «MOÑĞOL» ATAUI JAYINDA
kerey.kz
Hasen QOJA-TÜRK
Şıñğız han men onıñ qwrğan memleketi mäselesi älem zertteuşileri eñ köp qalam tartqan taqırıp sanaladı. Bwl tarihtağı kisiler men ru-taypa attarı türkşe, äsirese qazaq tiline jaqın bolğannan keyingi kezderi bizdiñ zertteuşilerdiñ de jazğandarı molaydı. Alayda olar Şıñğız han basşılığımen 1206 jılı qwrılğan memlekettiñ «türktigin» ayta kele: «Köptegen türk ruların bağındırıp el qılğan «moñğol» attı («sol mañayda köşip jürgen sanı az taypa») halıq, Şıñğız han – moñğol bolğan» – degen twjırım aytadı. Ondağan türk ruların, handıqtarın bir ğana moñğol degen taypa bağındırıp, memleket sonıñ atımen atalğan bolsa bwğan qazaq (türk) zertteuşileri (halqı) nesine şattanuğa tiis?! Bwl, kersinşe, türk näsilin qorlaytın jay emes pe!? Sondıqtan, bwl tarihpen köpten tanıs bolsam da, türktik söz-ataulardı köre twra bwl tarihqa qalam tartpağan edim. Äytsede, osı tarihqa qatıstı bwrın-soñdı jazılğan birtalay eñbektermen tanısa jüre «moñğol» atauı turalı öz pikirim payda bolıp, bwl etnostıñ emes, 1206 jılı şığıs türk taypaları Şıñğız hannıñ basşılığımen qwrğan odağınıñ, memleketiniñ atauı bolğan degen twjırımğa keldim. Söytip 2008 jılı bastağan «Ğasırlarğa jalğasqan jañsaqtıq» (orısşası «Zablujdenie, dlivşeesya vekami») attı kitabım 2013 jılı baspadan şıqtı. Kitap tarauları 2010 jıldan beri on şaqtı gazet-jurnaldarda, internette jariyalandı. Degenmen «moñğol» atauı alğaş ret qaşan tarihta körindi, bwl ataudıñ mağınası ne degen swraqtar äli de tolastamay otır. Sondıqtan kitabımda bayan etken dälelderimdi tolıqtırudı jön kördim.
Moñğol degen halıq 1206 jılı kenetten payda bolıp, jartı älemdi 20-aq jılda jaulauı mümkin emes dep eseptegen zertteuşiler «moñğol etnosına» derekti 1206 jıldan arğı, erte tarihtan izdeude. L.Gumilev «Hunnu» kitabında: «Hunno-syanbi – smeşannıe rodı v Halhe v Çahare; etniçeskiy substrat, na baze kotorogo vsledstvie bolee pozdnih passionarnıh tolçkov voznikli tyurkskie i mongol'skie etnosı Velikoy Stepi v Vİ-Hİİ vv. n.e.»,– dep jazıptı. Iä, hunnular imperiyası ıdırağannan keyin ol ölkede 552 jılı Türk qağanatı payda bolğanı mälim.
Türk qağanattarın qwruşılar jayında qıtaydıñ eski derekterinde tört ret kezdesedi eken. «Süyşu», Jıuşu» kitabtarında: «Türiktiñ arğı atası Piñlianda aralas-qwralas jürgen hulardan», «Türk Üyiniñ ata-babası «Aşina» dep atalatın Hunnu Üyiniñ bölek bir bwtağınan», «Türk – siuñnudıñ bir twqımınan»; «Türktiñ tegi siuñnulardıñ teriskeyindegi So memleketinen şıqqan» delingen. Türktiñ, ärine, türk tekti halıqtan şığatını zañdı. Sondıqtan, köptegen derekterge süyengen zertteuşiler siuñnulardı (hu, hunnu) türk tekti halıq dep otır. Hunnularmen bir mezgilde memleket qwrğan qañlılar men üysinder de türkter ekeni belgili. Mısalı jaña jıl sanuğa deyingi 53 jılı payda bolğan Soltüstik siuñnulardıñ Jıjı şäniüyine Qangüydiñ bileuşisinen Üysinderdi eki eldiñ birikken küşimen jaulap aluğa wsınıs jasağan elşi kelgeni qıtay derekterinde bar. Sondıqtan qıtaydıñ tört deregin «bükil türk tekti halıqtar siuñnulardan tarağan» dep tüsinbeu kerek. Bwl qıtay derekteri tek 552 jılı Türk qağanatın qwruşılar jaylı ğana bayan etken. Türk qağanatımen bir kezeñde Türgeş, Qırğız, Otız tatar, t.b. türk tekti elder bolğanı Költegin, Tonıkük eskertkişterinde de jazılğan.
Söytip, Gumilevtiñ «voznikli tyurkskie i mongol'skie etnosı» degen sözindegi türk atauına qatıstı derekter barşılıq eken. Al «Vİ ğasırdan moñğol etnosı da payda boldı» degendi nege süyenip aytqanı belgisiz, bwğan eş derek tappadıq. «Şıñğız han zamanı kezinde, oğan deyin de sol ölkede moñğol degen taypa, halıq bolıptı» – deuşi özge zertteuşiler de öz pikirlerine eşbir derek keltirmegen. Türk jazba eskertkişteriniñ anıq oqılğandarınıñ eñ könesi sanalatın 716 jılı twrğızılğan Tonıkük, 732 jılı twrğızılğan Költegin, t.b. eskertkiş jazularında da «moñğol» söz ne kisi, el atauı retinde mülde kezdespeydi.
1074 jılı jazılğan «Diuani lwğat at-Türk» eñbeginiñ «Türk halıqtarı men taypaları jayında» tarauında Mahmwt Qaşqari: «Türkter teginen 20 taypalı. Olar barlığı Täñiri äziz körgen Nwq payğambardıñ wlı Iafas jäne Iafastıñ wlı Türkke barıp tireledi… Ärbir türk taypasınıñ qanşama wrıq-şäripteri bar, olardıñ sanı wlı Täñiriniñ bir özine mağlwm. Men bwlardıñ tüptamırları men ana taraptarın jazdım. Ru-aymaqtarın tastadım… Mwsılman bolsın, bolmasın meyli. Rwm ölkesi janınan Künşığısqa qaray ketken ret boyınşa, birtindep, şığıstağı taypalardıñ ornalasqan jayların körsetip öttim. Rwm ölkesine bärinen jaqın ornalasqan taypa beşenek; odan qalsa qıpşaq, oğız, iemek, başğırt, basmıl, qay, iabaqu, sodan tatar, sodan qırqız taraptarı. Qırqızdar Şınğa jaqın jaylasqan. Bwl taypalardıñ barlığı Rwm ölkesi janınan şığısqa qaray osı retpen sozılıp jatır. Sodan, şigil, tohsı, iağma, wğraq, jarwq, jomıl, wyğır, tañğwt, hıtay. Qıtay ölkesi «Şın» dep ataladı. Odan soñ, tabğaş, onı «Maşın» deydi. Bwl taypalar Jenüp pen Şimal arasında twr. Olardıñ ornalasqan orındarın osı şeñberli kartada bir-birlep körsettim», deydi.
Al «Türk tilderi turalı» tarauında: «Japarqalıqtar (japondıqtar) şalğay alısta ornalasqandıqtan, Maşın men olardıñ arasın wlı teñizder bölip twrğandıqtan olardıñ tili bizge belgisiz, bilinbeydi.
Şın men Maşın halıqtarınıñ tilderi bölek, ayırmaları bolsa da, şaharlıqtar türikşe jaqsı biledi. Bizge jazğan hat-habarların türk jazuımen jazadı. Sonday-aq, arada wzaq alıstıq jäne Şın iinindegi tau, teñizder bolğandıqtan Iäjüj ben Mäjüjlerdiñ tilderi bizge mälim emes.Tübütterdiñ bölek tili bar… Wyğırlardıñ tili türkşe, äytse de, özara bir-birimen tağı bir türli özgeşe tilmen söylesedi. Kitaptıñ bas tarapında körsetilgen jazumen jazadı. Wyğırlar men şınälıqtardıñ bwdan basqa tağı bir jazuları bar. Ol jazudı mwsılman bolmağan wyğırlar men şınälıqtardan basqalar oqi almaydı… Sahara-qır halıqtarına jatatın jomıldardıñ tili bölek bir til bolıp, olar türkşeni de bek jaqsı biledi. Qay, iabaqu, tatar, basmıl taypaları da sonday»,– dep jazadı(aud. A.Egeubay).
Batıstağı Rum men Rus jerinen bastap, Japondarğa deyingi mwsılman jäne mwsılman emes halıqtardıñ bärin birneşe ret tizip jazğanda M.Qaşqari «moñğol» degen halıqtı ya taypanı atamağan. Tipti, türk ekendigi kümänsiz, sol ölkeni mekendep handıq qwrıp otırğan Jalayır, Nayman, Kereyit, Merkit, Qiyattardı da atamaydı. Öytkeni M.Qaşqari da şığıstağı türkterdiñ barşasın olardıñ İİ ğasırda, sänbilermen odaqtasqan kezde qabıldağan birlestiginiñ atauımen «tatar» dep körsetken.
Köptegen zertteuşiler «moñğol» atauınıñ jazba derektegi alğaş körinui dep tabğaştar qwrğan Tan memleketi (618-907 j.j.) turalı jazılğan «Czyu Tan şu» kitabındağı («Eski Tan tarihı», 945 j.) «men'u şivey» delingen, tolıqtırılğan «Sin' Tan şu» («Jaña Tan tarihı», 1060 j.) nwsqasındağı «menva» («K yugu ot reki nahoditsya koçev'e menva») delingen sözderdi sanap keledi. Bwl ataular osı eki kitaptıñ şivey halqınıñ taypaları jayındağı tarauında bayan etilgen.«Czyu Tan şu»:«Şiveylikter qidandardıñ jeke bir böligine jatadı. Olar Naoyuehe özeniniñ (Amur özenine qwyatın Zeya özeni) soltüstigin mekendeydi. Olardıñ ielikteri astanadan (Çan'an') soltüstik-şığısqa qaray 7 mıñ li jerde. Şığısta heyşuy mohe (şürşitterdiñ eski atauı.H.Q-T)jerine deyin, al batısta tuczyulermen(türktermen.H.Q-T), oñtüstikte qidandarmen şekaralas, soltüstiktegi jerleri teñizge jetip tireledi. Olardıñ jerlerinde ortaq bir bileuşi joq. Tek mohedo dep atalatın iri kösemder bar. Solar qonıstardı basqaradı, alayda bäri türkterdiñ bodandığında. Bizdiñ Tan äuletine bağınıştı toğız şivey taypası bar» – delinip, eki kitapta da şiveydiñ 19 taypası ataladı: «Linsi, şan'bey, huantou, dajuçje, syaojuçje, povo, nobey, lodan'. Bwlar Lyuçenniñ soltüstik-şığısın mekendeydi. Jaqını 3 mıñ li, qaşığı 6 mıñ liden astam jerde twradı. Eñ batısta qonıstanğanı (koçev'e) usugi taypası. Olar hueyhelermen (wyğırlarmen) şekaralasıp, Czyuylun' köliniñ oñtüstik-batısında ornalasqan. Köldiñ şığısındaisaymo, al onıñ şığısında sayheçji ornalasqan. Olardan da şığısqa qaray hecze, ulohu, nali, linsi taypaları qonıstanğan. Olardıñ soltüstiginde nobiçji taypası twradı. Osı qonıstıñ soltüstigindegi ülken taudıñ arğı jağandağı Şiczyan'he özeniniñ jağasında da şiveyler(wlıq, ülken şiveyler) twradı. Bwl özen Czyuylun' kölinen bastau alıp, ireleñdey şığısqa qaray ağadı. Özenniñ oñtüstiginde menva qonısı, odan soltüstikte lotan' qonısı ornalasqan. Osı özen şığısta Nahe jäne Huhan'he özenderimen qosıladı da heyşuy mohe(şürşitter H.Q-T) jeriniñ ortasımen ağıp şığıstağı teñizge qwyadı», – delingen. («Eski Tan tarihında» älgi tws: «dalee na vostoke teçet k severu ot men'u şivey i k yugu ot loczu şivey» – dep jazılğan).
Al, şivey halqınıñ (taypalarınıñ) twrmıs-saltı jayında: «Wsaq qonıstarda mıñ, iri qonıstarda birneşe mıñ üy boladı, olar özen añğarlarında şaşırap ornalasqan. Ağaştı wştap soqa jasaydı. Jer jırtqanda soqanı adamdar süyreydi. Egisteriniñ önimi öte tömen. Öytkeni jerlerinde aua-rayı köbine suıq, jazda twman men jañbır, qısta qırau men qar boladı… Küyeui ölgen äyel ekinşi ret twrmısqa şıqpaydı. Är qonısta birlesip ülken balağan jasaydı da, soğan ölikti qoyıp, üş jıl aza twtadı… Olardıñ jerinde altın men temir az bolğandıqtan metaldardıñ köp böligi Gaoliden (Koreya) äkelinedi… Istıq äri ılğaldı jaz aylarında olar batıstağı Daybo men Can'duy taularına köşedi. Mwnda masa köp bolğandıqtan, olardan qwtılu üşin adamdar ağaştarda wyalar jasap, sonda twradı… Köbinese ögiz jegilgen arbamen jüredi. Arbağa taldan örilgen (cinovka) üy ornatıladı. Üydi terimen nemese ağaştı iip örgen toqımamen(cinovka) jabadı… Şiveylerde qoy bolmaydı, jılqı az, alayda müyizdi iri-qara wstaydı. Ülken şoşqalar asırap, etin jeydi, al terisin ilep kiim tigedi, üy jabuğa qoldanadı. Tilderi mohe taypasımen (şürşit) birdey», – dep jazılğan.
Tan tarihınıñ eki nwsqasındağı osınday derekterge tüsiniktemesinde orıs zertteuşileri: «Etnonimı menva i men'u, kak spravedlivo sçitayut bol'şinstvo uçenıh, transkripciya slova «mongol», i eto yavlyaetsya pervım dostovernım upominaniem o mongolah», «Esli etnonim «mongol» proishodit ot nazvaniya şiveyskogo koçev'ya men'va, ili men'u, etodaet veskoe osnovanie otnosit' şiveycev k mongolam, k kotorım doljnı prinadlejat' ivse etniçeski rodstvennıe k şiveycam plemena» – degen twjırımdar jasaydı. (Osı pikirdi özgelerdiñ qaytalau sebebi – o basta zertteuşiler «Tan tarihtarında» «menvu» ya «men'u» degen halıqtıñ nendey oqiğağa baylanıstı jazılğanın tüsindirmey, kitap tarauınantek «menvu», «men'u» atauların üzip beruden de bolar).
«Moñğol» atauı jaylı«ekinşi derek» degenorıs tarihşıları:«Bolee rannie po sravneniyu s Raşid-ad-Dinom svedeniya o mongolah, jivşih v etom rayone, imeyutsya i v soçinenii E Lunli «Cidan'goçji»: «Pryamo na severe zemli kidaney dohodyat do vladeniya Menguli. V etom vladenii net pravitelya, kotorıy bı upravlyal narodom. Naselenie ne zanimaetsya zemledeliem, [osnovnım] zanyatiem yavlyaetsya ohota. Lyudi ne jivut postoyanno na odnom meste, a koçuyut v kajdıy iz çetıreh sezonov goda v poiskah horoşey travı i vodı. Pişey slujat tol'ko myaso i kumıs. S kidanyami ne voyuyut, a liş' torguyut s nimi izdeliyami iz şkur i şersti krupnogo rogatogo skota, ovec, verblyudov i loşadey», – dep, osı «menguli» men Raşid ad-Din jazğan «moñğoldı» bir halıq etip körsetpek boladı. Al E LunLi bastapqıda özen twnğıstarı jayınbayandaydı da, artınşa qidandardıñ soltüstik-batısındağı türkter turalı (astın sızdıq!) aytıp ketkenin köremiz.(HH ğasırda köp orıs zertteuşileri de osılay etedi). Şındığında, Oñtüstik Sundıq E Lun Li bwl eñbegin 1180 j., Qidan memleketi (1125 j.) qwlağanınan jartı ğasırdan keyin jazğan, özi ol ölkelerde bolmağan eken.
Endi «Tan tarihınıñ» eki nwsqasında aytılğan men'u ya menvu taypaların1310 jılı jazılğan Raşid ad-Din «Jamiğ at-Tauarih» bayanımen salıstırıp körelik.
1. Orıs, t.b. batıs elderiniñ zertteuşileri «Tan tarihındağı» şiveydiñmen'u (menvu) taypasın «moñğol» dese, al Raşid ad-Din: «Mongol'skie plemena bıli odnoy iz grupp obşey massı tyurkskih plemen, ih oblik i reç' shodnı mejdu soboyu» (İ t. 1 kit. 153 b.) dep, moñğoldı türk taypalarınıñ biri deydi;
2. Raşid ad-Din kitabında Qiyan men Nükis bastap Ergene qondı tört jarım ğasır qonıstap şıqqan taypalar turalı «Upominanie o tyurkskih plemenah, prozvaniem kotorıh v davnee vremya bılo mongolı» («Moñğol» degen laqabı bolğan türk taypaları turalı) dep tizip jazğan16«moñğol» taypalarınıñ eşbiriniñ atauı «Tan tarihındağı» şiveylik taypalardıñ atımen säykes kelmeydi. Sonday-aq, Şıñğız han şıqqan Nirun taypası turalı 4-bölimniñ 2-tarauın «Upominanie o teh tyurkskih plemenah, kotorıh nazıvayut nirun» dep, «moñğol» sözin mülde jazbağan. Osı, 19 Nirun taypalarınıñ da atauları «Tan tarihındağı» şiveylik taypalarmen eş säykespeydi.
3. «Tan tarihtarında» şiveylik taypalardıñ ortaq basşısı joq ekeni aytılğan. Al Raşid ad-Din de, özge tarihşılar da «moñğoldardıñ» tüp-tegi Türk, babası retinde Qiyan (Qiyat) atalsa (qıtay derekterinde Hunnu memleketiniñ knyazi Huyan'), Ergeneqonnan «moñğoldardı» bastap şıqqan ruı Qoralas-qiyat Börte aşunnan (asqan, ötken, alğaşqı, alaş) bergi Şıñğız hannıñ 22 atasınıñ esimderi, olardıñ öz taypalarına basşı bolğanı da şejirelerden belgili.
4. Tan tarihnamalarında şiveylikterdiñ elşileri 629 jıldardan kelip twrğanı jazılğan: «…oni prislali poslov, podnesşih v dan' soboley s gustım mehom. V dobavoçnoy 12-y lune 8-go goda erı pravleniya Çjen'-yuan' (792) şiveyskiyglavno-upravlyayuşiy Heczejesu vo glave desyati çelovek yavilsya ko dvoru. V 12-y lune 9-go goda (835) ot şiveycev pribılo ko dvoru 30 çelovek vo glave s DaşenDuaçenom. V eru pravleniya Syan'-tun (860-874) şiveyskiy vojd' Dale i siscı prislali v stolicu poslov, no, tak kak şiveycı bıli nezametnımi inorodcami, posleduyuşie istoriki ne ostavili o nih zapisey». Al osı elşiler men halıq basşılarınıñ esimderi Şıñğız hannıñ «moñğoldarı» jayındağı kitaptardıñ eşbirinde kezdespeydi.
5. «Tan tarihındağı» şiveylikter men Şıñğız han halqınıñ salt-dästüri, tirşiligi de eki basqa – şiveyler qoy malın wstamaydı, jılqını az ösiredi, al siır men doñızdı köptep ösirse, Şıñğız han halqı qoy men jılqını köp ösirip, siırdı az, al doñızdı mülde asıramağan;1220-1221 jıldarı Mwqalidiñ ( bwl arabtıñ «äli, ğali» sözinen emes, altay tobı tilderine ortaq «mwqalğan» sözinen, mağınası – domalaq kisi) ordasında bolğan Oñtüstik Sun elşisi Çjao Hun«Men-da bey-lu» eñbeginde: «U tatar zemli izobiluyut vodoy i travoy i blagopriyatnı dlya ovec i loşadey. Eto yavlyaetsya [ih] sredstvom k suşestvovaniyu. Doma ili vne doma [tatarı] p'yut liş' kobıl'e moloko ili rejut ovcu na prodovol'stvie. Poetomu v ih strane u kogo est' odna loşad', nepremenno est' şest'-sem' ovec. Sledovatel'no, esli [u çeloveka] sto loşadey, to [u nego] nepremenno doljno bıt' stado iz şestisot-semisot [golov] ovec», dep jazğan;şivey äyeli eri ölse, qayta twrmısqa şaqpaydı, al Şıñğız hannıñ äkesi qaytıs bolğan soñ şeşesiniñ twrmısqa qayta şıqqanı belgili; şivey elinde temir az bolsa, al Ergeneqonnan Qiyat, Qoñırattardıñ, t.b. «moñğoldardıñ» temir taudı balqıtıp şıqqanı, sol kündi jıl sayın «qızğan temirdi töske salıp balğamen soğıp toylaytın dästüri» barı belgili. Temirşiñ degen atınıñ mağınası «wsta» ekenin kitabımda däleldegenmin. Osı aytılğan salıstırular «Tan tarihtarındağı» men'u, menvu moñğol atauına eş qatısı joq ekenin däleldese kerek. Şındığında, «Tan tarihtarındağı» şiveyler özen halıqtarı. Derekter olardı «doñızdı köp ösiretindigi üşin «twñğıs» atanğan», – deydi.
Şiveylik men'u taypası turalı üşinşi ret qıtay tarihşıları 1206 jılı Şıñğız han basşılığımen şığıs türik taypalarınıñ memleketi qwrılğannan soñ qayta söz etken.Çjao Hun eñbeginde: «V starinu suşestvovalo gosudarstvo Mongus (tüpnwsqada«men-gu-sı»). Czin'skie razboyniki voevali s nimi. Vposledstvii je [czin'skie razboyniki] dali [im] mnogo zolota i şelkovıh tkaney i pomirilis' s nimi. Kak govoritsya v «Çjen-menczi» Li Lyana: «Mongolı (tüpnwsqada «men-jen'») nekogda peremenili period pravleniya na Tyan'-sin i [ih vladetel'] nazval sebya «rodonaçal'nikom dinastii i pervım prosveşennım avgusteyşim imperatorom» ([YA], Hun, çasto rasspraşival ih [ob ih proşlom] i uznal, çtomongolı (tüpn. «men») uje davno istreblenı i isçezli»,– deydi.
Li Sin'-çuan'niñ «Cza-czi» eñbeginde de: “Suşestvovalo eşe kakoe-to mongol'skoe gosudarstvo (tüpn. «men-go»). Ono nahodilos' k severo-vostoku ot çjurçjeney. Pri Tan ego nazıvali plemenem men-u. Czin'cı nazıvali ego men-u,men-gu. Eti lyudi ne varili pişi. Mogli videt' noç'yu. Oni iz şkur akulı delali latı, kotorıe mogli zaşitit' ot şal'nıh strel. S naçala [godov pravleniya] Şao-sin (1131-1162) oni naçali myateji… Ih vladetel' takje nezakonno nazıvalsya «pervım avgusteyşim imperatorom-rodonaçal'nikom»…Oni bıli davno… Teper' tatarı nazıvayut sebya Velikim mongol'skim gosudarstvom («Da men-gu go»), i poetomu pograniçnıe çinovniki imenuyut ih [sokraşenno] men-da («moñğol-tatar» ataulırın qısqartıp aytqandarı. H.Q-T). No eti dva gosudarstva otstoyat drug ot druga s vostoka na zapad v obşey slojnosti na neskol'ko tısyaç li. Neizvestno poçemu oni ob'edinenı pod odnim imenem», – deydi.
Oñtüstik Sun tarihşısı Huan Çjen «Gu-czin' czi-yao i-pyan'» (1256j.) şığarmasında: «Suşestvovalo eşe kakoe-to mongol'skoe gosudarstvo. Ono nahodilos' k severo-vostoku ot çjurçjeney. Vo vremena czin'skogo Lyana [ono] vmeste s tatarami priçinyalo zlo na granicah. Tol'ko v çetvertom godu naşego [perioda pravleniya] Czya-din (1211-1212 jj.) tatarı prisvoili ih imya i stali nazıvat'sya «Da Men-gu go»– dep jazğan.
Akademik V.P.Vasil'ev(1818-1900):«Dan-czin'-go-çji» utverditel'no govorit, çto narod men'vu jil na severo-vostoke ot çjurçjeney, i çto eto sovsem ne tot, kotorıy sdelalsya posle i izvesten pod imenem mongolov, kotorıe jili na severo-zapade. Takim obrazom, narod men'vu bıl toje man'çjurskiy; on obital na ust'e Amura, gde mı i nıne nahodim imya mangunı, naskol'ko izvestno iz rasskazov puteşestvennikov, govoryaşih man'çjurskim yazıkom, a slovo mengu oznaçaet na ih yazıke reku, i odnorodno s sovremennım man'çjurskim slovom muke», – degen edi.
Şınımen de,Amur, Ussuri özenderi boyın mekendeytin twñğıs taypası Ul'ç bügin de «mañgusal», al Nanaylar «mämğü, mañbu», dep ataluda. Twñğıs tilinde qazir de Amur, Ussuri, Sungari siyaqtı ülken özender «mañgü, mañmu», al kişirek özender «mañguqa(n)», dep ataladı. Mağınası – Qazaqstandağı Jem-Emba, Orta Aziyadağı Amu-dariya ataularındağıday «em, emu, jem» – asırauşı. Mwnı «Twñğıs-manjwr tilderiniñ salıstırmalı sözdiginen» («Sravnitel'nıy slovar' tunguso-man'çjurskih yazıkov» Leningrad. Nauka. 1975) köruge boladı:
MAMÑU reka Amur.
Negidal mamñu, mamgu, mamu – r. Amur.
Oroç mäñgidi, mañgudna – amurskaya storona; mañgu 1) reka; 2) reka Amur.
Udey mañmu, manğu 1). reki Amur, Ussuri, Sungari; 2). Hor, Bikin, Samrgin dialekt. – nanaec;
Ul'ç mañğu 1) reka (bol'şaya); 2) ustar. reka Amur; mañguqa(n) reçka.
Orok. mañğa – reka; mañğw – reka Amur; mämğw, mañbw – nanaec; mañgusal – ul'çi. Nanaymañbo, mañbu, mañu 1) reka (bol'şaya); 2) reka Amur.
MEME – mama. Solon meme – mama; Nanay meme -1. grud', soski, vımya; 2) grudnoe moloko. Man'çjur.meme, memene, meme+ene – mat', kormilica, mamka; meme +ama – otec 1) muj kormilicı; 2) perenosn. kormilec. YAkut. mämä – soska, rojok (dlya kormleniya rebenka molokom).
«Biz, tatarlar!..»
Şıñğız han men onıñ halqı jaylı zertteuşiler jaulanğan Czin' jerin (Soltüstik Qıtay) basqaruğa qoyılğan Mwqalidiñ ordasında 1220-1221 jıldarı bolğan Oñtüstik Sun elşisi Çjao Hunnıñ «Men-da bey-lu» şığarmasımen tanıs boluğa tiis. Ol: «YA, Hun, liçno zameçal, kak ih vremenno zameşayuşiy imperatora go-van Mo-hou kajdıy raz sam nazıval sebya “mı, tatarı”; vse ih sanovniki i komanduyuşie [takje] nazıvali sebya “mı, da-da jen'”(«biz, tatar adamdar» H.Q-A.). Oni daje ne znayut, yavlyayutsya li oni mongolami (men gu) i çto eto za nazvanie» – dep jazğan.Sonday-aq: «Plemena [tatar] proishodyat ot osobogo roda şa-to. Ih imeyutsya tri roda: çernıe, belıe i dikie.Nıneşniy imperator Çingis, a takje vse (ego] polkovodcı, ministrı i sanovniki yavlyayutsya çernımi tatarami» – deydi.
(P. Pel'o: “…kitaycı v naçale XIII v. çasto nazıvali nastoyaşih mongolov, mongolov Çingis-hana, hey-da „çernıe tatarı”, a ongutov oboznaçali imenem bay-da ili bay da-da „belıe tatarı” – deydi. Oñğıttar qazirgi qazaq ruı Uaq dep sanaladı. Endeşe tatarlardıñ ağı da, qarası da türk ruları).
Çjao Hunnıñ jazğanınan bayqalatını:
– ruı jalayır Mwqali (jäne onıñ nökerleri) özderin «biz tatarlar» deui – «tatar»ol kezde (key jağdayda qazir de) naqtı bir taypanıñ ğana emes, şığıs türk rularınıñ birlestiginiñ atauı ekenin körsetedi. («Jami at-tauarih»: «Drugie tyurkskie rodı, pri vsem razliçii ih razryadov i nazvaniy, stali izvestnı pod ih imenem i vse nazıvalis' tatarami» (İ t. 2 kit.102 b.). Biz kitabımızda ortaq «tatar» atauı İİ ğasırda, siuñnu (hunnu) memleketi ıdırap, köptegen şığıs türk ruları sänbilermen birlesken kezden payda boldı dep şamaladıq);
– jalayır Mwqali jäne külli şığıs türkteriniñ 1206 jıldan «moñğol» ataluı bwnıñ da jeke taypanıñ emes, birlestik (memleket) atauı ekenin körsetedi.Çjao Hunnıñ: «Oni daje ne znayut, yavlyayutsya li oni mongolami (men gu) i çto eto za nazvanie» – deui Şıñğız han halqınıñ äli jaña atauğa üyrenbegenin, KSRO tarqağannan soñ birazğa deyin TMD atauına üyrene almağan bizdiñ küydi keşkenin añğaramız – eger Şıñğız han halqı «Tan tarihtarında» 945 jılı jazılğan menvu bolsa Mwqali ordasındağılar bwl ataudı 1220 jıldarı jaqsı bilgen bolar edi, özderin «tatarmız» demes edi. «Moñğol» (mengu el) atauın bilmeu sebebi onıñ juırda, 1206 jılğı qwrıltayda qabıldanuınan (Li Sin'-çuan' «Cza-czi» kitabında: “Kogda mongolı (men-jen') vtorglis' v gosudarstvo Czin', [oni] nazvali sebya Velikim mongol'skim gosudarstvom (Da men-gu go). Poetomu pograniçnıe çinovniki prozvali ih Mongoliey (Men-gu)” – deui jaña ataudıñ körşi elderge 1211 jıldan bastap qana belgili bola bastağanın bildirtedi);
Qorıta aytsaq, Tan memleketi, t.b. qıtay tarihnamalarındağı «men'u» – özendik şiveyler, bügingi twñğıstıñ ul'ç, nanay taypalarınıñ ata-babaları. Olardıñ taypalıq atauınıñ 1206 jılı şığıs türkteri qwrğan «Eke Mengu el» (qıtayşa «Da men gu go», qazirgi tilimizben Wlı Mäñgi el) memleketiniñ de, halqınıñ da atauına eş qatısı joq. (Go – qıtay tilinde «el», «memleket» sözi, orıstıñ «(go)sudarstvo» sözi osıdan).
«Moñğol» emes, «Mäñgi el» eken
«Ğasırlarğa jalğasqan jañsaqtıq» kitabında jazğan osı twjırımıma key zertteuşilerden «Mäñgi el» atauı bwrın da aytılğan» degen pikir estimin. Iya, L.Gumilevtiñ, tatar zertteuşisi R.Bezertinovtıñ kitabınan «Türk qağanatınıñ atauı «Veçnıy el'» bolıptı» degenin, onı Q.Salğarawlı «Mäñgi el» dep audarıp«Wlı qağanat»kitabında: «Türkterdiñ 552 jılı jıujändardı talqandap, özderiniñ memleketin «Mäñgi el» atağanı barşağa ayan» (166-b.) – dep jazğanın oqığanmın.
Osı zertteuşiler «Türkter öz qağanatın «Veçnıy el'»(«Mäñgi el») atağan» dep qay derekke süyenip jazıp jür eken?» dep izdep, Költegin «kişi jazuınıñ» 8-jolında: «Ötüken iış olürsar beñgü el twta olırtaçısıñ» degen söylemdi körgenmin. «Bengu el» sözin orıs şığıstanuşıları «veçnıy plemennoy soyuz» (S.Malov), ««veçnıya plemena obitayuşiya» (V.Radlov, P.Melioranskiy), qazaq zertteuşileri Q.Sartqoja, M.Joldasbekov, Ğ.Aydarov, M.Mwhitdenov, «mäñgi el», A.Amanjolov «veçnoe gosudarstvo» – dep audarğan eken. Köne türk jazba eskertkişterindegi mätindermen tanısa kele «mäñgi el» Türk qağanattarınıñ atauı bolıptı degen naqtı derek tabılmağanımen, mäñgi el qwru şığıs türkteriniñ armanı, ideyası bolğandığı anıqtaldı.
Hara Davan kitabında Şıñğız hannıñ is-äreketterin «oznaçalo namerenie vosstanovit' drevnyuyu mongolo-tyurkskuyu imperiyu Hİ veka» deui mağan:«1206 jılğı qwrıltayğa qatısqan Jalayır, Qiyat, Kereyit, Nayman, Qırğız, Oyrat, t.b. türk taypaları özderin VI-VIII ğasırlardağı Türk qağanatınıñ mwrageri sanağandıqtan babalarınıñ mäñgi el qwrmaq ideyasın jaña birlestiginiñ (memleket) atı retinde qayta jañğırtqan bolar?» – degen oy keldi.(«Mäñgi» sözi «beñgu» (bäñgi) türinde Költegin «kişi jazuında» birneşe ret kezdesedi: 12-jol: «Bwnı körüñ-biliñ bengu taş toqıttım», 13-jol: «Erig yerte bengü taş toqıttım» (Erulegen jerde mäñgi tas twrğızdırttım). 1069 jılı jazılğan Jüsip Balasağwnnıñ «Qwttı bilik» şığarmasında: «eraz qot tilek arzu mengu tile», – degen söylem bar).
Bwrın-soñdı aytılğan – moñğol etnosın twñğıstıñ mengu, menvu taypasına telu, söz mağınasın jujan memleketin qwrğan Şelun'niñ (402-410 jj.) atası sanalatın soltüstik Vey eliniñ Mugulyuy degen adamnıñ atı deu, Raşid ad-Din «Jami` at-Tauarihta» (1310 j.): «Slovo je mongol sperva zvuçalo «mungol», to-est' «bessil'nıy» i «prostoduşnıy», Äbilğazı «Türk şejiresinde» (1663 j.): «Mwñğwl» sözi «mwñ» jäne «ol» degen sözderden şıqqan. «Mwñnıñ» mağınası qayğı ekenin barşa türk biledi, – deui, T.Äbenaywlı kitabında: «Mañ» – türk tilderinde jüru, jılju mağınasın bildiredi. Oğan «qwl» sözi jalğanıp «mañğwl» atauı şıqqan», – deui, Sanan Şeşengesüyengen akademik G.Şmidtiñ:«Mong» znaçit «nepokornıy, neustraşimıy», dep «möñku» sözinen şığaruı, D.Banzarovtıñ mwnı teris dep: «Ono razlagaetsya na mon-gol, «reka Mon», –deui,Q.Daniyarov, Ä.Tarazi, E.Qwrmanbaev, t.b. «mıñ qol», başqwrt akademigi Kuziev pen Ö.Jolımbetovtiñ: «Moñğol» etnoniminiñ şığu tegi «mıñ qol» emes, «mıñ qwl» sözine baylanıstı» deui, Q.Salğarawlınıñ «mıñ qwl»ya «mwñdı qwl» degen pikirleri köñlime qonbağan.
Sondıqtan, meniñ sanama Täñiriniñ salğanı – jwrttıñ san-saqqa jügirtip jürgen «moñğol» atauın Költegin eskertkişindegi «bengu el» (mäñgi el) sözimen salıstırdım. Äri qaray zertteu barısında Şıñğız han zamanında «moñğol» etnostıñ atauı bolmağan, bwl – şığıs türkteri 1206 jılı qwrğan memlekettiñ atau degen twjırımğa kelgenmin.
Qazaq ruların «moñğol», «twñğıs» atatqızıp qoyamız ba?!
Qazaq elin qwrğan rulardıñ köpşiliginiñ Hİİİ-HİV-ğasırlarğa deyingi tarihı Altay tauınıñ arğı jağında ötkendikten Qiır Şığıs elderiniñ tarihı da nazardan tıs qalmauı kerek. Sondıqtan neşe jıldan beri men «Batıstı Şığısım etudi» azaytıp, Şığıstı şığısıma aynaldırğanmın.1125 jılı Qidan memleketin joyıp qazirgi Qıtaydıñ soltüstigin alğan, ile Oñtüstik Sun elimen soğıs bastağan Czin' (Altın) imperiyasına soltüstikten şabuıldağan, tipti salıq tölettirgen men'u taypasınıñ küşeyui qay jıldarı bolğanı, olardı basqarıp, özin «avgusteyşiy imperator» dep jariyalağan özen twñğısı kim ekenin anıqtamaq boldım.
Qıtay qwjattarınan kezdesetin şiveylik men'u atauın tügeldey derlik orıs audarmaşıları «mongol» dep bwrmalap jazatının körgen soñ: «Şirkin, qıtay tilin bilip, tüpnwsqadan oqısa ğoy!» – degenmin. Söytsek, ol elde de biliktegi äulet auısqan sayın, kelesisi komissiya qwrıp, bükil ötkendegi tarihi jazbalardı redakciyalaydı eken. 135 taraudan twratın «Czin' tarihı» Qıtaydı Şıñğızhan äuletiniñ soñğı qağanı Toğan Temir bilegen 1344 jılı jazılıptı. Alayda onı 1634 jılı Qıtaydı ekinşi ret jaulap «man'çjur» atanğan Cin äuleti kezinde arnayı komissiya antiçjurçjendik twstarın alıp tastap 1644 jılı qayta şığarıptı. Orısşağa G.M.Rozov (1808-1856) audarğan «An'çun gurun» (Istoriya Zolotoy imperii) sol man'çjur nwsqası eken. Tüzep-küzelgen onı tüpnwsqada oqığannan da payda joq eken. Bwl turalı tüsindirmede «çetko nacelennoe na voshvalenie deyaniy predkov – çjurçjeney, a takje ih vojdey i na “utverjdenie veliçiya man'çjurskogo naroda” – delinipti. Sondıqtan manjwr nwsqasınan czin'dikterge qarsı özen twñğıstarınıñ soğısın kezdestirmedik.
Czin' imperiyası turalı özge de birqatar zertteulerde özen taypalarımen soğıs jayı aytılmağan.Soğıstıñ bolğan mezgili turalı Oñtüstik Sun (qıtay) tarihşıları Li Sin'-çuan' «Cza-czi» eñbeginde: «S naçala [godov pravleniya] Şao-sin (1131-1162) oni naçali myateji», al Huan Çjen: «Vo vremena czin'skogo Lyana (1150-1161) [ono] vmeste s tatarami priçinyalo zlo na granicah» –delingen.
«Izvestiya o narodah nijnego Amura i Sahalina v istoriçeskih dokumentah XIII-XIV vv.» kitabına Kirispe maqalasında O.YU.Dedyahin: «Severo-vostoçnımi pograniçnımi sosedyami çjurçjen'skoy imperii yavlyalis'plemena udegay i czilimi, projivavşie na Nijnem Amure i Sahaline. Poslednie neredko otojdestvlyayutsya s predkami udegeycev i nivhov. V kakoy stepeni zavisimosti nahodilis' oni ot czin'cev, iz istoçnikov, opublikovannıh v naşey strane, poçti niçego ne izvestno, za isklyuçeniem togo, çto plemena udegay v XII v., po men'şey mere, dvajdı podnimali myatej i protiv nih v naçale erı pravleniya Tyan'-huy (1123-1134 gg.) posılalas' karatel'naya ekspediciya imperatorskoy gvardii, spustivşayasya na sudah vniz po teçeniyu r. Hun'tunczyan (t. e. nijnemu teçeniyu rek Sungari i Amur), – depti.
M.Vorob'evtiñ «Çjurçjeni i gosudarstvo Czin'» kitabında (Moskva. 1975. 117 b.) Czin' imperiyasınıñ 1141 jılı Oñtüstik Sun memleketimen kelisim jasau sebebi jayın: «Vajnım obstoyatel'stvom, sredi proçih sklonivşim çjurçjeney k zaklyuçeniyu mira, okazalos' obostrenie situacii na severnıh granicah imperii. Zdes' jili mnogoçislennıe i po svoemu nravu eşe bolee voinstvennıe, nejeli çjurçjeni, plemena mengu (mongolı). Nekogda çjurçjenı i mengu bıli soyuznikami v bor'be s kidanyami, no s padeniem Lyao mejdu nimi nametilos' soperniçestvo. Mengu postoyanno vtorgalis' v severnıe predelı Man'çjurii, i ni cep' ukrepleniy na granice, ni posılka podarkov ne slujili dostatoçnoy garantiey bezopasnosti granicı. Nakonec, v 1136 g. Czin' poslala v eti kraya bol'şuyu voennuyu ekspediciyu, kotoraya voevala dolgo i uporno, no v rezul'tate soprotivleniya mengu i nedostatka pripasov bıla vınujdena vernut'sya. Na obratnom puti v 1139 g. ona bıla razbita. V etom je godu k mengu so svoimi soratnikami bejal sın kaznennogo çjurçjenskogo vel'moji Dalaya, i eto eşe bol'şe usililo pozicii mengu. Çjurçjeni posılali na sever 80-tısyaçnuyu armiyu pod komandovaniem izvestnogo polkovodca Uçju. Odnako dobit'sya bol'şih uspehov on ne smog, i çerez neskol'ko let – v 1147 g. bıl zaklyuçen mir. Posle etogo vojd' mengu provozglasil sebya imperatorom i daje vzyal sobstvennıy deviz godov pravleniya, pravda prosuşestvovavşiy vsego odin god. Nesmotrya na zaklyuçenie mira, stolknoveniya prodoljalis' eşe neskol'ko let, no zatem svedeniya o nih prekraşayutsya»,–dep jazadı, «Tan tarihtarındağı» men'u, menvu atauların «mengu» dep özgertip jäne bwl ataudı «mongolı» – dep tüsindirip.Al kitaptıñ osı soğıs kezindegi Czin' imperiyasınıñ ekonomikası jayındağı tarauında tipten «mongol» deuge köşedi: «V 1146 g. vo vremya mongol'skoy ekspedicii v Czin' suşestvovalo tri vida armeyskogo dovol'stviya: garnizonnoe, polevoe, boevoe». (Rozov audarğan «Czin' tarihınıñ» 1139 jıl oqiğalarında Dalan' degen czin'dik bas qolbasşınıñ Sun memleketiniñ jansızı bolğandıqtan öltirilgeni aytıladı. Dalan'niñ balası men'u jerine osı kezde qaşqan sıñaylı).
Osı mısaldardan orıs zertteuşileri men audarmaşılarınıñ Şıñğız han qwrğan memlekettiñ «Mengu el» atauın qalayşa bwrmalap «mongol» degen etnos atauına aynaldırğanın köremiz. M.Vorob'ev kitabınıñ 328-332 betterindegi – twñğıs men'u taypası men Şıñğız han halqınıñ tarihın aralastırğan qoyırtpaqtı tüsinu mülde mümkin emes. Älginde ğana czin'dikterdiñ soltüstigindegi halıqtı «mengu (mongolı), mongolı» – dey twra, endi batısındağı halıqturalı da: «Sobstvenno mongol'skaya gruppa plemen, stavşaya yadrom buduşego ob'edineniya, vo vtoroy polovine Hİİ v. objivala basseynı rek Orhon i Kerulen; djalairı jili v doline r.Onon, tayçjiutı – v dolinh rek Onon i Selenga, kereitı – v dolinah rek Orhon i Tola, naymanı – mejdu Hangayskim i Altayskim hrebtami, tatarı – u ozer Buir-Nur, merktiı – v basseyne r. Selengi» – dep Qıçanovtan silteme keltiredi. Bwl «mongol» degeni türk taypaları ekenin är qazaq biledi. Biraq Vorob'ev bılay dep jalğastıradı: «Naşe rassmotrenie mı naçnem s mengusı (manguczı, mengu, mokoşi) to-est' s mongolov. «Da czin' go çji» soobşaet fantastiçeskie svedeniya o narode manguczı, nadelyaya poslednih rostom v vosem' futov, sposobnost'yu videt' za neskol'ko desyatkov li daje melkie predmetı, ob'yasnyaya eto svoystvo tem, çto oni ne eli goryaçego, a pitalis' odnim sırım olen'im myasom. V period ustanovleniya dinastii czin'cı verbovali u mengusı soldat, no naruşili usloviya oplatı».«Mengusı (manguczı, mengu, mokoşi)» ataularına: «Posledniy etnonim upotreblen v «Czin' şi» vmesto mengu ili men'u, veroyatno, dlya maskirovki nepriyatnıh dlya mongolov faktov ih proşlogo, vçastnosti podçineniya Czin' na zare ih istorii» – dep Çan Hok-lam eñbegine silteme jasaydı. Mine, osılayşa Jalayır, Kerey, Nayman, Merkit, Tatar siyaqtı türk taypaları mengusı (manguczı, mengu, mokoşi) atalıp şığa keledi!
M.Vorob'ev äri qaray: «Okolo 1135 g. vojd' mongolov Habul-han (predok Çingisa) prisutstvoval na koronacii Si-czuna i v çest' ego bıl ustroen pir. Boyas' usileniya Habul-hana czin'skiy imperator poruçil svoim lyudyam shvatit' vojdya na obratnom puti, no oni pogibli v shvatke. Etot epizod povlek za soboy ubiystvo v 1137 g. czin'skih poslov i neudaçnuyu ekspediciyu protiv mongolov», – dep, zertteuşi Toyamaağa silteme jasaydı. Odan keyingi: «Hutula-han, sın Habul-hana, razgromil czin'skogo vojdya i vernulsya s bogatoy dobıçey» – degen söylem Şıñğız han tuıstarı jayında, al astı sızılğan söylem jäne «Mir bıl zaklyuçen liş' v 1147 g. yavno v pol'zu mongolov: bıla ustanovlena novaya granica mejdu dvumya narodami, 27 çjurçjen'skih krepostey k severu ot etoy granicı peredavalis' mengu, çjurçjeni snabjali ih ejegodno baranami, korovami i hlebom.Çjurçjeni mogli kontorolirovat' v etih mestah liş' gornıe prohodı, no eto ne prepyatstvovalo mengu soverşat' nabegi na czin'skie zemli. Vo vremya etih nabegov çjurçjeni otkupalis' rabami, dragocennostyami i tkanyami. Pozdnee mongolı stali zahvatıvat' v plen kidanskih i kitayskih jenşin i vstupat' s nimi v brak», – degeni twtastay twñğıstar turalı.
Osılayşa M.Vorob'ev çjurçjenderdiñ soltüstigindegi twñğıs men'u (menvu) taypasın, batısındağı, keleşekte, 1206 jılı ğana «Meñgu el» alatın türk taypalarımen äbden şatastırıp bitken.Söyte twra M.Vorob'ev özi: «Interesno, çto istoçniki Hİİ v. ne sçitali mengu (dwrısı: men'u, menvu) rodiçami mongolov.Oni ukazıvali, çto men'u nahodyatsya na vostoke, a mongolı – na zapade i ih razdelyayut neskol'ko tısyaç li», – deydi. Şınımen de; «Tan tarihtarında»: «Şiveycı… na yuge graniçat s kidanyami», «Kidani jivut k yugu ot r. Huanşuy. Na vostoke oni graniçat s Gaoli, …na severe – do zemel' şiveycev» – dese,Çjao Hun: «Zemli, na kotorıh vpervıe vozvısilis' tatarı raspolojenı k severo-zapadu ot (zemel') kidaney», – degen.
Li Sin'-çuan' «Cza-czi» kitabında: «V period procvetaniya gosudarstva Czin' bıli sozdanı severo-vostoçnoe verbovoçno-karatel'noe upravlenie dlya oboronı ot mongolov (tüpnwsqada men-u) i Korei i yugo-zapadnoe verbovoçno-karatelıyue upravlenie dlya kontrolya nad territoriey tatar i Si Sya (tanğwt)», – delingen. Huan Çen men'u taypası turalı: «Suşestvovalo eşe kakoe-to mongol'skoe gosudarstvo. Ono nahodilos' k severo-vostoku ot çjurçjeney. Vo vremena czin'skogo Lyana [ono] vmeste s tatarami priçinyalo zlo na granicah», – deui de bwlardıñ eki türli halıq ekenin, Czin' imperiyasına eki twstan şabuıldağanın körsetedi. (1739 jılı jazılğan «Min tarihındağı»: «Oyratı – mongol'skoe plemya i nahodyatsya k zapadu ot tatar» – söylemi: «Tatarami v minskih istoçnikah nazıvalis' vostoçnıe mongolı» – dep tüsindirilgen).
«Şürşittermen soğısqan Amur, Ussuriydegi balıqşımen'u halqı qalayşa Ortalıq Aziyağa köşip kelip moñğol-tatar bolıp, jartı ğasır ötpesten malşılıqpen aynalısatın dala halqına aynalıp ketken?» – degen swraqtarğa aytarımız – ol zamanda eki halıq ta öz orındarında bolğanına dälelder jeterlik. Mısalı, 1135 jılı batısındağı «moñğol» Qabıl han czin'dikterge toyğa barğan kezde, olar soltüstigindegi «men-u»-larmen soğısıp jatqan. Men'u (nanay, ul'ç), t.b. twñğıstar bwl ölkege köşse, ol keyinnen, 1636 jıldarı çjürçjenderdiñ «manjwr» atanıp Qıtaydı ekinşi ret jaulağan kezde bolğan jağday. Qazirgi Moñğoliya halqınıñ tilin tüsinbeytinimiz sodan.
Sonımen, qolımızğa tüsken eşbir qwjattan özin «imperator» dep jariyalağan Men-u halqınıñ basşısınıñ esimi kezdespedi. Al M.Vorob'ev aytqan «1135 jılı Czin' imperatorında qonaqta bolğan Qabıl hannıñ men'utwñğısı emes, ruı Qiyat Şıñğız hannıñ atası ekeni belgili. Raşid ad-Din «Jami at-Taurihında» Qabıl hannıñ sol toyda bilep jürip Czin' imperatorınıñ saqalın tartıp oynağanı, sol üşin artınan quğınşı jiberilip, olardı Qabıl hannıñ äyelderi, kelinderi, üy qızmetşileri sabap öltirgeni keñinen bayandalğan. Osı oqiğadan soñ köp wzamay Qabıl hannıñ aurudan qaytıs boluı da onıñ özin «imperator» dep jariyalamağanın bildiredi.
O. YU. Dedyahin maqalasında: «Stoit li udivlyat'sya tomu, çto posle damanskih sobıtiy G.V. Melihov v svoey special'noy rabote po severo-vostoku Mongol'skoy imperii upotrebit slovo “Amur” liş' odnajdı, v skobkah, a v fundamental'noy (i, pojaluy, odnoy iz luçşih v rossiyskoy orientalistike) monografii M.V. Vorob'eva zagadoçnım obrazom isçeznut daje upominaniya o pograniçnıh sosedyah imperii Czin' na severo-vostoke (letopisnıh plemenah czilemi i udigay) davno vsem izvestnıh», – deui, otarındağı wlttardıñ tarihın, batırlarınıñ atın wmıttıru mäselesinde KSRO men Qıtay ükimetiniñ cenzuraları birdey «qırağı»bolğanın körsetedi. Men'u köseminiñ atın atauğa da, bizdiñ Kenesarığa siyaqtı, «tabu» salınğanı bayqaladı.
AkademikV.P.Vasil'ev moñğol söziniñ mağınası jayında: «Mongolıdoçingisovskoy epohi niçego obşego ne imeli s temi mongolami, nazvanie kotorıh vstreçaetsya v kitayskih istoçnikah v razliçnıh transkripciyah, i transkripciya men-gu, otliçnaya ot vseh prejnih i upotreblyavşayasya v otnoşenii mongolov Çingis-hana, oznaçaet v bukval'nom perevode “poluçivşiy drevnee” («mäñgi». H.Q-T) i yavlyaetsya tol'ko nazvaniem dinastii Çingis-hana, kotoroe bılo prinyato poslednim v podrajanie kitayskim imperatoram», (V.P. Vasil'ev, «Istoriya i drevnosti», 159-161-b.) – degenin kitabımda jazğan edim. Säl anıqtap aytayın – «Tan tarihtarında» da, özge qıtayşa qwjattarda da özen halqı «men'u», «menvu» delingen, al Şıñğız han memleketi, halqı «Da Men gu go» (Wlı Mengu el) dep jazılğan. Ekeuin şatastırmalıq.
1905 jılı Resey imperiyasınıñ Dumasına qazaq halqınıñ da ökilderi kirmek bolğanda Markov degen senator:«Bwlar Şıñğız hannıñ, Temirlannıñ twqımdarı, abay boluımız kerek!» degen eken. Böten elder bayağıdan bilip otırğan şındıqtı qazaqtardıñ özi moyındağısı kelmey, ruı Qiyat Şıñğız handı «moñğol» dep ıtırınuda. Al şetel zertteuşilerine salsaq qazaq ruların (Jalayır, Nayman, Kerey, t.b.) «moñğol» degenimen qoymay, endi twñğıs (doñız) taypası etip şığarğanın körip otırmız.
«Öli riza bolmay, tiri bayımaydı», – dep as bergenimizben, ata-babalarımızdıñ aruağın riza qıludağı eñ ülken sauap is – olardıñ tarihta atqarğan eñbekterin nasihattau, özgelerge iemdengizbeu bolsa kerek. Özge eldiñ baqay-esep tarihşılarına renju bekerşilik.Tarihımızdağı aq-qaranı äueli özimiz moyındauımız qajet. Endeşe meniñ osı taqırıptağı pikirlerim jazılğan «Ğasırlarğa jalğasqan jañsaqtıq» jäne «Russkiy yazık drevnetyurkskiy?» attı kitaptarımdı (ekeuin de 2013-2014 jj. QR Ğılım akademiyasına, QR Tarih institutına, QR Prezidentine bergenmin) tiisti ğılım mekemeleri talqığa salıp, dwrıs ya bwrıs ekenin anıqtap, oqulıqtarğa engizer uaqıt jetti. Öytkeni ata-babalarımızdıñ wlı isteriniñ şındığın bilu halqımızdıñ büginine de, keleşegine de kerek mañızdı mäsele.
www.writers.kz
Pikir qaldıru