تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
سىبىردەگى كەرەيلەر مەملەكەتى
kerey.kz
ا. كۇزەمبايۇلى، ە. ءابىل، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى، قوستاناي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورلارى،
ت. الىبەك، تاريح عىلىمدارىنىن كانديداتى، دوتسەنت
ت. الىبەك، تاريح عىلىمدارىنىن كانديداتى، دوتسەنت
سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتەر مەن گىلىمي-كوپشىلىك شىعارمالاردا قازاق حاندىگىنىڭ تاريحى ءبىر جاقتى كورسەتىلىپ ءجۇر. اسىرەسە، گازەت-جورنال بەتتەرىندە جاريالانگان ماقالالاردا قازاق حاندارىمەن سوعىسقاندار حالقىمىزدىڭ بىتىسپەس جاۋى رەتىندە باياندالادى. سولاردىڭ ءبىرى – ءسىبىر حاندىعى. عاسىرلار بويى قازاق حاندىگىنىڭ تەرىسكەي جاعىندا جاتقان قازاق تايپالارى ءسىبىر حاندىگىنىڭ قۇرامىندا عۇمىر كەشكەنى بەلگىلى. بۇگىندە نوعاي ورداسى مەن ءسىبىر حاندىگىن رەسەي عالىمدارى مەنشىكتەپ الىپ ءجۇر.
ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي جۇرتى دەرەكتەرگە قاراعاندا ءسىبىر جەرىنە XIII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە سوناۋ مۇڭعۇليا جەرىنەن قونىس اۋدارعان سياقتى. ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ تاريحىنا ارناپ «توبولسكيە گۋبەرنسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنە ماقالا جازعان ابراموۆ ن. دەگەن زەرتتەۋشى ءسىبىر كەرەيلەرىن ۆان (ۋاڭ) حاننىڭ ۇرپاعى رەتىندە كورسەتەدى. ءىبىر-ءسىبىر ۇلىسىنىڭ نەگىزىن قالاعان – جوعارىداعى حاننىڭ نەمەرەسى تايبۇعا ەكەندىگىنە دالەل جەتەرلىك.
«ءسىبىر جىلناماسىندا» كەلتىرگەن اڭىزدا مىنانداي مالىمەت بار. شىڭعىس حان ەسىلدى بيلەگەن ون حاننىڭ ۇلىن (ۆان حان – اۆت.) ەرتيشاك اسكەرىن جەڭەدى. «سىن ۋبيتوگو حانا، ا پو درۋگيم سۆەدەنيام، ۆنۋك تايبۋگا بىل سپاسەن وت سمەرتي پرەداننوستيۋ پرەجنەگو سلۋگي سۆوەگو مۋرات-بيا، ۆوسپيتاتەليا سۆوەگو. ۆپوسلەدستۆي، ۋزناۆ و سۋششەستۆوۆاني تايبۋگي، چينگيس پوسلال ەگو ۆوەۆات س چۋديۋ (ۋگورسكيمي پلەمەنامي – اۆت.). تايبۋگا سوۆەرشيل نا ەتوي ۆوينە رياد سلاۆنىح پودۆيگوۆ… ۆ بلاگودارنوست زا ۆوەننىە زاسلۋگي تايبۋگي چينگيس ۆەرنۋل ەمۋ… سۆوبودۋ، ي تايبۋگا س نەسكولكيمي زەملياكامي… پوسترويل سەبە گورود، كوتورىي نازۆال ياشىل-تۋرا» [1].
گ. ميللەر تايبۇعا تۋرالى ءۇش بىردەي اڭىزدى كەلتىرەدى. سونىڭ بىرىنشىسىندە بىلاي دەيدى: «پراۆيۆشي نا يشيمە نوگايسكي حان ون-حان بىل سۆەرگنۋت سۆويم پودداننىم چينگي (ت.ە. چينگيس¬حانوم – اۆت. ), ا ەگو سىن تايبۋگا دولگو سكيتالسيا، پوكا چينگي نە پريزۆال ەگو ك سەبە، ۆىدەليل ەمۋ ۆويسكا ي ناپراۆيل پروتيۆ جيۆشيح پو وبي پلەمەن. پوسلە ۋسپەشنىح ۆوەننىح دەيستۆي تايبۋگا پولۋچيل وت چينگي پراۆو «زاۆەستي سوبستۆەننىي دۆور»، ت. ە. وسنوۆات ليچنىي ۋلۋس، تسەنتروم كوتوروگو ستال گورود نا تۋرە، نازۆاننىي ۆ چەست سيۋزەرەنا چينگيدينوم» [2].
رەمەزوۆتىڭ جىلناماسىندا اڭىز باسقاشا تۇردە ءوربيدى. «ەسىل بويىن باسىندا ون سوم حان باسقارسا، سودان سوڭ تاققا تۇمەن حانى اتانگان، شىڭعىستان ويسىراي جەڭىلگەن بالاسى ەرتىشاق وتىرادى». گ. ميللەر ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن ءۇشىنشى ءبىر اڭىزدا تايبۇعا مامىقتىڭ ۇلى جانە قازاق ورداسىنىڭ حانزاداسى رەتىندە ايتىلادى. ول شىڭعىس حاننىڭ قول استىنا وتكەننەن سوڭ ەرتىس، ەسىل، توبىل مەن تۇرا وزەندەرى القابىن ودان بيلىك قۇرۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن» [3].
م. گ. سافارگاپيەۆتىڭ بولجاۋىنشا، ءسىبىر جىلنامالارىندا قاتەلىكتەر كەتكەن. وندا توقتامىستى ون حان دەپ، ال شىڭعىستى ەدىگە رەتىندە كورسەتەدى. ەدىگە «قاراپايىم ادامدار» قاتارىنا جاتپاسا دا ونىڭ شىڭعىس تۇقىمىنا قاتىسى جوق ەدى [4].
كەيبىر عالىمدار جوعارىدا كورسەتىلگەن اڭىزدارعا سۇيەنىپ، موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن باتىس سىبىردە تاۋەلسىز مەملەكەت بولعان، ونىڭ بيلەۋشى ءاۋ-لەتىنىڭ سوڭعى وكىلى ون حان دەل ەسەپتەيدى [5]. سونىمەن قاتار جازبا دەرەكتەردە موڭعولداردىڭ باتىس سىبىرگە ءىرى اسكەري جورىق جاساعانى تۋرالى ەش اقپارات جوق. مۇنىڭ ءوزى بۇل جەردە موڭعولدارعا قارسىلىق كورسەتەتىن ۇلكەن ءبىر مەملەكەتتىك بىرلەستىكتىڭ بول-ماعانىن بايقاتادى.
دەرەكتەردە موڭعولداردىڭ قىپشاقتارمەن سوعىسقانى تۋرالى مالىمەتتەر ءجيى كەزدەسەدى. 1221 جىلى جوشى سىر بويىنداعى قالالاردى جاۋلاپ العان سوڭ تورعاي، ىرعىز اڭعارىنا بەت الادى. قىپشاكتارمەن سوعىس 1223 جىلعا دەيىن جالعاسادى. 30 مىڭدىق ساربازبەن سۇبەدەي، كوكەتاي باستاعان موڭعولدار قىپشاقتارمەن 1229 جىلى تاعى كەزدەسەدى. وسىدان كەيىن تورعاي-توبىل بويى شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ال موڭعولدار بار كۇشىن ەدىل بويىن جاۋلاۋعا سالعان سياقتى.
«شىڭعىسنامانىڭ» جاريالانباعان ءۇزىندىسىن ارقاۋ ەتكەن احمەت زاكي ۆاليدي تايبۇعانى موڭعول رۋى سالدجيۋتتان شىقتى دەيدى. ال شىڭعىستىڭ رۋى بوردجيگين مەن سالدجيۋت ءبىر اكەدەن تۋادى دەپ دالەلدەيدى [6]. بۇل پىكىردى د. يسحاكوۆ تا قولدايدى. ول تايبۇعانىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن XV عاسىردىڭ العاشكى جارتىسى دەپ كورسەتە وتىرىپ، ونى شاح مۇرادتىڭ ۇلى دەپ سانايدى. بۇل پىكىرگە اۆتورلار جاڭادان تابىلعان جازبا دەرەكتەر نەگىزىندە كەلگەندىگىن ايتادى [7]. ءوزىنىڭ سوڭعى زەرتتەۋلەرىندە د. يسحاكوۆ بۇل پىكىرىنەن باس تارتىپ، ونى بۇركىت رۋىنان شىقتى دەيدى [8].
ءسىبىر اڭىزدارىنداعى ون حاننىڭ ءپروتوتيپى ۆان حان ەكەندىگى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. اڭىزداردىڭ سيۋجەتتىك باعىتى تاريحي دايەكتەرگە ساي كەلەدى. اتاپ ايتساق شىڭعىس حاننىڭ ۆاسسالدىق تاۋەلدى، ءوزىنىڭ سيۋزەرەنى ون حانعا قارسى كەلۋى، ونىڭ كىشى ءۇلىنىڭ قاشۋى، بۇرىنعى حان بالاسىنىڭ جاڭا بيلەۋشىگە تىزە بۇگۋى بارلىق اڭىزداردا ايتىلادى. ءبىر ەسكەرەتىنى ۆان حان ەسىمىنىڭ موڭعولدىق نۇسقاسى «ونگ حان» سىبىرلىك تاريحي اڭىزدارداعى ون حانعا قاتتى ۇقساس. سول سەبەپتى ءسىبىر اۋىزشا تاريحي ءداستۇرى بويىنشا ءىبىر-ءسىبىر ۇلىسىنىڭ ىرگەسىن قالاعان تايبۇعانىڭ ۆان حاننىڭ ۇرپاعى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
موڭعول يمپەرياسىنىڭ اكىمشىلىك قۇرىلىمى ۇلىستىق جۇيەدەن تۇرعان. سول سەبەپتى ورتالىعى تۇمەن قالاسى بولعان، نەگىزگى تۇرعىندارى كەرەي تايپاسى بولعان باتىس ءسىبىر دە سونداي ۇلىستاردىڭ ءبىرى. يمپەريانىڭ باسقا ايماقتارى سەكىلدى تۇرعىندار سالىق تولەۋگە مىندەتتى بولدى. اتالمىش ۇلىس ءىبىر-ءسىبىر نەمەسە تۇمەن اتانعان.
ءسىبىر حانى سەيداق يبراگيم تاريحتا يباق حان رەتىندە بەلگىلى. ول ۆان حان ۇرپاعى – تايبۇعا اۋلەتىنىڭ وكىلى. سىبىردەگى كەرەي، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات، تۇرالى، بارابا رۋلارىنا ارقا سۇيەگەن تايبۇعالىكتار حانتى مەن مانسي تايپالارىن قول استىنا باعىندىرادى.
يباق باس كەزىندە التىن وردانىڭ بۇرىنعى داڭقىن قايتا جاڭعىرتام دەپ بارىنشا نامىسقا تىرىسىپ، ماڭعىتتارمەن وداق جاساسىپ، ءبىر ۋاق «نوعاي پاتشاسى» اتانادى. يباق حاننىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى 1481 جىلى ەدىل بويىنداعى احمەت حاندى جەڭىپ، سونىڭ ورداسىن جاۋلاپ الۋىمەن تىنادى.
سىبىردەگى بيلىگىن نىعايتپاق ويىمەن يباق تايبۇعا اۋلەتىنىڭ سىيلى تۇلعاسى ۇمار ءبيدىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. دەگەنمەن، بيلىگى ءالسىز بولىپ قالا بەرەدى. 1495 جى¬لى تايبۇعالىقتار كوتەرىلىسكە شىعىپ، اقىرى يباقتى ولتىرەدى [9]. ونىڭ ۇلى مامىق شىمعا (چيمگي) ءتۇرا ماڭايىنداعى ەلدى مەكەندەرگە عانا بيلىك جۇرگىزە الدى. ال ءسىبىردىڭ باسقا ايماقتارى وعان باعىنۋدان باس تارتتى. تايبۇعالىقتاردىڭ كوسەمى مۋحام¬مەد بيلەۋشى اتانىپ، وردانى توبىل اڭعارىنداعى قاشلىق قالاسىنا كوشىرەدى. ونان كەيىن بيلىك نەمە¬رە اعاسى اعىس، سودان سوڭ ۇلى قازىنىڭ قولىنا كوشەدى. XVI عاسىردىڭ 50-جىلدارى ءسىبىر حاندىعىنىڭ بيلىگىن قازىنىڭ ۇلدارى جادىگەر مەن بەكبولات ءوز قولدارىنا الادى.
شايباندار سىبىردە ۇزاق تۇراقتاي المايدى. مامىق قازاندى جاۋلاپ الماق ويدا بولادى، بىراق وكىنىشكە قاراي ول ويى ىسكە اسپايدى. اعاسى قۇلىق سۇلتان شىمعا تۇرانى XVI عاسىردىڭ باس كەزىندە تايبۇعالىقتارعا تولىق بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
شىڭعىس تۇقىمىنىڭ ءبىر لەگى وڭتۇستىككە بەت السا، ەكىنشى لەگى ماڭعىت پەن ءسىبىر يەلىكتەرىمەن شەكارالاس توبىل اڭعارىنا بەت تۇزەيدى. XVI عاسىردىڭ ورتاسىندا قارىمىن قايتارماقشى بولعان يباق حاننىڭ جيەنى مۇرتازانىڭ يەلىگى ءدال وسى جەردە ەدى.
1563 جىلى كوشىم قاشىلىقتى باسىپ الىپ، تايبۇعا بەكتەرى جادىگەر مەن بەكبولاتتى ءولتىرىپ، ءوزىن ءسىبىر حانىمىن دەپ جاريالايدى. عىلىمدا شايبانيدتەرگە نەگىزگى كومەك كورسەتكەن بۇقار حاندىعى مەن ماڭعىت دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. الايدا ءدال سول كەزەڭدە ماڭعىتتاردىڭ تايبۇعالىقتارعا جورىق جاساۋ جوسپارى بولماعان. ويتكەنى يسمايل بي مەن تايبۇعالىقتاردىڭ كوسەمى جادىگەر بەك ماسكەۋ مەملەكەتىمەن وداقتاس بولعان.
بۇقار حاندىعى شايبانيدتەرگە ارقاشان قولداۋ بىلدىرگەن. الايدا، ونىڭ گەوگرافيالىق الشاق ورنالاسۋى ولارعا دەر كەزىندە كومەك بەرۋ مۇمكىنشىلىگىنەن ايىردى. ءارى بۇقار مەن ءسىبىر ءاراسىندا جاتقان قازاق حاندىعى سول ۋاقىتتا ورلەۋ شىڭىندا ەدى. كەشىم حاقنازاردىڭ كومەگىنسىز ءسىبىردى جاۋلاپ الا الماس ەدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كەشىم – قازاق سۇلتانى. ا. لەۆشين كوشىم حاننىڭ جانىنداعى جاقتاستارىنىڭ قازاق ىشىنەن شىققانىن تايعا تاڭبا باسقانداي قىلىپ جازادى [10].
قازاق حاندارىنىڭ سىبىرلىك شايبانيدتەرمەن تۋىسقاندىق قاتىناستا بولعانى بەلگىلى. تاريحي اڭگىمەلەردە 1580 جىلى شىعاي حاننىڭ ءبىر قىزىنا احمەت كەرەي ۇيلەنسە، ونىڭ ەكىنشى قىزى لەليپاك حانىمدى كوشىم حان الادى [11].
ءسىبىر اڭىزدارى بويىنشا، كوشىمدى عانا ەمەس، ونىڭ ۇلكەن ۇلى احمەت كەرەيدى دە ءسىبىر حانى دەپ اتاعان. باسقا ءبىر دەرەكتەردە احمەت كەرەي كوشىمنىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى، ول 1573 جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن تاققا اعاسى وتىرادى. باسقا ءبىر دەرەكتەردە كەشىم حان 1572 جىلى بيلىك تىزگىنىن ءوز ەركىمەن ۇلى احمەت كەرەيگە بەرەدى، بىراق ول 4 جىلداي عانا بيلەپ، قايىن اتاسى شىعايدىڭ قولىنان قازا تابادى. سەيتىپ بيلىككە كەشىم قايتا ورالادى [12].
احمەت كەرەي شىنىمەن دە حان بولۋى مۇمكىن. الايدا ءسىبىردىڭ تاعىندا ەمەس، دەرەكتەردە شاي¬بانيدتەرگە تاۋەلدى اۋماقتىڭ بىرىندە بيلىك ەتۋى ايتىلادى. ءسىبىر حاندىعى توبىل مەن جايىقتىڭ جوعارعى اعىسى اراسىن قامتىعان. احمەت كەرەي جانە كەشىم بۇحار جانە قازاق سۇلتاندارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان.
احمەت كەرەي ەسىمىنە بايلانىستى ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاي، ەسىمنىڭ ەكىنشى بولىگى «كەرەي» تريبونيمىمەن ساي كەلۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس. رەسەيلىك شىعىستانۋشى ۆ.ۆ. بارتولد قىرىم سۇلتانى قاجى كەرەيدىڭ ەكىنشى ەسىمى جوعارىدا كەلتىرىلگەن اۋلەتتىڭ حانزادالارىنىڭ اتالىقتارىنىڭ رۋى كەرەي بولعاندىعىن راستايدى [13]. ولاي بولسا احمەت كەرەيدىڭ اتالىعى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە كوپ تۇراتىن كەرەي رۋىنان شىقتى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
1571 جىلى ءسىبىر مەن ماسكەۋ اراسىندا قارىم-قاتىناس ۋشىعا باستايدى. ماسكەۋدى قىرىمدىقتار ورتكە وراعاننان كەيىن ورىس مەملەكەتىن ءالسىز دەپ ساناعان كەشىم ورالداعى انتيرەسەيلىك كەڭىل كۇيگە قولداۋ كورسەتىپ، كۇشىن چەرەميس، وستياك پەن باشقۇرت كەتەرىلىستەرىنە باعىتتايدى. «پريحوديل س توبولا سيبيرسكوگو سالتانا برات مامەتكۋل (پلەمياننيك كوشيما مۋحامەت كۋل), سوبراۆسيا س راتيۋ، دوروگ پروۆەدىۆاتي، كۋدە يتتي راتيۋ ۆ پەرم، دا منوگيح ناشيح داننىح وستياكوۆ پوبيلي، ا جەنى يح ي دەتي ۆ پولون پوۆەلي»،- دەپ سىبىرلىكتەردىڭ ءىس-ارەكەتى تۋرالى ورىس دەرەكتەمەلەرى مالىمەت بەرۋدە [14].
قارىم-قاتىناستىڭ ۋشىعۋىنا رەسەيدىڭ شىعىس ەلدەرى جونىندەگى ۇستانعان ساياساتى سەبەپشى بولدى. 1572 جىلى اۋقاتتى ەندىرىسشى ستروگانوۆتار مىڭ كازاكتى جالداپ ۇستاۋعا جوعارىدان كەلىسىم الدى [15]. ءوزىنىڭ اسكەري جويقىن كۇشىنە سەنگەن ستروگانوۆتار ورتالىق ورالداعى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى قىرىپ سالىپ، ماسكەۋگە تاۋەلدى ەمەس جەرلەرگە پاتشادان گراموتا سۇرايدى: «نا توبولە رەكە كرەپوستي يم پودەلاتي، ي سنارياد ۆوگنيانوي، ي پۋشكارەي، ي پيششالنيكوۆ ي ستوروجەي وت سيبيرسكيح ي نوگايسكيح ليۋدەي دەرجاتي… پو وبە ستورونى توبولى رەكي پو رەكام ي وزەرام ي دو ۆەرشين دۆورى ستاۆيتي، ي لەس سەچي، ي پاشني پاحاتي ي ۋگوديا ۆپادەتي» [16].
1582 جىلى كوشىم ۇلى ءالي ارسلان باستاعان ءسىبىر جاساعى چۋسوۆوي وزەنى بويىنداعى ورىس ەلدىمەكەنىنە شابۋىل جاسايدى. ولاردىڭ سىبىرگە جۇرگىزگەن بەلسەندى ساياساتى 1580 جىلى حاقنازار حان قايتىس بولىپ، قازاق حاندىعىنىڭ السىرەۋىنە بايلانىستى ەدى. حاندىكتا تالاس-تارتىس ورىن الىپ، قۇت-بەرەكە قاشادى، سول سەبەپتى ورال مەن دالالىق توبىل ماڭى ماڭعىتتار قولىنا كوشەدى. حاق نازاردىڭ مۇراگەرى سىعاي بۇقار حانىنىڭ قول استىنا كوشۋگە ءماجبۇر بولادى.
الايدا ءالي ارسلان باستاعان جاساق چۋسوۆويداعى ستروگانوۆتار باستاعان كازاكتار جاساعىن جەڭە المادى. سىبىردە اسكەردىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، ستروگانوۆتار مەن كازاكتار اتامان ەرماكتىڭ باستاۋىمەن 1582 جىلدىڭ كۇزىندە يسكەرگە شابۋىل جاسايدى. كوشىمنىڭ ۋاقىتشا جەڭىلىسىن پايدالانىپ حانتى مەن مانسىلاردىڭ اسكەرى ورىستارعا قوسىلدى. ەرماكقا تويتارىس بەرە الماعان كەشىم يسكەردى تاستاپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك دالاسىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
كوشىم ءۇشىن جاعداي تەرىس سيپات الدى. 1582 جىلى سىعاي مەن ونىڭ ۇلى تاۋەكەل بۇحارمەن وداقتاسىپ، تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتاننىڭ بىت-شىتىن شىعارادى. 1583 جىلى تاۋەكەل بۇقارمەن اراداعى قاتىناسىن جويىپ، سىرداريا بويىنداعى قالالاردى قايتارۋ ماقساتىنداعى امال-ارەكەتكە كوشەدى. قازاق تا، بۇحارلىقتار دا سىن ساعاتتا كوشىمگە كومەك بەرە المادى. ءتىپتى كوشىممەن وداقتاس ماڭعىتتار دا تىكەلەي كومەك كەرسەتە المادى. سەبەبى يسمايل بيلەگەن ۋاقىتتان باستاپ-اق ماڭعىتتار ماسكەۋدىڭ ىقپالىنان شىعا المادى. كومەكتەسپەك تۇگىل ماڭعىتتار كەشىمنىڭ جەڭىلىسىن شەبەر پايدالانىپ، ەرماكتان قاشقان ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ توبىل وزەنى القابىندا جاڭا «تايبۇعا» ۇلىسىنىڭ نەگىزىن قالادى [17].
يسكەردە تۇراقتاعان ەرماك جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان انت قابىلداپ، ولاردان سالىك جيناي باستاعان. ال كازاكتار «زابيرالي ۋ ۆوگۋلوۆ (مانسى اۆت.) ۆسە، چتو ناحوديلي، وستاۆليايا نەسچاستنىي نارود ۆ يح ۋبوگيح يۋرتاح سوۆەرشەننو وبوب¬راننىمي ي بەز ۆسياكوگو پرودوۆولستۆيا»، – دەيدى دەرەكتەر [18].
ايتسە دە 1584 جىلدىڭ تامىزىندا ەرماك قازا بولادى. دەسە دە، كوشىم جەڭىستىڭ جەمىسىن كورە المادى. 1585 جىلى يسكەر قالاسىن قادىرعالي جالايىر بي مەن تايبۇعالىق سەيد احمەت باستاعان قازاق جاساعى باسىپ الادى. بۇل ءىس-شارانى ماڭعىتتار نە قازاق حانى تاۋەكەل ۇيىمداستىردى ما ول جاعىن ايتۋ قيىن. بىراق تومەندە كەلتىرىلەتىن ەكى جايت بىزگە 1585 جىلعى يسكەر قالاسىنىڭ جاۋلاپ الىنۋى قازاق حاندىعى بيلەۋشىسىنىڭ ىسكە اسقان ويىنىڭ دالەلى بولا الادى. بىرىنشىدەن، ماڭعىت وراز مۇحاممەد تايبۇعا ۇلىسىنىڭ يەسى بولىپ جاريالانعان سوڭ، تايبۇعانىڭ شىن ۇرپاعى سەيد احمەت باسقا جەردەن وداقتاس ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى. ەكىنشىدەن، قادىرعالي ءبيدىڭ قاسىندا جۇرگەن تاۋەكەل حاننىڭ جيەنى ون ءبىر جاسار وراز مۇحاممەد سۇلتان ءسىبىر حانى اتانۋعا ۇمىتكەر بولدى.
سونىمەن قاتار ماسكەۋ ءسىبىردى جاۋلاپ الۋ ويىنان ەش باس تارتقان جوق. 1585 جىلى سىبىرگە مانسۋروۆتىڭ جاساعى اتتانسا، 1586 جىلدىڭ باسىندا وعان جاردەمگە ۆ. سۋكين مەن ي. مياسنوۆتىڭ جاساعى جىبەرىلدى. 1586 جىلدىڭ جازىندا ورىستار تۇمەن بەكىنىسىن سالادى، ال ءبىر جىل وتە كەلە دانيلا چۋلكوۆ يسكەردەن قاشىق ەمەس جەردە توبىل بەكىنىسىنىڭ نەگىزىن قالايدى [19].
1588 جىلى قادىرعالي، وراز مۇحاممەد پەن سەيد احمەد توبىل بەكىنىسىنە تۇزاققا ءتۇسىرۋ ماقساتىندا قوناققا شاقىرىلىپ، سول جەردە تۇتقىندالادى [20]. تاۋەكەل حان سول مەزەتتە بۇحار حاندىعىمەن كۇرەسىپ جاتقان سوڭ سىبىرلىك شارۋاعا بەلسەندى ارالاسا المايدى. ءسويتىپ قىسقا مەرزىمدە (1585-1588 جج.) قازاق حاندىعىنىڭ قول استىندا بولعان ءسىبىر قايتادان ماسكەۋ مەن كوشىم حان اراسىنداعى ۇرىس دالاسىنا اينالادى.
1590 جىلدىڭ جازىندا كوشىم حان كەيبىر ماڭعىت مىرزالارىمەن وداقتاسىپ، سىبىردەگى ورىس بيلىگىنە قارسى اشىق اسكەري قيمىل جاساي باستايدى. ءساتسىز بولعان اسكەري ءىس-قيمىلداردان سوڭ كوشىم حان سىبىردەن كەتىپ، امالسىزدان ماڭعىتتار يەلىگىندە تۇراقتايدى. 1595 جىلى ول شەيح ماماي نەمەرەسى، اۋليە مىرزانىڭ «اۆليا ميرزين جەرىن» جاۋلاپ الىپ، سوندا ورداسىن تىگەدى [21]. كوشىمنىڭ ءالى دە بولسا ماسكەۋگە قارسى باعىتتالعان اسكەري قيمىلىن توقتاتپاعان سوڭ، ونىڭ ورداسى تەك وباعان اڭعارىندا، ماڭعىت جۇرتى مەن ءسىبىر شەكاراسىنىڭ بويىندا ورنالاسۋى مۇمكىن. 1595-96 جىلدارى بۇحارلىق حان ابدۋللا كوشىمگە ماڭعىتتارمەن جان-جالداسپاي، ولارعا تيەسىلى جەرلەرىن قايتارىپ بەرۋ تۋرالى حات جازادى. 1598 جىلى كوشىم شىنىمەن دە وب پەن ەرتىس اراسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. وسى جەردە كوشىمنىڭ ورداسى ورىس جاساعىنىڭ شابۋىلىنا تاپ بولىپ، امالسىزدان ماڭعىتتارعا قاشىپ، سولاردىڭ قولىنان قازا تابادى.
ءسىبىردىڭ ورماندى اۋماعى تۇپكىلىكتى ماسكەۋلىك مەملەكەتتىڭ قولىنا كوشتى، ال ونىڭ ورماندى دالا جانە دالا وڭىرلەرى قازاق، قالماق پەن ماڭعىت بيلەۋشىلەرىنىڭ شايقاس الاڭىنا اينالدى. XVI عاسىردىڭ سوڭى مەن XVII عاسىردىڭ باسىندا قازاقتان باسقا سول اۋماقتا قالماقتار، باشقۇرتتار، توبىلدىقتار مەن بارابيندىقتار قونىس تەپسە، ءسىبىردىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنان كەيىن ونداعى كوشپەندى تايپالار دالا وڭىرىنە كوشىپ كەتتى. 1601 جىلى ءسىبىردىڭ جاڭا حانى توبىل مەن وباعان اراسىندا وردا تىككەن ءالي ارسلان اتاندى.
XVII عاسىردىڭ باسىندا سولتۇستىك باتىس قازاقستاننىڭ اۋماعى قازاق، قالماق پەن رەسەي اراسىنداعى قانتوگىس ارەناسىنا اينالدى. ماڭعىت جۇرتى وسى كەزدە ساياسي داعدارىسقا ۇشىرايدى. شەيح مامايدىڭ ۇرپاقتارى، باتىس ماڭعىتتارمەن شايقاستا قازاق حانىمەن وداق جاساسادى. 1601 جىلى ماڭعىت مىرزالارى شايم مەن جان ارستان قازاقتارمەن وداقتاسىپ، مياسس پەن يسەت وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا قىستاماقشى بولادى [22]. ولار ۋاقىت وتە كەلە رەسەيگە قارسى شىعۋ ءۇشىن ءالي ارسلانمەن وداقتاسۋدى كوز-دەيدى.
ءالي ارسلان 1601 جىلى توبىل مەن وباعان ارالىعىندا، كەرەي تايپالارى مەكەن ەتكەن ولكەگە ءوز ورداسىن تىكتى [23]. گ. ميللەردىڭ جورامالى بويىنشا ءالي شۇباركولدى [24] مەكەن ەتكەن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اڭگىمە الاكول تۋرالى بولۋى مۇمكىن، سەبەبى ەكى اتاۋ دا ورىسشاعا اۋدارىلعاندا «پەستروە وزەرو» دەيتىن ءبىر ماعىنا بەرەدى. 1605 جىلى شورتاندى كولىنىڭ جاعاسىنا ورنىقتى. 1606 جىلى ءالي باشقۇرت پەن ماڭعىتتىڭ مىڭدىق جاساعىن باسقاردى جانە قايتادان ماسكەۋگە باعىنعان ولكەلەرگە شابۋىل جاساۋدى جوسپارلادى.
قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە قالماكتاردىڭ پايدا بولۋى ءالي ارىسىلاننىڭ ارەكەتىن ايتارلىقتاي قيىنداتا ءتۇستى. قالماق نەمەسە ويرات تايپالارى XVI عاسىردىڭ اياعىندا ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا كوشىپ ءجۇردى، ال، ولاردىڭ ءبىر بولىگى قازاق حانى تاۋەكەلگە باعىنعان. XVII عاسىردىڭ باسىندا قالماقتار بوداندىقتان شىققىسى كەلىپ ارەكەتتەندى، بىراق 1604 جىلى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. سول كەزدە ولاردىڭ باتىستى بەتكە الىپ كوشۋى باستالدى. 1607-1614 جىلدارى قالماقتار وداقتاس رەتىندە كوشىم حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اسكەري-ساياسي شارالارىنا بەلسەنە قاتىسا باستادى.
1607 جىلى كوكتەمدە ءازىم، ەسىم، كۇنسۇيەر سۇلتاندار قالماقتارمەن بىرگە تۇمەن ۋەزى قىڭىر (كىنىر) قالاسىنىڭ ماڭايىنداعى ەلدەرگە شابۋىل جاسادى، ول كەزدە ءازىمنىڭ قونىسى وباعاندا ەدى [25]. سول كەزدە ولاردىڭ اعاسى قاناي ماڭعىتتىڭ پەن مىرزاسىمەن وداقتاسىپ، توبىل بولىستىعىنا شابۋىل جاسادى، ال ءالي ارىسلاننىڭ ءوزى ءسىبىر مەن باشقۇرتقا جورىق جاساۋدى جوسپارلادى [26].
جازدا ول تاراعا جورىق جاساۋعا اتتانادى، وسىنى پايدالانعان ن. يزەتدينوۆتىڭ جاساعى ونىڭ ورداسىنا باسىپ كىرىپ، ءالي مەن ءازىمنىڭ وتباسىن تۇتقىندايدى [34]. حان ولاردى قۇتقارماق بولعانىمەن، جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ءبىر جىلدان كەيىن تۇتقىنعا تۇسەدى [27]. وعان جاۋاپ رەتىندە ماڭعىتتىڭ ورىس مىرزاسى «ەڭ مىقتى دەگەن … 2000 اسكەرىمەن تۇمەنگە اتتانادى» [28].
بىراق بۇل شارا ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ءسىبىر حانىنىڭ لاۋازىمى كوشىمنىڭ باسقا ۇلى ەسىمگە اۋىستى. شامامەن سول كەزدە توبىل ماڭىنىڭ دالاسى قالماقتاردىڭ قولىنا كوشەدى. كەم دەگەندە 1616 جىلى ەسىم حان سالبار جانە كوشىر تايشىلارمەن بىرگە «ەرتىس جاعالاۋىندا… قازىرگى سەمەي قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە» بولعان [29].
وسىلايشا ءبىز XVII عاسىردىڭ 10-20 جىلدارى قالماقتار توبىل بويىندا ايتارلىقتاي ورنىعىپ قالعانىن كورەمىز. ايتسە دە بۇل جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ول جەردى تاستاپ كەتكەنىن بىلدىرمەيدى. قالماقتار جەرگىلىكتى حالىقتى جويىپ جىبەرمەي، ولاردىڭ بيلەۋشى توپتارىن وزدەرىنە باعىندىرىپ الدى. «قالماق حاندارىنىڭ تاريحى» اتتى، اۆتورى جاسىرىن ەڭبەكتە 1618 جىلعى ءوزىنىڭ باتىس جورىعىندا تورعىت تايشاسى حو ۇرلىك «ءوزى باسىپ العان بوتەن ەلدەرمەن… تۇركى تايپالارى بىرگە كوشىپ-قوندى» [30]. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن ورال ماڭىنداعى قازاق پەن باشقۇرتتار قالماقتار ءۇشىن «بوتەن ەلدەر» بولعانى ءمالىم.
ۇزاققا سوزىلعان قازاق پەن قالماق اراسىنداعى قانتوگىس الما كەزەك جەڭىسپەن اياقتالىپ وتىردى. توبىل ماڭى قالماقتاردىڭ تىلىنا اينالدى. 1616 جىلى قالماقتار قازاق حانى ەسىمدى تالقاندادى جانە وزدەرىنىڭ بيلىگىن ۇلى جۇزگە ورناتتى. ال 1627-1628 جىلدارى كۇش جيىپ العان ەسىم حان قالماقتاردىڭ بىت-شىتىن شىعاردى.
سونىڭ اسەرىنەن قالماقتار جاپپاي ورىس شەكاراسىنا قاراي ىعىسا باستادى دا، سوڭىنان ماسكەۋدىڭ قول استىنداعى ءسىبىر تاتارلارى مەن باشقۇرت جاساقتارىنا شابۋىل جاسايدى. وعان قوسا بۇل جەڭىلىس ولاردىڭ ىشكى جاعدايلارىنىڭ شيەلەنىسۋىنە اكەلدى [31].
1629-1635 جىلدار ارالىعىندا سىبىردەگى ورىس يەلىگىنە شابۋىل جاساعان قالماق وسكەرىنىڭ باسشىسى بولعان ەسىمنىڭ ۇلى ابىلاي كەرەي 1628 جىلدان كەيىن ءسىبىر حانى دەگەن لاۋازىم الادى. وعان قوسا ونىڭ جيەنى داۋلەت كەرەيدىڭ كوشى سولتۇستىك قازاقستانداعى «ەسىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى كىشىتاۋدى» مەكەندەيدى [32].
1636 جىلى داۋلەت ءسىبىر حاندىعىنىڭ نومينالدى باسشىسى جانە سولتۇستىك قازاقستانداعى قالماقتاردىڭ سيۋزەرەنى بولدى. ونىڭ بيلىكتەگى جاعدايى ەكىۇشتى بولدى، ويتكەنى قالماق تايشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇدىرەتتىسى حاارا – حۋلى باتۋر 1635 جىلى ۇلى قونتايشى لاۋازىمىن قابىلداپ، شىعىس قالماقتارىن بىرىكتىرۋگە بەلسەنە كىرىستى. شىن مانىسىندە جاڭا مەملەكەت جوڭعار نەمەسە ويرات حاندىعى پايدا بولادى. ءتىپتى شىڭعىس ۇرپاعى دەگەن اتاق باتىرعا كەرەك بولماي قالدى. ويتكەنى ويراتتار قازاقتىڭ قاندى سوعىسىنان بوساي المادى.
داۋلەت قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى باتۋرعا باعىنا قويماعان «كىشى» تايشىنىڭ كومەگىن پايدالاندى. ونىڭ ۇستىنە قازاق-جوڭعار سوعىسى كەزىندە 1643 جىلى ىقپالدى قالماق تايشىسى كۇندەلەن جوڭعار جانە ەدىل قالماقتارىنا قارسى قازاق سۇلتانى جاڭگىرمەن وداقتاستى [33]. كۇندەلەن مەن تالاي تايشىنىڭ بالالارى توبىل مەن توعىزاقتا كوشىپ جۇرگەن كوشىمنىڭ ۇرپاقتارىن قولداپ ءجۇردى. داۋلەتتىڭ باتۋردان ماسكەۋگە قارسى اسكەري كومەك سۇراۋى ءساتسىز بولدى.
XVII عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا ورال مەن توبىلدىڭ جوعارى جاعىن يەلەنگەن ەردەن تايشى قونتايشى لاۋازىمىنا يە بولدى. ول ورىس شەكاراسىنا بىرنەشە رەت شابۋىل جاساعان داۋلەت كەرەي مەن ونىڭ جيەندەرى كۇشىك پەن بۇقانى قولداۋىن جالعاستىرا بەردى.ولاردىڭ سوڭعى جورىعى قالماق تايشىسىنىڭ كوشىم اۋلەتىنىڭ اسكەرىنە قارسى كۇشى جىلدان جىلعا السىرەپ بارا جاتقان ۋاقىتتا XVII عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا بولدى. بۇقا مەن كۇشىكتىڭ بارابا تاتارلارىنىڭ باسىم بولىگىن تۇتقىنعا العان 1659 جىلعى جورىعىنان كەيىن ولارعا قونتايشىنىڭ ەلشىسى كەلىپ، بارابانى ءوز ۇلىسى دەپ ساناعاندىقتان تۇتقىندارىن بوساتۋىن تالاپ ەتتى. 1661 جىلدان كەيىن كوشىم اۋلەتى تۋرالى ماعلۇماتتار شەجىرە بەتتەرىنەن كورىنگەن جوق جانە ءسىبىر حاندىعى ازيانىڭ ساياسي كارتاسىنان جوعالىپ كەتتى. كۇشىك بولسا 1663-1667 جىلعى باشقۇرت كوتەرىلىسىنە «ءسىبىر» ەمەس «باشقۇرت» حانى رەتىندە بەلسەنە قاتىسقىسى كەلدى. 1667 جىلدان كەيىن كۇشىك قاراقالپاقتى ءبولىپ اكەتتى دە، كەيىن قاراقالپاق حانى رەتىندە تانىلا باستادى [34].
سىبىردەگى شايبان ۇرپاقتارى تۋرالى ەستەلىكتەر تەك قانا اشامايلى كەرەيدىڭ سىبان رۋى اراسىندا عانا قالدى. كەرەيدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ وزدەرىنىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ەرتىستەن توبىلعا دەيىنگى جەرىندە قالۋى مۇمكىن، ال ونىڭ باسىم بولىگى وڭتۇستىككە قاراي ورسكىدەن ورتالىق قازاقستانعا دەيىن كوشىپ جۇرگەن.
«ءسىبىر جىلناماسىندا» كەلتىرگەن اڭىزدا مىنانداي مالىمەت بار. شىڭعىس حان ەسىلدى بيلەگەن ون حاننىڭ ۇلىن (ۆان حان – اۆت.) ەرتيشاك اسكەرىن جەڭەدى. «سىن ۋبيتوگو حانا، ا پو درۋگيم سۆەدەنيام، ۆنۋك تايبۋگا بىل سپاسەن وت سمەرتي پرەداننوستيۋ پرەجنەگو سلۋگي سۆوەگو مۋرات-بيا، ۆوسپيتاتەليا سۆوەگو. ۆپوسلەدستۆي، ۋزناۆ و سۋششەستۆوۆاني تايبۋگي، چينگيس پوسلال ەگو ۆوەۆات س چۋديۋ (ۋگورسكيمي پلەمەنامي – اۆت.). تايبۋگا سوۆەرشيل نا ەتوي ۆوينە رياد سلاۆنىح پودۆيگوۆ… ۆ بلاگودارنوست زا ۆوەننىە زاسلۋگي تايبۋگي چينگيس ۆەرنۋل ەمۋ… سۆوبودۋ، ي تايبۋگا س نەسكولكيمي زەملياكامي… پوسترويل سەبە گورود، كوتورىي نازۆال ياشىل-تۋرا» [1].
گ. ميللەر تايبۇعا تۋرالى ءۇش بىردەي اڭىزدى كەلتىرەدى. سونىڭ بىرىنشىسىندە بىلاي دەيدى: «پراۆيۆشي نا يشيمە نوگايسكي حان ون-حان بىل سۆەرگنۋت سۆويم پودداننىم چينگي (ت.ە. چينگيس¬حانوم – اۆت. ), ا ەگو سىن تايبۋگا دولگو سكيتالسيا، پوكا چينگي نە پريزۆال ەگو ك سەبە، ۆىدەليل ەمۋ ۆويسكا ي ناپراۆيل پروتيۆ جيۆشيح پو وبي پلەمەن. پوسلە ۋسپەشنىح ۆوەننىح دەيستۆي تايبۋگا پولۋچيل وت چينگي پراۆو «زاۆەستي سوبستۆەننىي دۆور»، ت. ە. وسنوۆات ليچنىي ۋلۋس، تسەنتروم كوتوروگو ستال گورود نا تۋرە، نازۆاننىي ۆ چەست سيۋزەرەنا چينگيدينوم» [2].
رەمەزوۆتىڭ جىلناماسىندا اڭىز باسقاشا تۇردە ءوربيدى. «ەسىل بويىن باسىندا ون سوم حان باسقارسا، سودان سوڭ تاققا تۇمەن حانى اتانگان، شىڭعىستان ويسىراي جەڭىلگەن بالاسى ەرتىشاق وتىرادى». گ. ميللەر ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن ءۇشىنشى ءبىر اڭىزدا تايبۇعا مامىقتىڭ ۇلى جانە قازاق ورداسىنىڭ حانزاداسى رەتىندە ايتىلادى. ول شىڭعىس حاننىڭ قول استىنا وتكەننەن سوڭ ەرتىس، ەسىل، توبىل مەن تۇرا وزەندەرى القابىن ودان بيلىك قۇرۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن» [3].
م. گ. سافارگاپيەۆتىڭ بولجاۋىنشا، ءسىبىر جىلنامالارىندا قاتەلىكتەر كەتكەن. وندا توقتامىستى ون حان دەپ، ال شىڭعىستى ەدىگە رەتىندە كورسەتەدى. ەدىگە «قاراپايىم ادامدار» قاتارىنا جاتپاسا دا ونىڭ شىڭعىس تۇقىمىنا قاتىسى جوق ەدى [4].
كەيبىر عالىمدار جوعارىدا كورسەتىلگەن اڭىزدارعا سۇيەنىپ، موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن باتىس سىبىردە تاۋەلسىز مەملەكەت بولعان، ونىڭ بيلەۋشى ءاۋ-لەتىنىڭ سوڭعى وكىلى ون حان دەل ەسەپتەيدى [5]. سونىمەن قاتار جازبا دەرەكتەردە موڭعولداردىڭ باتىس سىبىرگە ءىرى اسكەري جورىق جاساعانى تۋرالى ەش اقپارات جوق. مۇنىڭ ءوزى بۇل جەردە موڭعولدارعا قارسىلىق كورسەتەتىن ۇلكەن ءبىر مەملەكەتتىك بىرلەستىكتىڭ بول-ماعانىن بايقاتادى.
دەرەكتەردە موڭعولداردىڭ قىپشاقتارمەن سوعىسقانى تۋرالى مالىمەتتەر ءجيى كەزدەسەدى. 1221 جىلى جوشى سىر بويىنداعى قالالاردى جاۋلاپ العان سوڭ تورعاي، ىرعىز اڭعارىنا بەت الادى. قىپشاكتارمەن سوعىس 1223 جىلعا دەيىن جالعاسادى. 30 مىڭدىق ساربازبەن سۇبەدەي، كوكەتاي باستاعان موڭعولدار قىپشاقتارمەن 1229 جىلى تاعى كەزدەسەدى. وسىدان كەيىن تورعاي-توبىل بويى شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ال موڭعولدار بار كۇشىن ەدىل بويىن جاۋلاۋعا سالعان سياقتى.
«شىڭعىسنامانىڭ» جاريالانباعان ءۇزىندىسىن ارقاۋ ەتكەن احمەت زاكي ۆاليدي تايبۇعانى موڭعول رۋى سالدجيۋتتان شىقتى دەيدى. ال شىڭعىستىڭ رۋى بوردجيگين مەن سالدجيۋت ءبىر اكەدەن تۋادى دەپ دالەلدەيدى [6]. بۇل پىكىردى د. يسحاكوۆ تا قولدايدى. ول تايبۇعانىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن XV عاسىردىڭ العاشكى جارتىسى دەپ كورسەتە وتىرىپ، ونى شاح مۇرادتىڭ ۇلى دەپ سانايدى. بۇل پىكىرگە اۆتورلار جاڭادان تابىلعان جازبا دەرەكتەر نەگىزىندە كەلگەندىگىن ايتادى [7]. ءوزىنىڭ سوڭعى زەرتتەۋلەرىندە د. يسحاكوۆ بۇل پىكىرىنەن باس تارتىپ، ونى بۇركىت رۋىنان شىقتى دەيدى [8].
ءسىبىر اڭىزدارىنداعى ون حاننىڭ ءپروتوتيپى ۆان حان ەكەندىگى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. اڭىزداردىڭ سيۋجەتتىك باعىتى تاريحي دايەكتەرگە ساي كەلەدى. اتاپ ايتساق شىڭعىس حاننىڭ ۆاسسالدىق تاۋەلدى، ءوزىنىڭ سيۋزەرەنى ون حانعا قارسى كەلۋى، ونىڭ كىشى ءۇلىنىڭ قاشۋى، بۇرىنعى حان بالاسىنىڭ جاڭا بيلەۋشىگە تىزە بۇگۋى بارلىق اڭىزداردا ايتىلادى. ءبىر ەسكەرەتىنى ۆان حان ەسىمىنىڭ موڭعولدىق نۇسقاسى «ونگ حان» سىبىرلىك تاريحي اڭىزدارداعى ون حانعا قاتتى ۇقساس. سول سەبەپتى ءسىبىر اۋىزشا تاريحي ءداستۇرى بويىنشا ءىبىر-ءسىبىر ۇلىسىنىڭ ىرگەسىن قالاعان تايبۇعانىڭ ۆان حاننىڭ ۇرپاعى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
موڭعول يمپەرياسىنىڭ اكىمشىلىك قۇرىلىمى ۇلىستىق جۇيەدەن تۇرعان. سول سەبەپتى ورتالىعى تۇمەن قالاسى بولعان، نەگىزگى تۇرعىندارى كەرەي تايپاسى بولعان باتىس ءسىبىر دە سونداي ۇلىستاردىڭ ءبىرى. يمپەريانىڭ باسقا ايماقتارى سەكىلدى تۇرعىندار سالىق تولەۋگە مىندەتتى بولدى. اتالمىش ۇلىس ءىبىر-ءسىبىر نەمەسە تۇمەن اتانعان.
ءسىبىر حانى سەيداق يبراگيم تاريحتا يباق حان رەتىندە بەلگىلى. ول ۆان حان ۇرپاعى – تايبۇعا اۋلەتىنىڭ وكىلى. سىبىردەگى كەرەي، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات، تۇرالى، بارابا رۋلارىنا ارقا سۇيەگەن تايبۇعالىكتار حانتى مەن مانسي تايپالارىن قول استىنا باعىندىرادى.
يباق باس كەزىندە التىن وردانىڭ بۇرىنعى داڭقىن قايتا جاڭعىرتام دەپ بارىنشا نامىسقا تىرىسىپ، ماڭعىتتارمەن وداق جاساسىپ، ءبىر ۋاق «نوعاي پاتشاسى» اتانادى. يباق حاننىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى 1481 جىلى ەدىل بويىنداعى احمەت حاندى جەڭىپ، سونىڭ ورداسىن جاۋلاپ الۋىمەن تىنادى.
سىبىردەگى بيلىگىن نىعايتپاق ويىمەن يباق تايبۇعا اۋلەتىنىڭ سىيلى تۇلعاسى ۇمار ءبيدىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. دەگەنمەن، بيلىگى ءالسىز بولىپ قالا بەرەدى. 1495 جى¬لى تايبۇعالىقتار كوتەرىلىسكە شىعىپ، اقىرى يباقتى ولتىرەدى [9]. ونىڭ ۇلى مامىق شىمعا (چيمگي) ءتۇرا ماڭايىنداعى ەلدى مەكەندەرگە عانا بيلىك جۇرگىزە الدى. ال ءسىبىردىڭ باسقا ايماقتارى وعان باعىنۋدان باس تارتتى. تايبۇعالىقتاردىڭ كوسەمى مۋحام¬مەد بيلەۋشى اتانىپ، وردانى توبىل اڭعارىنداعى قاشلىق قالاسىنا كوشىرەدى. ونان كەيىن بيلىك نەمە¬رە اعاسى اعىس، سودان سوڭ ۇلى قازىنىڭ قولىنا كوشەدى. XVI عاسىردىڭ 50-جىلدارى ءسىبىر حاندىعىنىڭ بيلىگىن قازىنىڭ ۇلدارى جادىگەر مەن بەكبولات ءوز قولدارىنا الادى.
شايباندار سىبىردە ۇزاق تۇراقتاي المايدى. مامىق قازاندى جاۋلاپ الماق ويدا بولادى، بىراق وكىنىشكە قاراي ول ويى ىسكە اسپايدى. اعاسى قۇلىق سۇلتان شىمعا تۇرانى XVI عاسىردىڭ باس كەزىندە تايبۇعالىقتارعا تولىق بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
شىڭعىس تۇقىمىنىڭ ءبىر لەگى وڭتۇستىككە بەت السا، ەكىنشى لەگى ماڭعىت پەن ءسىبىر يەلىكتەرىمەن شەكارالاس توبىل اڭعارىنا بەت تۇزەيدى. XVI عاسىردىڭ ورتاسىندا قارىمىن قايتارماقشى بولعان يباق حاننىڭ جيەنى مۇرتازانىڭ يەلىگى ءدال وسى جەردە ەدى.
1563 جىلى كوشىم قاشىلىقتى باسىپ الىپ، تايبۇعا بەكتەرى جادىگەر مەن بەكبولاتتى ءولتىرىپ، ءوزىن ءسىبىر حانىمىن دەپ جاريالايدى. عىلىمدا شايبانيدتەرگە نەگىزگى كومەك كورسەتكەن بۇقار حاندىعى مەن ماڭعىت دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. الايدا ءدال سول كەزەڭدە ماڭعىتتاردىڭ تايبۇعالىقتارعا جورىق جاساۋ جوسپارى بولماعان. ويتكەنى يسمايل بي مەن تايبۇعالىقتاردىڭ كوسەمى جادىگەر بەك ماسكەۋ مەملەكەتىمەن وداقتاس بولعان.
بۇقار حاندىعى شايبانيدتەرگە ارقاشان قولداۋ بىلدىرگەن. الايدا، ونىڭ گەوگرافيالىق الشاق ورنالاسۋى ولارعا دەر كەزىندە كومەك بەرۋ مۇمكىنشىلىگىنەن ايىردى. ءارى بۇقار مەن ءسىبىر ءاراسىندا جاتقان قازاق حاندىعى سول ۋاقىتتا ورلەۋ شىڭىندا ەدى. كەشىم حاقنازاردىڭ كومەگىنسىز ءسىبىردى جاۋلاپ الا الماس ەدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كەشىم – قازاق سۇلتانى. ا. لەۆشين كوشىم حاننىڭ جانىنداعى جاقتاستارىنىڭ قازاق ىشىنەن شىققانىن تايعا تاڭبا باسقانداي قىلىپ جازادى [10].
قازاق حاندارىنىڭ سىبىرلىك شايبانيدتەرمەن تۋىسقاندىق قاتىناستا بولعانى بەلگىلى. تاريحي اڭگىمەلەردە 1580 جىلى شىعاي حاننىڭ ءبىر قىزىنا احمەت كەرەي ۇيلەنسە، ونىڭ ەكىنشى قىزى لەليپاك حانىمدى كوشىم حان الادى [11].
ءسىبىر اڭىزدارى بويىنشا، كوشىمدى عانا ەمەس، ونىڭ ۇلكەن ۇلى احمەت كەرەيدى دە ءسىبىر حانى دەپ اتاعان. باسقا ءبىر دەرەكتەردە احمەت كەرەي كوشىمنىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى، ول 1573 جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن تاققا اعاسى وتىرادى. باسقا ءبىر دەرەكتەردە كەشىم حان 1572 جىلى بيلىك تىزگىنىن ءوز ەركىمەن ۇلى احمەت كەرەيگە بەرەدى، بىراق ول 4 جىلداي عانا بيلەپ، قايىن اتاسى شىعايدىڭ قولىنان قازا تابادى. سەيتىپ بيلىككە كەشىم قايتا ورالادى [12].
احمەت كەرەي شىنىمەن دە حان بولۋى مۇمكىن. الايدا ءسىبىردىڭ تاعىندا ەمەس، دەرەكتەردە شاي¬بانيدتەرگە تاۋەلدى اۋماقتىڭ بىرىندە بيلىك ەتۋى ايتىلادى. ءسىبىر حاندىعى توبىل مەن جايىقتىڭ جوعارعى اعىسى اراسىن قامتىعان. احمەت كەرەي جانە كەشىم بۇحار جانە قازاق سۇلتاندارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان.
احمەت كەرەي ەسىمىنە بايلانىستى ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاي، ەسىمنىڭ ەكىنشى بولىگى «كەرەي» تريبونيمىمەن ساي كەلۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس. رەسەيلىك شىعىستانۋشى ۆ.ۆ. بارتولد قىرىم سۇلتانى قاجى كەرەيدىڭ ەكىنشى ەسىمى جوعارىدا كەلتىرىلگەن اۋلەتتىڭ حانزادالارىنىڭ اتالىقتارىنىڭ رۋى كەرەي بولعاندىعىن راستايدى [13]. ولاي بولسا احمەت كەرەيدىڭ اتالىعى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە كوپ تۇراتىن كەرەي رۋىنان شىقتى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
1571 جىلى ءسىبىر مەن ماسكەۋ اراسىندا قارىم-قاتىناس ۋشىعا باستايدى. ماسكەۋدى قىرىمدىقتار ورتكە وراعاننان كەيىن ورىس مەملەكەتىن ءالسىز دەپ ساناعان كەشىم ورالداعى انتيرەسەيلىك كەڭىل كۇيگە قولداۋ كورسەتىپ، كۇشىن چەرەميس، وستياك پەن باشقۇرت كەتەرىلىستەرىنە باعىتتايدى. «پريحوديل س توبولا سيبيرسكوگو سالتانا برات مامەتكۋل (پلەمياننيك كوشيما مۋحامەت كۋل), سوبراۆسيا س راتيۋ، دوروگ پروۆەدىۆاتي، كۋدە يتتي راتيۋ ۆ پەرم، دا منوگيح ناشيح داننىح وستياكوۆ پوبيلي، ا جەنى يح ي دەتي ۆ پولون پوۆەلي»،- دەپ سىبىرلىكتەردىڭ ءىس-ارەكەتى تۋرالى ورىس دەرەكتەمەلەرى مالىمەت بەرۋدە [14].
قارىم-قاتىناستىڭ ۋشىعۋىنا رەسەيدىڭ شىعىس ەلدەرى جونىندەگى ۇستانعان ساياساتى سەبەپشى بولدى. 1572 جىلى اۋقاتتى ەندىرىسشى ستروگانوۆتار مىڭ كازاكتى جالداپ ۇستاۋعا جوعارىدان كەلىسىم الدى [15]. ءوزىنىڭ اسكەري جويقىن كۇشىنە سەنگەن ستروگانوۆتار ورتالىق ورالداعى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى قىرىپ سالىپ، ماسكەۋگە تاۋەلدى ەمەس جەرلەرگە پاتشادان گراموتا سۇرايدى: «نا توبولە رەكە كرەپوستي يم پودەلاتي، ي سنارياد ۆوگنيانوي، ي پۋشكارەي، ي پيششالنيكوۆ ي ستوروجەي وت سيبيرسكيح ي نوگايسكيح ليۋدەي دەرجاتي… پو وبە ستورونى توبولى رەكي پو رەكام ي وزەرام ي دو ۆەرشين دۆورى ستاۆيتي، ي لەس سەچي، ي پاشني پاحاتي ي ۋگوديا ۆپادەتي» [16].
1582 جىلى كوشىم ۇلى ءالي ارسلان باستاعان ءسىبىر جاساعى چۋسوۆوي وزەنى بويىنداعى ورىس ەلدىمەكەنىنە شابۋىل جاسايدى. ولاردىڭ سىبىرگە جۇرگىزگەن بەلسەندى ساياساتى 1580 جىلى حاقنازار حان قايتىس بولىپ، قازاق حاندىعىنىڭ السىرەۋىنە بايلانىستى ەدى. حاندىكتا تالاس-تارتىس ورىن الىپ، قۇت-بەرەكە قاشادى، سول سەبەپتى ورال مەن دالالىق توبىل ماڭى ماڭعىتتار قولىنا كوشەدى. حاق نازاردىڭ مۇراگەرى سىعاي بۇقار حانىنىڭ قول استىنا كوشۋگە ءماجبۇر بولادى.
الايدا ءالي ارسلان باستاعان جاساق چۋسوۆويداعى ستروگانوۆتار باستاعان كازاكتار جاساعىن جەڭە المادى. سىبىردە اسكەردىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، ستروگانوۆتار مەن كازاكتار اتامان ەرماكتىڭ باستاۋىمەن 1582 جىلدىڭ كۇزىندە يسكەرگە شابۋىل جاسايدى. كوشىمنىڭ ۋاقىتشا جەڭىلىسىن پايدالانىپ حانتى مەن مانسىلاردىڭ اسكەرى ورىستارعا قوسىلدى. ەرماكقا تويتارىس بەرە الماعان كەشىم يسكەردى تاستاپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك دالاسىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
كوشىم ءۇشىن جاعداي تەرىس سيپات الدى. 1582 جىلى سىعاي مەن ونىڭ ۇلى تاۋەكەل بۇحارمەن وداقتاسىپ، تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتاننىڭ بىت-شىتىن شىعارادى. 1583 جىلى تاۋەكەل بۇقارمەن اراداعى قاتىناسىن جويىپ، سىرداريا بويىنداعى قالالاردى قايتارۋ ماقساتىنداعى امال-ارەكەتكە كوشەدى. قازاق تا، بۇحارلىقتار دا سىن ساعاتتا كوشىمگە كومەك بەرە المادى. ءتىپتى كوشىممەن وداقتاس ماڭعىتتار دا تىكەلەي كومەك كەرسەتە المادى. سەبەبى يسمايل بيلەگەن ۋاقىتتان باستاپ-اق ماڭعىتتار ماسكەۋدىڭ ىقپالىنان شىعا المادى. كومەكتەسپەك تۇگىل ماڭعىتتار كەشىمنىڭ جەڭىلىسىن شەبەر پايدالانىپ، ەرماكتان قاشقان ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ توبىل وزەنى القابىندا جاڭا «تايبۇعا» ۇلىسىنىڭ نەگىزىن قالادى [17].
يسكەردە تۇراقتاعان ەرماك جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان انت قابىلداپ، ولاردان سالىك جيناي باستاعان. ال كازاكتار «زابيرالي ۋ ۆوگۋلوۆ (مانسى اۆت.) ۆسە، چتو ناحوديلي، وستاۆليايا نەسچاستنىي نارود ۆ يح ۋبوگيح يۋرتاح سوۆەرشەننو وبوب¬راننىمي ي بەز ۆسياكوگو پرودوۆولستۆيا»، – دەيدى دەرەكتەر [18].
ايتسە دە 1584 جىلدىڭ تامىزىندا ەرماك قازا بولادى. دەسە دە، كوشىم جەڭىستىڭ جەمىسىن كورە المادى. 1585 جىلى يسكەر قالاسىن قادىرعالي جالايىر بي مەن تايبۇعالىق سەيد احمەت باستاعان قازاق جاساعى باسىپ الادى. بۇل ءىس-شارانى ماڭعىتتار نە قازاق حانى تاۋەكەل ۇيىمداستىردى ما ول جاعىن ايتۋ قيىن. بىراق تومەندە كەلتىرىلەتىن ەكى جايت بىزگە 1585 جىلعى يسكەر قالاسىنىڭ جاۋلاپ الىنۋى قازاق حاندىعى بيلەۋشىسىنىڭ ىسكە اسقان ويىنىڭ دالەلى بولا الادى. بىرىنشىدەن، ماڭعىت وراز مۇحاممەد تايبۇعا ۇلىسىنىڭ يەسى بولىپ جاريالانعان سوڭ، تايبۇعانىڭ شىن ۇرپاعى سەيد احمەت باسقا جەردەن وداقتاس ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى. ەكىنشىدەن، قادىرعالي ءبيدىڭ قاسىندا جۇرگەن تاۋەكەل حاننىڭ جيەنى ون ءبىر جاسار وراز مۇحاممەد سۇلتان ءسىبىر حانى اتانۋعا ۇمىتكەر بولدى.
سونىمەن قاتار ماسكەۋ ءسىبىردى جاۋلاپ الۋ ويىنان ەش باس تارتقان جوق. 1585 جىلى سىبىرگە مانسۋروۆتىڭ جاساعى اتتانسا، 1586 جىلدىڭ باسىندا وعان جاردەمگە ۆ. سۋكين مەن ي. مياسنوۆتىڭ جاساعى جىبەرىلدى. 1586 جىلدىڭ جازىندا ورىستار تۇمەن بەكىنىسىن سالادى، ال ءبىر جىل وتە كەلە دانيلا چۋلكوۆ يسكەردەن قاشىق ەمەس جەردە توبىل بەكىنىسىنىڭ نەگىزىن قالايدى [19].
1588 جىلى قادىرعالي، وراز مۇحاممەد پەن سەيد احمەد توبىل بەكىنىسىنە تۇزاققا ءتۇسىرۋ ماقساتىندا قوناققا شاقىرىلىپ، سول جەردە تۇتقىندالادى [20]. تاۋەكەل حان سول مەزەتتە بۇحار حاندىعىمەن كۇرەسىپ جاتقان سوڭ سىبىرلىك شارۋاعا بەلسەندى ارالاسا المايدى. ءسويتىپ قىسقا مەرزىمدە (1585-1588 جج.) قازاق حاندىعىنىڭ قول استىندا بولعان ءسىبىر قايتادان ماسكەۋ مەن كوشىم حان اراسىنداعى ۇرىس دالاسىنا اينالادى.
1590 جىلدىڭ جازىندا كوشىم حان كەيبىر ماڭعىت مىرزالارىمەن وداقتاسىپ، سىبىردەگى ورىس بيلىگىنە قارسى اشىق اسكەري قيمىل جاساي باستايدى. ءساتسىز بولعان اسكەري ءىس-قيمىلداردان سوڭ كوشىم حان سىبىردەن كەتىپ، امالسىزدان ماڭعىتتار يەلىگىندە تۇراقتايدى. 1595 جىلى ول شەيح ماماي نەمەرەسى، اۋليە مىرزانىڭ «اۆليا ميرزين جەرىن» جاۋلاپ الىپ، سوندا ورداسىن تىگەدى [21]. كوشىمنىڭ ءالى دە بولسا ماسكەۋگە قارسى باعىتتالعان اسكەري قيمىلىن توقتاتپاعان سوڭ، ونىڭ ورداسى تەك وباعان اڭعارىندا، ماڭعىت جۇرتى مەن ءسىبىر شەكاراسىنىڭ بويىندا ورنالاسۋى مۇمكىن. 1595-96 جىلدارى بۇحارلىق حان ابدۋللا كوشىمگە ماڭعىتتارمەن جان-جالداسپاي، ولارعا تيەسىلى جەرلەرىن قايتارىپ بەرۋ تۋرالى حات جازادى. 1598 جىلى كوشىم شىنىمەن دە وب پەن ەرتىس اراسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. وسى جەردە كوشىمنىڭ ورداسى ورىس جاساعىنىڭ شابۋىلىنا تاپ بولىپ، امالسىزدان ماڭعىتتارعا قاشىپ، سولاردىڭ قولىنان قازا تابادى.
ءسىبىردىڭ ورماندى اۋماعى تۇپكىلىكتى ماسكەۋلىك مەملەكەتتىڭ قولىنا كوشتى، ال ونىڭ ورماندى دالا جانە دالا وڭىرلەرى قازاق، قالماق پەن ماڭعىت بيلەۋشىلەرىنىڭ شايقاس الاڭىنا اينالدى. XVI عاسىردىڭ سوڭى مەن XVII عاسىردىڭ باسىندا قازاقتان باسقا سول اۋماقتا قالماقتار، باشقۇرتتار، توبىلدىقتار مەن بارابيندىقتار قونىس تەپسە، ءسىبىردىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنان كەيىن ونداعى كوشپەندى تايپالار دالا وڭىرىنە كوشىپ كەتتى. 1601 جىلى ءسىبىردىڭ جاڭا حانى توبىل مەن وباعان اراسىندا وردا تىككەن ءالي ارسلان اتاندى.
XVII عاسىردىڭ باسىندا سولتۇستىك باتىس قازاقستاننىڭ اۋماعى قازاق، قالماق پەن رەسەي اراسىنداعى قانتوگىس ارەناسىنا اينالدى. ماڭعىت جۇرتى وسى كەزدە ساياسي داعدارىسقا ۇشىرايدى. شەيح مامايدىڭ ۇرپاقتارى، باتىس ماڭعىتتارمەن شايقاستا قازاق حانىمەن وداق جاساسادى. 1601 جىلى ماڭعىت مىرزالارى شايم مەن جان ارستان قازاقتارمەن وداقتاسىپ، مياسس پەن يسەت وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا قىستاماقشى بولادى [22]. ولار ۋاقىت وتە كەلە رەسەيگە قارسى شىعۋ ءۇشىن ءالي ارسلانمەن وداقتاسۋدى كوز-دەيدى.
ءالي ارسلان 1601 جىلى توبىل مەن وباعان ارالىعىندا، كەرەي تايپالارى مەكەن ەتكەن ولكەگە ءوز ورداسىن تىكتى [23]. گ. ميللەردىڭ جورامالى بويىنشا ءالي شۇباركولدى [24] مەكەن ەتكەن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اڭگىمە الاكول تۋرالى بولۋى مۇمكىن، سەبەبى ەكى اتاۋ دا ورىسشاعا اۋدارىلعاندا «پەستروە وزەرو» دەيتىن ءبىر ماعىنا بەرەدى. 1605 جىلى شورتاندى كولىنىڭ جاعاسىنا ورنىقتى. 1606 جىلى ءالي باشقۇرت پەن ماڭعىتتىڭ مىڭدىق جاساعىن باسقاردى جانە قايتادان ماسكەۋگە باعىنعان ولكەلەرگە شابۋىل جاساۋدى جوسپارلادى.
قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە قالماكتاردىڭ پايدا بولۋى ءالي ارىسىلاننىڭ ارەكەتىن ايتارلىقتاي قيىنداتا ءتۇستى. قالماق نەمەسە ويرات تايپالارى XVI عاسىردىڭ اياعىندا ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا كوشىپ ءجۇردى، ال، ولاردىڭ ءبىر بولىگى قازاق حانى تاۋەكەلگە باعىنعان. XVII عاسىردىڭ باسىندا قالماقتار بوداندىقتان شىققىسى كەلىپ ارەكەتتەندى، بىراق 1604 جىلى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. سول كەزدە ولاردىڭ باتىستى بەتكە الىپ كوشۋى باستالدى. 1607-1614 جىلدارى قالماقتار وداقتاس رەتىندە كوشىم حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اسكەري-ساياسي شارالارىنا بەلسەنە قاتىسا باستادى.
1607 جىلى كوكتەمدە ءازىم، ەسىم، كۇنسۇيەر سۇلتاندار قالماقتارمەن بىرگە تۇمەن ۋەزى قىڭىر (كىنىر) قالاسىنىڭ ماڭايىنداعى ەلدەرگە شابۋىل جاسادى، ول كەزدە ءازىمنىڭ قونىسى وباعاندا ەدى [25]. سول كەزدە ولاردىڭ اعاسى قاناي ماڭعىتتىڭ پەن مىرزاسىمەن وداقتاسىپ، توبىل بولىستىعىنا شابۋىل جاسادى، ال ءالي ارىسلاننىڭ ءوزى ءسىبىر مەن باشقۇرتقا جورىق جاساۋدى جوسپارلادى [26].
جازدا ول تاراعا جورىق جاساۋعا اتتانادى، وسىنى پايدالانعان ن. يزەتدينوۆتىڭ جاساعى ونىڭ ورداسىنا باسىپ كىرىپ، ءالي مەن ءازىمنىڭ وتباسىن تۇتقىندايدى [34]. حان ولاردى قۇتقارماق بولعانىمەن، جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ءبىر جىلدان كەيىن تۇتقىنعا تۇسەدى [27]. وعان جاۋاپ رەتىندە ماڭعىتتىڭ ورىس مىرزاسى «ەڭ مىقتى دەگەن … 2000 اسكەرىمەن تۇمەنگە اتتانادى» [28].
بىراق بۇل شارا ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ءسىبىر حانىنىڭ لاۋازىمى كوشىمنىڭ باسقا ۇلى ەسىمگە اۋىستى. شامامەن سول كەزدە توبىل ماڭىنىڭ دالاسى قالماقتاردىڭ قولىنا كوشەدى. كەم دەگەندە 1616 جىلى ەسىم حان سالبار جانە كوشىر تايشىلارمەن بىرگە «ەرتىس جاعالاۋىندا… قازىرگى سەمەي قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە» بولعان [29].
وسىلايشا ءبىز XVII عاسىردىڭ 10-20 جىلدارى قالماقتار توبىل بويىندا ايتارلىقتاي ورنىعىپ قالعانىن كورەمىز. ايتسە دە بۇل جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ول جەردى تاستاپ كەتكەنىن بىلدىرمەيدى. قالماقتار جەرگىلىكتى حالىقتى جويىپ جىبەرمەي، ولاردىڭ بيلەۋشى توپتارىن وزدەرىنە باعىندىرىپ الدى. «قالماق حاندارىنىڭ تاريحى» اتتى، اۆتورى جاسىرىن ەڭبەكتە 1618 جىلعى ءوزىنىڭ باتىس جورىعىندا تورعىت تايشاسى حو ۇرلىك «ءوزى باسىپ العان بوتەن ەلدەرمەن… تۇركى تايپالارى بىرگە كوشىپ-قوندى» [30]. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن ورال ماڭىنداعى قازاق پەن باشقۇرتتار قالماقتار ءۇشىن «بوتەن ەلدەر» بولعانى ءمالىم.
ۇزاققا سوزىلعان قازاق پەن قالماق اراسىنداعى قانتوگىس الما كەزەك جەڭىسپەن اياقتالىپ وتىردى. توبىل ماڭى قالماقتاردىڭ تىلىنا اينالدى. 1616 جىلى قالماقتار قازاق حانى ەسىمدى تالقاندادى جانە وزدەرىنىڭ بيلىگىن ۇلى جۇزگە ورناتتى. ال 1627-1628 جىلدارى كۇش جيىپ العان ەسىم حان قالماقتاردىڭ بىت-شىتىن شىعاردى.
سونىڭ اسەرىنەن قالماقتار جاپپاي ورىس شەكاراسىنا قاراي ىعىسا باستادى دا، سوڭىنان ماسكەۋدىڭ قول استىنداعى ءسىبىر تاتارلارى مەن باشقۇرت جاساقتارىنا شابۋىل جاسايدى. وعان قوسا بۇل جەڭىلىس ولاردىڭ ىشكى جاعدايلارىنىڭ شيەلەنىسۋىنە اكەلدى [31].
1629-1635 جىلدار ارالىعىندا سىبىردەگى ورىس يەلىگىنە شابۋىل جاساعان قالماق وسكەرىنىڭ باسشىسى بولعان ەسىمنىڭ ۇلى ابىلاي كەرەي 1628 جىلدان كەيىن ءسىبىر حانى دەگەن لاۋازىم الادى. وعان قوسا ونىڭ جيەنى داۋلەت كەرەيدىڭ كوشى سولتۇستىك قازاقستانداعى «ەسىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى كىشىتاۋدى» مەكەندەيدى [32].
1636 جىلى داۋلەت ءسىبىر حاندىعىنىڭ نومينالدى باسشىسى جانە سولتۇستىك قازاقستانداعى قالماقتاردىڭ سيۋزەرەنى بولدى. ونىڭ بيلىكتەگى جاعدايى ەكىۇشتى بولدى، ويتكەنى قالماق تايشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇدىرەتتىسى حاارا – حۋلى باتۋر 1635 جىلى ۇلى قونتايشى لاۋازىمىن قابىلداپ، شىعىس قالماقتارىن بىرىكتىرۋگە بەلسەنە كىرىستى. شىن مانىسىندە جاڭا مەملەكەت جوڭعار نەمەسە ويرات حاندىعى پايدا بولادى. ءتىپتى شىڭعىس ۇرپاعى دەگەن اتاق باتىرعا كەرەك بولماي قالدى. ويتكەنى ويراتتار قازاقتىڭ قاندى سوعىسىنان بوساي المادى.
داۋلەت قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى باتۋرعا باعىنا قويماعان «كىشى» تايشىنىڭ كومەگىن پايدالاندى. ونىڭ ۇستىنە قازاق-جوڭعار سوعىسى كەزىندە 1643 جىلى ىقپالدى قالماق تايشىسى كۇندەلەن جوڭعار جانە ەدىل قالماقتارىنا قارسى قازاق سۇلتانى جاڭگىرمەن وداقتاستى [33]. كۇندەلەن مەن تالاي تايشىنىڭ بالالارى توبىل مەن توعىزاقتا كوشىپ جۇرگەن كوشىمنىڭ ۇرپاقتارىن قولداپ ءجۇردى. داۋلەتتىڭ باتۋردان ماسكەۋگە قارسى اسكەري كومەك سۇراۋى ءساتسىز بولدى.
XVII عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا ورال مەن توبىلدىڭ جوعارى جاعىن يەلەنگەن ەردەن تايشى قونتايشى لاۋازىمىنا يە بولدى. ول ورىس شەكاراسىنا بىرنەشە رەت شابۋىل جاساعان داۋلەت كەرەي مەن ونىڭ جيەندەرى كۇشىك پەن بۇقانى قولداۋىن جالعاستىرا بەردى.ولاردىڭ سوڭعى جورىعى قالماق تايشىسىنىڭ كوشىم اۋلەتىنىڭ اسكەرىنە قارسى كۇشى جىلدان جىلعا السىرەپ بارا جاتقان ۋاقىتتا XVII عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا بولدى. بۇقا مەن كۇشىكتىڭ بارابا تاتارلارىنىڭ باسىم بولىگىن تۇتقىنعا العان 1659 جىلعى جورىعىنان كەيىن ولارعا قونتايشىنىڭ ەلشىسى كەلىپ، بارابانى ءوز ۇلىسى دەپ ساناعاندىقتان تۇتقىندارىن بوساتۋىن تالاپ ەتتى. 1661 جىلدان كەيىن كوشىم اۋلەتى تۋرالى ماعلۇماتتار شەجىرە بەتتەرىنەن كورىنگەن جوق جانە ءسىبىر حاندىعى ازيانىڭ ساياسي كارتاسىنان جوعالىپ كەتتى. كۇشىك بولسا 1663-1667 جىلعى باشقۇرت كوتەرىلىسىنە «ءسىبىر» ەمەس «باشقۇرت» حانى رەتىندە بەلسەنە قاتىسقىسى كەلدى. 1667 جىلدان كەيىن كۇشىك قاراقالپاقتى ءبولىپ اكەتتى دە، كەيىن قاراقالپاق حانى رەتىندە تانىلا باستادى [34].
سىبىردەگى شايبان ۇرپاقتارى تۋرالى ەستەلىكتەر تەك قانا اشامايلى كەرەيدىڭ سىبان رۋى اراسىندا عانا قالدى. كەرەيدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ وزدەرىنىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ەرتىستەن توبىلعا دەيىنگى جەرىندە قالۋى مۇمكىن، ال ونىڭ باسىم بولىگى وڭتۇستىككە قاراي ورسكىدەن ورتالىق قازاقستانعا دەيىن كوشىپ جۇرگەن.
ادەبيەتگەر
1. ابراموۆ ن. سيبيرسكيە تاتارى // توبولسكيە گۋبەرنسكيە ۆەدوموستي، 1861. № 35.
2. ميللەر گ. ف. يستوريا سيبيري. ت. 1. م. – ل. : يزد-ۆو ان سسسر، 1937, 189-190 بب. سوندا، 190-ب.
3. سافارگاليەۆ م. گ. راسپاد زولوتوي وردى // نا ستىكە كونتينەنتوۆ ي تسيۆيليزاتسي… يز ترەپاۆلوۆ ۆ. ۆ. وبششەستۆەننىي ستروي ۆ مونگولسكوي يمپەري XIII ۆ، – م، 1993.
4. فايزراحمانوۆ گ. ل. يستوريا سيبيرسكيح تاتار (س درەۆن. ۆرەميون دو ناچالا XX ۆ.). كازان، 2002.
5. ءۆاليدي تۋگان ءا.-3. باشكورتتاردىن تاريحى. تيرەك ءھام تاتار تاريحى. – وفە، 1994. 25-ب.
6. ۋسمانوۆ م. ا. ، شايحيەۆ ر. ا. وبرازتسى تاتارسكيح نارودنو-كراەۆەدچەسكيح سوچينەني پو يستوري زاپادنوي ي يۋجنوي سيبيري // سيبرسكايا ارحەوگرافيا ي يستوچنيكوۆەدەنيە، – نوۆوسيبيرسك، 1979. 91-بەت.
7. ميللەر گ.ف.، 194-ب.
8. لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كايس. يلي كيرگيز-كازاچيح ورد ي ستەپەي. – ا.: سانات، 1996. – 156 ب.
9. كاتانوۆ ن. ف. پرەدانيا توبولسكيح تاتار و پريبىتي ۆ 1572 گودۋ مۋحاممەدانسكيح پروپوۆەدنيكوۆ ۆ گ. سوندا،-58-59-6.
10. بارتولد ۆ. ۆ. گيرەي // سوچينەنيا. – م. : ناۋكا، 1968.-ت.4.-522 ب.
11. كراسينسكي گ. پوكورەنيە سيبيري ي يۆان گروزنىي // ۆوپروسى يستوري، № 3.1947.
12. سكرىننيكوۆ ر. گ. سيبيرسكايا ەكسپەديتسيا ەرماكا. – نوۆوسيبيرسك، 1982. – 115-6.
13. ميللەر گ. ف. يستوريا سيبيري. ت. 1. – م.، ل.: يزد-ۆو ان سسسر، 1937. – س. 339-340. سوندا. 230-231-بەتتەر.
14. ترەپاۆلوۆ ۆ. ۆ. يستوريا نوگايسكوي وردى. – م.، 2002. – س. 325.
15. ميللەر گ.ف. يستوريا سيبيري. ت. 1. -م.، ل.: يزد-ۆو ان سسسر، 1937.-س. 220.
16. كوزىباەۆ م.ك. يستوريا ي سوۆرەمەننوست. – الما-اتا، 1991.-158 ب.
17. ميللەر گ.ف. 276 ب.
18. ترەپاۆلوۆ ۆ. ۆ. يستوريا نوگايسكوي وردى. – م.، 2002. – 53 ب.
19. ميللەر گ.ف.-169-6.24.25.26.27.28. سوندا. 165,190,204,197,199-200- 66.
20. ميللەر گ.ف. ، 208 ب. يستوريا كالمىتسكيح حانوۆ // لۋننىي سۆەت: كالمىتسكيە يستوريكو-ليتەراتۋرنىە پامياتنيكي. – ەليستا، 2003, 56 بەت.
21. ۆيكتورين ۆ. م. ەتنوكونفەسسيونالنىە سۆيازي تيۋركسكيح نارودوۆ س كالمىكامي ۆ نيجنەم پوۆولجە ي پرەدكاۆكازە//پىگكوىو8. narod. ru/info/tiirk-13. Htm. 411-ب. سوندا،- 413ب. سوندا، – 278-279 ب.
22. ابۋسەيتوۆا م.ح. ۆزايمووتنوشەنيا كازاحستانا سو سترانامي ي نارودامي تسەنترالنوي ازي // يستوريا كازاحستانا ي تسەنترالنوي ازي. – الماتى: دايك-پرەسس، 2001. 348 ب.
2. ميللەر گ. ف. يستوريا سيبيري. ت. 1. م. – ل. : يزد-ۆو ان سسسر، 1937, 189-190 بب. سوندا، 190-ب.
3. سافارگاليەۆ م. گ. راسپاد زولوتوي وردى // نا ستىكە كونتينەنتوۆ ي تسيۆيليزاتسي… يز ترەپاۆلوۆ ۆ. ۆ. وبششەستۆەننىي ستروي ۆ مونگولسكوي يمپەري XIII ۆ، – م، 1993.
4. فايزراحمانوۆ گ. ل. يستوريا سيبيرسكيح تاتار (س درەۆن. ۆرەميون دو ناچالا XX ۆ.). كازان، 2002.
5. ءۆاليدي تۋگان ءا.-3. باشكورتتاردىن تاريحى. تيرەك ءھام تاتار تاريحى. – وفە، 1994. 25-ب.
6. ۋسمانوۆ م. ا. ، شايحيەۆ ر. ا. وبرازتسى تاتارسكيح نارودنو-كراەۆەدچەسكيح سوچينەني پو يستوري زاپادنوي ي يۋجنوي سيبيري // سيبرسكايا ارحەوگرافيا ي يستوچنيكوۆەدەنيە، – نوۆوسيبيرسك، 1979. 91-بەت.
7. ميللەر گ.ف.، 194-ب.
8. لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كايس. يلي كيرگيز-كازاچيح ورد ي ستەپەي. – ا.: سانات، 1996. – 156 ب.
9. كاتانوۆ ن. ف. پرەدانيا توبولسكيح تاتار و پريبىتي ۆ 1572 گودۋ مۋحاممەدانسكيح پروپوۆەدنيكوۆ ۆ گ. سوندا،-58-59-6.
10. بارتولد ۆ. ۆ. گيرەي // سوچينەنيا. – م. : ناۋكا، 1968.-ت.4.-522 ب.
11. كراسينسكي گ. پوكورەنيە سيبيري ي يۆان گروزنىي // ۆوپروسى يستوري، № 3.1947.
12. سكرىننيكوۆ ر. گ. سيبيرسكايا ەكسپەديتسيا ەرماكا. – نوۆوسيبيرسك، 1982. – 115-6.
13. ميللەر گ. ف. يستوريا سيبيري. ت. 1. – م.، ل.: يزد-ۆو ان سسسر، 1937. – س. 339-340. سوندا. 230-231-بەتتەر.
14. ترەپاۆلوۆ ۆ. ۆ. يستوريا نوگايسكوي وردى. – م.، 2002. – س. 325.
15. ميللەر گ.ف. يستوريا سيبيري. ت. 1. -م.، ل.: يزد-ۆو ان سسسر، 1937.-س. 220.
16. كوزىباەۆ م.ك. يستوريا ي سوۆرەمەننوست. – الما-اتا، 1991.-158 ب.
17. ميللەر گ.ف. 276 ب.
18. ترەپاۆلوۆ ۆ. ۆ. يستوريا نوگايسكوي وردى. – م.، 2002. – 53 ب.
19. ميللەر گ.ف.-169-6.24.25.26.27.28. سوندا. 165,190,204,197,199-200- 66.
20. ميللەر گ.ف. ، 208 ب. يستوريا كالمىتسكيح حانوۆ // لۋننىي سۆەت: كالمىتسكيە يستوريكو-ليتەراتۋرنىە پامياتنيكي. – ەليستا، 2003, 56 بەت.
21. ۆيكتورين ۆ. م. ەتنوكونفەسسيونالنىە سۆيازي تيۋركسكيح نارودوۆ س كالمىكامي ۆ نيجنەم پوۆولجە ي پرەدكاۆكازە//پىگكوىو8. narod. ru/info/tiirk-13. Htm. 411-ب. سوندا،- 413ب. سوندا، – 278-279 ب.
22. ابۋسەيتوۆا م.ح. ۆزايمووتنوشەنيا كازاحستانا سو سترانامي ي نارودامي تسەنترالنوي ازي // يستوريا كازاحستانا ي تسەنترالنوي ازي. – الماتى: دايك-پرەسس، 2001. 348 ب.
پىكىر قالدىرۋ