A. KÜZEMBAYWLI, E. ÄBİL, tarih ğılımdarınıñ doktorları, Qostanay memlekettik pedagogikalıq institutınıñ professorları,
T. ÄLİBEK, tarih ğılımdarının kandidatı, docent

Sibir handığınıñ negizin qalağan kerey jwrtı derekterge qarağanda Sibir jerine XIII ğasırdıñ alğaşqı şireginde sonau Mwñğwliya jerinen qonıs audarğan siyaqtı. Sibir türkileriniñ tarihına arnap «Tobol'skie gubernskie vedomosti» gazetine maqala jazğan Abramov N. degen zertteuşi Sibir kereylerin Van (Uañ) hannıñ wrpağı retinde körsetedi. İbir-Sibir wlısınıñ negizin qalağan – joğarıdağı hannıñ nemeresi Taybwğa ekendigine dälel jeterlik.
«Sibir jılnamasında» keltirgen añızda mınanday mälimet bar. Şıñğıs han Esildi bilegen On hannıñ wlın (Van han – avt.) Ertişak äskerin jeñedi. «Sın ubitogo hana, a po drugim svedeniyam, vnuk Taybuga bıl spasen ot smerti predannost'yu prejnego slugi svoego Murat-biya, vospitatelya svoego. Vposledstvii, uznav o suşestvovanii Taybugi, Çingis poslal ego voevat' s çud'yu (ugorskimi plemenami – avt.). Taybuga soverşil na etoy voyne ryad slavnıh podvigov… V blagodarnost' za voennıe zaslugi Taybugi Çingis vernul emu… svobodu, i Taybuga s neskol'kimi zemlyakami… postroil sebe gorod, kotorıy nazval YAşıl-Tura» [1].
G. Miller Taybwğa turalı üş birdey añızdı keltiredi. Sonıñ birinşisinde bılay deydi: «Pravivşiy na Işime nogayskiy han On-han bıl svergnut svoim poddannım Çingi (t.e. Çingis¬hanom – avt. ), a ego sın Taybuga dolgo skitalsya, poka Çingi ne prizval ego k sebe, vıdelil emu voyska i napravil protiv jivşih po Obi plemen. Posle uspeşnıh voennıh deystviy Taybuga poluçil ot Çingi pravo «zavesti sobstvennıy dvor», t. e. osnovat' liçnıy ulus, centrom kotorogo stal gorod na Ture, nazvannıy v çest' syuzerena Çingidinom» [2].
Remezovtiñ jılnamasında añız basqaşa türde örbidi. «Esil boyın basında On Som han basqarsa, sodan soñ taqqa Tümen hanı atangan, Şıñğıstan oysıray jeñilgen balası Ertişaq otıradı». G. Miller eñbeginde keltirilgen üşinşi bir añızda Taybwğa Mamıqtıñ wlı jäne Qazaq Ordasınıñ hanzadası retinde aytıladı. Ol Şıñğıs hannıñ qol astına otkennen soñ Ertis, Esil, Tobıl men Twra özenderi alqabın odan bilik qwruğa ötiniş bildirgen» [3].
M. G. Safargapievtıñ boljauınşa, Sibir jılnamalarında qatelikter ketken. Onda Toqtamıstı On han dep, al Şıñğıstı Edige retinde körsetedi. Edige «qarapayım adamdar» qatarına jatpasa da onıñ şıñğıs twqımına qatısı joq edi [4].
Keybir ğalımdar joğarıda körsetilgen añızdarğa süyenip, moñğol şapqınşılığına deyin Batıs Sibirde täuelsiz memleket bolğan, onıñ bileuşi äu-letiniñ soñğı ökili On han del esepteydi [5]. Sonımen qatar jazba derekterde moñğoldardıñ Batıs Sibirge iri äskeri jorıq jasağanı turalı eş aqparat joq. Mwnıñ özi bwl jerde moñğoldarğa qarsılıq körsetetin ülken bir memlekettik birlestiktiñ bol-mağanın bayqatadı.
Derekterde moñğoldardıñ qıpşaqtarmen soğısqanı turalı mälimetter jii kezdesedi. 1221 jılı Joşı Sır boyındağı qalalardı jaulap alğan soñ Torğay, Irğız añğarına bet aladı. Qıpşaktarmen soğıs 1223 jılğa deyin jalğasadı. 30 mıñdıq sarbazben Sübedey, Köketay bastağan moñğoldar qıpşaqtarmen 1229 jılı tağı kezdesedi. Osıdan keyin Torğay-Tobıl boyı Şıñğıs imperiyasınıñ qwramına enedi. Al moñğoldar bar küşin Edil boyın jaulauğa salğan siyaqtı.
«Şıñğısnamanıñ» jariyalanbağan üzindisin arqau etken Ahmet Zäki Validi Taybwğanı moñğol ruı saldjiuttan şıqtı deydi. Al Şıñğıstıñ ruı bordjigin men saldjiut bir äkeden tuadı dep däleldeydi [6]. Bwl pikirdi D. Ishakov ta qoldaydı. Ol Taybwğanıñ ömir sürgen kezeñin XV ğasırdıñ alğaşkı jartısı dep körsete otırıp, onı Şah Mwradtıñ wlı dep sanaydı. Bwl pikirge avtorlar jañadan tabılğan jazba derekter negizinde kelgendigin aytadı [7]. Öziniñ soñğı zertteulerinde D. Ishakov bwl pikirinen bas tartıp, onı bürkit ruınan şıqtı deydi [8].
Sibir añızdarındağı On hannıñ prototipi Van han ekendigi däleldeudi qajet etpeydi. Añızdardıñ syujettik bağıtı tarihi däyekterge say keledi. Atap aytsaq Şıñğıs hannıñ vassaldıq täueldi, öziniñ syuzereni On hanğa qarsı kelui, onıñ kişi ülınıñ qaşuı, bwrınğı han balasınıñ jaña bileuşige tize bügui barlıq añızdarda aytıladı. Bir eskeretini Van han esiminiñ moñğoldıq nwsqası «Ong han» sibirlik tarihi añızdardağı On hanğa qattı wqsas. Sol sebepti sibir auızşa tarihi dästüri boyınşa İbir-Sibir wlısınıñ irgesin qalağan Taybwğanıñ Van hannıñ wrpağı boluı äbden mümkin.
Moñğol imperiyasınıñ äkimşilik qwrılımı wlıstıq jüyeden twrğan. Sol sebepti ortalığı Tümen qalası bolğan, negizgi twrğındarı kerey taypası bolğan Batıs Sibir de sonday wlıstardıñ biri. Imperiyanıñ basqa aymaqtarı sekildi türğındar salıq töleuge mindetti boldı. Atalmış wlıs İbir-Sibir nemese Tümen atanğan.
Sibir hanı Seidaq Ibragim tarihta Ibaq han retinde belgili. Ol Van han wrpağı – Taybwğa äuletiniñ ökili. Sibirdegi kerey, nayman, qıpşaq, qoñırat, twralı, baraba rularına arqa süyegen taybwğalıktar hantı men mansi taypaların qol astına bağındıradı.
Ibaq bas kezinde Altın Ordanıñ bwrınğı dañqın qayta jañğırtam dep barınşa namısqa tırısıp, mañğıttarmen odaq jasasıp, bir uaq «noğay patşası» atanadı. Ibaq hannıñ imperiyalıq ambiciyası 1481 jılı Edil boyındağı Ahmet handı jeñip, sonıñ ordasın jaulap aluımen tınadı.
Sibirdegi biligin nığaytpaq oyımen Ibaq taybwğa äuletiniñ sıylı twlğası Wmar bidiñ qızına üylenedi. Degenmen, biligi älsiz bolıp qala beredi. 1495 jı¬lı taybwğalıqtar köteriliske şığıp, aqırı Ibaqtı öltiredi [9]. Onıñ wlı Mamıq Şımğa (Çimgi) Türa mañayındağı eldi mekenderge ğana bilik jürgize aldı. Al Sibirdiñ basqa aymaqtarı oğan bağınudan bas tarttı. Taybüğalıqtardıñ kösemi Muham¬med bileuşi atanıp, ordanı Tobıl añğarındağı Qaşlıq qalasına köşiredi. Onan keyin bilik neme¬re ağası Ağıs, sodan soñ wlı Qazınıñ qolına köşedi. XVI ğasırdıñ 50-jıldarı Sibir handığınıñ biligin Qazınıñ wldarı Jädiger men Bekbolat öz qoldarına aladı.
Şaybandar Sibirde wzaq twraqtay almaydı. Mamıq Qazandı jaulap almaq oyda boladı, biraq ökinişke qaray ol oyı iske aspaydı. Ağası Qwlıq swltan Şımğa Twranı XVI ğasırdıñ bas kezinde taybwğalıqtarğa tolıq beruge mäjbür boldı.
Şıñğıs twqımınıñ bir legi oñtüstikke bet alsa, ekinşi legi Mañğıt pen Sibir ielikterimen şekaralas Tobıl añğarına bet tüzeydi. XVI ğasırdıñ ortasında qarımın qaytarmaqşı bolğan Ibaq hannıñ jieni Mwrtazanıñ ieligi däl osı jerde edi.
1563 jılı Köşim Qaşılıqtı basıp alıp, Taybwğa bekteri Jädiger men Bekbolattı öltirip, özin Sibir hanımın dep jariyalaydı. Ğılımda şaybanidterge negizgi kömek körsetken Bwqar handığı men mañğıt degen pikir qalıptasqan. Alayda däl sol kezeñde mañğıttardıñ taybwğalıqtarğa jorıq jasau josparı bolmağan. Öytkeni Ismail bi men taybwğalıqtardıñ kösemi Jädiger bek Mäskeu memleketimen odaqtas bolğan.
Bwqar handığı şaybanidterge ärqaşan qoldau bildirgen. Alayda, onıñ geografiyalıq alşaq ornalasuı olarğa der kezinde kömek beru mümkinşiliginen ayırdı. Äri Bwqar men Sibir arasındä jatqan Qazaq handığı sol uaqıtta örleu şıñında edi. Keşim Haqnazardıñ kömeginsiz Sibirdi jaulap ala almas edi. Köptegen zertteuşilerdiñ pikirinşe, Keşim – qazaq swltanı. A. Levşin Köşim hannıñ janındağı jaqtastarınıñ qazaq işinen şıqqanın tayğa tañba basqanday qılıp jazadı [10].
Qazaq handarınıñ sibirlik şaybanidtermen tuısqandıq qatınasta bolğanı belgili. Tarihi äñgimelerde 1580 jılı Şığay hannıñ bir qızına Ahmet Kerey üylense, onıñ ekinşi qızı Lelipak hanımdı Köşim han aladı [11].
Sibir añızdarı boyınşa, Köşimdi ğana emes, onıñ ülken wlı Ahmet Kereydi de Sibir hanı dep atağan. Basqa bir derekterde Ahmet Kerey Köşimniñ isin jalğastıruşı, ol 1573 jılı qaytıs bolğannan keyin taqqa ağası otıradı. Basqa bir derekterde Keşim han 1572 jılı bilik tizginin öz erkimen wlı Ahmet Kereyge beredi, biraq ol 4 jılday ğana bilep, qayın atası Şığaydıñ qolınan qaza tabadı. Seytip bilikke Keşim qayta oraladı [12].
Ahmet Kerey şınımen de han boluı mümkin. Alayda Sibirdiñ tağında emes, derekterde şay¬banidterge täueldi aumaqtıñ birinde bilik etui aytıladı. Sibir handığı Tobıl men Jayıqtıñ joğarğı ağısı arasın qamtığan. Ahmet Kerey jäne Keşim Bwhar jäne qazaq swltandarımen tığız baylanısta bolğan.
Ahmet Kerey esimine baylanıstı eskerte ketetin bir jay, esimniñ ekinşi böligi «kerey» tribonimimen say kelui bekerden beker emes. Reseylik şığıstanuşı V.V. Bartol'd Qırım swltanı Qajı Kereydiñ ekinşi esimi joğarıda keltirilgen äulettiñ hanzadalarınıñ atalıqtarınıñ ruı kerey bolğandığın rastaydı [13]. Olay bolsa Ahmet Kereydiñ atalığı Qazaqstannıñ soltüstiginde köp twratın kerey ruınan şıqtı degen qorıtındı jasauğa boladı.
1571 jılı Sibir men Mäskeu arasında qarım-qatınas uşığa bastaydı. Mäskeudi qırımdıqtar örtke orağannan keyin orıs memleketin älsiz dep sanağan Keşim Oraldağı antireseylik keñil küyge qoldau körsetip, küşin çeremis, ostyak pen başqwrt keterilisterine bağıttaydı. «Prihodil s Tobola Sibirskogo saltana brat Mametkul' (plemyannik Koşima Muhamet Kul), sobravsya s rat'yu, dorog provedıvati, kude itti rat'yu v Perm', da mnogih naşih dannıh ostyakov pobili, a jenı ih i deti v polon poveli»,- dep sibirlikterdiñ is-äreketi turalı orıs derektemeleri mälimet berude [14].
Qarım-qatınastıñ uşığuına Reseydiñ şığıs elderi jönindegi wstanğan sayasatı sebepşi boldı. 1572 jılı auqattı endirisşi Stroganovtar mıñ kazaktı jaldap wstauğa joğarıdan kelisim aldı [15]. Öziniñ äskeri joyqın küşine sengen Stroganovtar Ortalıq Oraldağı jergilikti twrğındardı qırıp salıp, Mäskeuge täueldi emes jerlerge patşadan gramota swraydı: «na Tobole reke kreposti im podelati, i snaryad vognyanoy, i puşkarey, i pişal'nikov i storojey ot sibirskih i nogayskih lyudey derjati… po obe storonı Tobolı reki po rekam i ozeram i do verşin dvorı staviti, i les seçi, i paşni pahati i ugod'ya vpadeti» [16].
1582 jılı Köşim wlı Äli Arslan bastağan sibir jasağı Çusovoy özeni boyındağı orıs eldimekenine şabuıl jasaydı. Olardıñ Sibirge jürgizgen belsendi sayasatı 1580 jılı Haqnazar han qaytıs bolıp, Qazaq handığınıñ älsireuine baylanıstı edi. Handıkta talas-tartıs orın alıp, qwt-bereke qaşadı, sol sebepti Oral men dalalıq Tobıl mañı mañğıttar qolına köşedi. Haq Nazardıñ mwrageri Sığay Bwqar hanınıñ qol astına köşuge mäjbür boladı.
Alayda Äli Arslan bastağan jasaq Çusovoydağı Stroganovtar bastağan kazaktar jasağın jeñe almadı. Sibirde äskerdiñ joqtığın paydalanıp, Stroganovtar men kazaktar ataman Ermaktıñ bastauımen 1582 jıldıñ küzinde Iskerge şabuıl jasaydı. Köşimniñ uaqıtşa jeñilisin paydalanıp hantı men mansılardıñ äskeri orıstarğa qosıldı. Ermakqa toytarıs bere almağan Keşim Iskerdi tastap, Qazaqstannıñ soltüstik dalasına ketuge mäjbür boldı.
Köşim üşin jağday teris sipat aldı. 1582 jılı Sığay men onıñ wlı Täuekel Bwharmen odaqtasıp, Taşkent bileuşisi Baba swltannıñ bıt-şıtın şığaradı. 1583 jılı Täuekel Bwqarmen aradağı qatınasın joyıp, Sırdariya boyındağı qalalardı qaytaru maqsatındağı amal-äreketke köşedi. Qazaq ta, bwharlıqtar da sın sağatta Köşimge kömek bere almadı. Tipti Köşimmen odaqtas mañğıttar da tikeley kömek kersete almadı. Sebebi Ismail bilegen uaqıttan bastap-aq mañğıttar Mäskeudiñ ıqpalınan şığa almadı. Kömektespek tügil mañğıttar Keşimniñ jeñilisin şeber paydalanıp, Ermaktan qaşqan Sibir türkileriniñ basın biriktirip Tobıl özeni alqabında jaña «Taybwğa» wlısınıñ negizin qaladı [17].
Iskerde twraqtağan Ermak jergilikti twrğındardan ant qabıldap, olardan salık jinay bastağan. Al kazaktar «zabirali u vogulov (mansı avt.) vse, çto nahodili, ostavlyaya nesçastnıy narod v ih ubogih yurtah soverşenno obob¬rannımi i bez vsyakogo prodovol'stviya», – deydi derekter [18].
Äytse de 1584 jıldıñ tamızında Ermak qaza boladı. Dese de, Köşim jeñistiñ jemisin köre almadı. 1585 jılı Isker qalasın Qadırğali Jalayır bi men taybwğalıq Seyd Ahmet bastağan qazaq jasağı basıp aladı. Bwl is-şaranı mañğıttar ne qazaq hanı Täuekel wyımdastırdı ma ol jağın aytu qiın. Biraq tömende keltiriletin eki jayt bizge 1585 jılğı Isker qalasınıñ jaulap alınuı Qazaq handığı bileuşisiniñ iske asqan oyınıñ däleli bola aladı. Birinşiden, mañğıt Oraz Mwhammed Taybwğa wlısınıñ iesi bolıp jariyalanğan soñ, taybwğanıñ şın wrpağı Seyd Ahmet basqa jerden odaqtas izdeuge mäjbür boldı. Ekinşiden, Qadırğali bidiñ qasında jürgen Täuekel hannıñ jieni on bir jasar Oraz Mwhammed swltan Sibir hanı atanuğa ümitker boldı.
Sonımen qatar Mäskeu Sibirdi jaulap alu oyınan eş bas tartqan joq. 1585 jılı Sibirge Mansurovtıñ jasağı attansa, 1586 jıldıñ basında oğan järdemge V. Sukin men I. Myasnovtıñ jasağı jiberildi. 1586 jıldıñ jazında orıstar Tümen bekinisin saladı, al bir jıl öte kele Danila Çulkov Iskerden qaşıq emes jerde Tobıl bekinisiniñ negizin qalaydı [19].
1588 jılı Qadırğali, Oraz Mwhammed pen Seyd Ahmed Tobıl bekinisine twzaqqa tüsiru maqsatında qonaqqa şaqırılıp, sol jerde twtqındaladı [20]. Täuekel han sol mezette Bwhar handığımen küresip jatqan soñ sibirlik şaruağa belsendi aralasa almaydı. Söytip qısqa merzimde (1585-1588 jj.) qazaq handığınıñ qol astında bolğan Sibir qaytadan Mäskeu men Köşim han arasındağı wrıs dalasına aynaladı.
1590 jıldıñ jazında Köşim han keybir mañğıt mırzalarımen odaqtasıp, Sibirdegi orıs biligine qarsı aşıq äskeri qimıl jasay bastaydı. Sätsiz bolğan äskeri is-qimıldardan soñ Köşim han Sibirden ketip, amalsızdan mañğıttar ieliginde twraqtaydı. 1595 jılı ol Şeyh Mamay nemeresi, Äulie mırzanıñ «Avliya mirzin jerin» jaulap alıp, sonda ordasın tigedi [21]. Köşimniñ äli de bolsa Mäskeuge qarsı bağıttalğan äskeri qimılın toqtatpağan soñ, onıñ ordası tek Obağan añğarında, Mañğıt jwrtı men Sibir şekarasınıñ boyında ornalasuı mümkin. 1595-96 jıldarı bwharlıq han Abdulla Köşimge mañğıttarmen jan-jaldaspay, olarğa tiesili jerlerin qaytarıp beru turalı hat jazadı. 1598 jılı Köşim şınımen de Ob' pen Ertis arasında köşip-qonıp jüredi. Osı jerde Köşimniñ ordası orıs jasağınıñ şabuılına tap bolıp, amalsızdan mañğıttarğa qaşıp, solardıñ qolınan qaza tabadı.
Sibirdiñ ormandı aumağı tüpkilikti Mäskeulik memlekettiñ qolına köşti, al onıñ ormandı dala jäne dala öñirleri qazaq, qalmaq pen mañğıt bileuşileriniñ şayqas alañına aynaldı. XVI ğasırdıñ soñı men XVII ğasırdıñ basında qazaqtan basqa sol aumaqta qalmaqtar, başqwrttar, tobıldıqtar men barabindıqtar qonıs tepse, Sibirdiñ Reseyge qosıluınan keyin ondağı köşpendi taypalar dala öñirine köşip ketti. 1601 jılı Sibirdiñ jaña hanı Tobıl men Obağan arasında Orda tikken Äli Arslan atandı.
XVII ğasırdıñ basında Soltüstik Batıs Qazaqstannıñ aumağı qazaq, qalmaq pen Resey arasındağı qantögis arenasına aynaldı. Mañğıt jwrtı osı kezde sayasi dağdarısqa wşıraydı. Şeyh Mamaydıñ wrpaqtarı, batıs mañğıttarmen şayqasta qazaq hanımen odaq jasasadı. 1601 jılı mañğıt mırzaları Şaim men Jan Arstan qazaqtarmen odaqtasıp, Miass pen Iset özenderiniñ jağasında qıstamaqşı boladı [22]. Olar uaqıt öte kele Reseyge qarsı şığu üşin Äli Arslanmen odaqtasudı köz-deydi.
Äli Arslan 1601 jılı Tobıl men Obağan aralığında, kerey taypaları meken etken ölkege öz ordasın tikti [23]. G. Millerdiñ joramalı boyınşa Äli Şwbarköldi [24] meken etken. Bizdiñ oyımızşa, äñgime Alaköl turalı boluı mümkin, sebebi eki atau da orısşağa audarılğanda «pestroe ozero» deytin bir mağına beredi. 1605 jılı Şortandı köliniñ jağasına ornıqtı. 1606 jılı Äli başqwrt pen mañğıttıñ mıñdıq jasağın basqardı jäne qaytadan Mäskeuge bağınğan ölkelerge şabuıl jasaudı josparladı.
Qazaqstannıñ soltüstiginde qalmaktardıñ payda boluı Äli Arısılannıñ äreketin aytarlıqtay qiındata tüsti. Qalmaq nemese oyrat taypaları XVI ğasırdıñ ayağında Ertis özeniniñ joğarğı jağında köşip jürdi, al, olardıñ bir böligi qazaq hanı Täuekelge bağınğan. XVII ğasırdıñ basında qalmaqtar bodandıqtan şıqqısı kelip ärekettendi, biraq 1604 jılı jeñiliske wşıradı. Sol kezde olardıñ batıstı betke alıp köşui bastaldı. 1607-1614 jıldarı qalmaqtar odaqtas retinde Köşim hannıñ wrpaqtarınıñ äskeri-sayasi şaralarına belsene qatısa bastadı.
1607 jılı köktemde Äzim, Esim, Künsüyer swltandar qalmaqtarmen birge Tümen uezi Qıñır (Kınır) qalasınıñ mañayındağı elderge şabuıl jasadı, ol kezde Äzimniñ qonısı Obağanda edi [25]. Sol kezde olardıñ ağası Qanay mañğıttıñ Pen mırzasımen odaqtasıp, Tobıl bolıstığına şabuıl jasadı, al Äli Arıslannıñ özi Sibir men Başqwrtqa jorıq jasaudı josparladı [26].
Jazda ol Tarağa jorıq jasauğa attanadı, osını paydalanğan N. Iz'etdinovtıñ jasağı onıñ ordasına basıp kirip, Äli men Äzimniñ otbasın twtqındaydı [34]. Han olardı qwtqarmaq bolğanımen, jeñiliske wşırap, bir jıldan keyin twtqınğa tüsedi [27]. Oğan jauap retinde mañğıttıñ Orıs mırzası «eñ mıqtı degen … 2000 äskerimen tümenge attanadı» [28].
Biraq bwl şara sätsizdikke wşıradı. Sibir hanınıñ lauazımı Köşimniñ basqa wlı Esimge auıstı. Şamamen sol kezde Tobıl mañınıñ dalası qalmaqtardıñ qolına köşedi. Kem degende 1616 jılı Esim han Salbar jäne Köşir tayşılarmen birge «Ertis jağalauında… qazirgi Semey qalasınıñ töñireginde» bolğan [29].
Osılayşa biz XVII ğasırdıñ 10-20 jıldarı qalmaqtar Tobıl boyında aytarlıqtay ornığıp qalğanın köremiz. Äytse de bwl jergilikti halıqtıñ ol jerdi tastap ketkenin bildirmeydi. Qalmaqtar jergilikti halıqtı joyıp jibermey, olardıñ bileuşi toptarın özderine bağındırıp aldı. «Qalmaq handarınıñ tarihı» attı, avtorı jasırın eñbekte 1618 jılğı öziniñ batıs jorığında torğıt tayşası Ho Ürlik «özi basıp alğan böten eldermen… türki taypaları birge köşip-qondı» [30]. Qazaqstannıñ soltüstigi men Oral mañındağı qazaq pen başqwrttar qalmaqtar üşin «böten elder» bolğanı mälim.
Wzaqqa sozılğan qazaq pen qalmaq arasındağı qantögis alma kezek jeñispen ayaqtalıp otırdı. Tobıl mañı qalmaqtardıñ tılına aynaldı. 1616 jılı qalmaqtar qazaq hanı Esimdi talqandadı jäne özderiniñ biligin Wlı jüzge ornattı. Al 1627-1628 jıldarı küş jiıp alğan Esim han qalmaqtardıñ bıt-şıtın şığardı.
Sonıñ äserinen qalmaqtar jappay orıs şekarasına qaray ığısa bastadı da, soñınan Mäskeudiñ qol astındağı Sibir tatarları men başqwrt jasaqtarına şabuıl jasaydı. Oğan qosa bwl jeñilis olardıñ işki jağdaylarınıñ şielenisuine äkeldi [31].
1629-1635 jıldar aralığında Sibirdegi orıs ieligine şabuıl jasağan qalmaq öskeriniñ basşısı bolğan Esimniñ wlı Abılay Kerey 1628 jıldan keyin Sibir hanı degen lauazım aladı. Oğan qosa onıñ jieni Däulet Kereydiñ köşi Soltüstik Qazaqstandağı «Esil özeniniñ arğı betindegi Kişitaudı» mekendeydi [32].
1636 jılı Däulet Sibir handığınıñ nominaldı basşısı jäne Soltüstik Qazaqstandağı qalmaqtardıñ syuzereni boldı. Onıñ biliktegi jağdayı ekiwştı boldı, öytkeni qalmaq tayşılarınıñ işindegi eñ qwdirettisi Haara – Hulı Batur 1635 jılı wlı qontayşı lauazımın qabıldap, şığıs qalmaqtarın biriktiruge belsene kiristi. Şın mänisinde jaña memleket Joñğar nemese Oyrat handığı payda boladı. Tipti Şıñğıs wrpağı degen ataq Batırğa kerek bolmay qaldı. Öytkeni oyrattar qazaqtıñ qandı soğısınan bosay almadı.
Däulet Qazaqstannıñ soltüstigindegi Baturğa bağına qoymağan «kişi» tayşınıñ kömegin paydalandı. Onıñ üstine qazaq-joñğar soğısı kezinde 1643 jılı ıqpaldı qalmaq tayşısı Kündelen Joñğar jäne Edil qalmaqtarına qarsı qazaq swltanı Jäñgirmen odaqtastı [33]. Kündelen men Talay tayşınıñ balaları Tobıl men Toğızaqta köşip jürgen Köşimniñ wrpaqtarın qoldap jürdi. Däulettiñ Baturdan Mäskeuge qarsı äskeri kömek swrauı sätsiz boldı.
XVII ğasırdıñ 40-jıldarınıñ ortasında Oral men Tobıldıñ joğarı jağın ielengen Erden tayşı qontayşı lauazımına ie boldı. Ol orıs şekarasına birneşe ret şabuıl jasağan Däulet Kerey men onıñ jienderi Küşik pen Bwqanı qoldauın jalğastıra berdi.Olardıñ soñğı jorığı qalmaq tayşısınıñ Köşim äuletiniñ äskerine qarsı küşi jıldan jılğa älsirep bara jatqan uaqıtta XVII ğasırdıñ 50-jıldarında boldı. Bwqa men Küşiktiñ Baraba tatarlarınıñ basım böligin twtqınğa alğan 1659 jılğı jorığınan keyin olarğa qontayşınıñ elşisi kelip, Barabanı öz wlısı dep sanağandıqtan twtqındarın bosatuın talap etti. 1661 jıldan keyin Köşim äuleti turalı mağlwmattar şejire betterinen köringen joq jäne Sibir handığı Aziyanıñ sayasi kartasınan joğalıp ketti. Küşik bolsa 1663-1667 jılğı başqwrt köterilisine «sibir» emes «başqwrt» hanı retinde belsene qatısqısı keldi. 1667 jıldan keyin Küşik qaraqalpaqtı bölip äketti de, keyin qaraqalpaq hanı retinde tanıla bastadı [34].
Sibirdegi şayban wrpaqtarı turalı estelikter tek qana aşamaylı kereydiñ sıban ruı arasında ğana qaldı. Kereydiñ bir böliginiñ özderiniñ köşip-qonıp jürgen Ertisten Tobılğa deyingi jerinde qaluı mümkin, al onıñ basım böligi oñtüstikke qaray Orskiden Ortalıq Qazaqstanğa deyin köşip jürgen.

1. Abramov N. Sibirskie tatarı // Tobol'skie gubernskie vedomosti, 1861. № 35.
2. Miller G. F. Istoriya Sibiri. T. 1. M. – L. : Izd-vo AN SSSR, 1937, 189-190 bb. Sonda, 190-b.
3. Safargaliev M. G. Raspad Zolotoy Ordı // Na stıke kontinentov i civilizaciy… Iz Trepavlov V. V. Obşestvennıy stroy v Mongol'skoy imperii XIII v, – M, 1993.
4. Fayzrahmanov G. L. Istoriya sibirskih tatar (s drevn. vremen do naçala XX v.). Kazan, 2002.
5. Välidi Tugan Ä.-3. Başkorttardın tarihı. Tirek häm tatar tarihı. – Öfe, 1994. 25-b.
6. Usmanov M. A. , Şayhiev R. A. Obrazcı tatarskih narodno-kraevedçeskih soçineniy po istorii Zapadnoy i YUjnoy Sibiri // Sibrskaya arheografiya i istoçnikovedenie, – Novosibirsk, 1979. 91-bet.
7. Miller G.F., 194-b.
8. Levşin A. I. Opisanie kirgiz-kays. ili kirgiz-kazaç'ih ord i stepey. – A.: Sanat, 1996. – 156 b.
9. Katanov N. F. Predaniya tobol'skih tatar o pribıtii v 1572 godu muhammedanskih propovednikov v g. Sonda,-58-59-6.
10. Bartol'd V. V. Girey // Soçineniya. – M. : Nauka, 1968.-T.4.-522 b.
11. Krasinskiy G. Pokorenie Sibiri i Ivan Groznıy // Voprosı istorii, № 3.1947.
12. Skrınnikov R. G. Sibirskaya ekspediciya Ermaka. – Novosibirsk, 1982. – 115-6.
13. Miller G. F. Istoriya Sibiri. T. 1. – M., L.: Izd-vo AN SSSR, 1937. – S. 339-340. Sonda. 230-231-better.
14. Trepavlov V. V. Istoriya Nogayskoy Ordı. – M., 2002. – S. 325.
15. Miller G.F. Istoriya Sibiri. T. 1. -M., L.: Izd-vo AN SSSR, 1937.-S. 220.
16. Kozıbaev M.K. Istoriya i sovremennost'. – Alma-Ata, 1991.-158 b.
17. Miller G.F. 276 b.
18. Trepavlov V. V. Istoriya Nogayskoy Ordı. – M., 2002. – 53 b.
19. Miller G.F.-169-6.24.25.26.27.28. Sonda. 165,190,204,197,199-200- 66.
20. Miller G.F. , 208 b. Istoriya kalmıckih hanov // Lunnıy svet: Kalmıckie istoriko-literaturnıe pamyatniki. – Elista, 2003, 56 bet.
21. Viktorin V. M. Etnokonfessional'nıe svyazi tyurkskih narodov s kalmıkami v Nijnem Povolj'e i Predkavkaz'e//Pigkoİo8. narod. ru/info/tiirk-13. Htm. 411-b. Sonda,- 413b. Sonda, – 278-279 b.
22. Abuseitova M.H. Vzaimootnoşeniya Kazahstana so stranami i narodami Central'noy Azii // Istoriya Kazahstana i Central'noy Azii. – Almatı: Dayk-Press, 2001. 348 b.