ۇلىبريتانيا تاريحشىسى لوۋرەنس فريدمان حالىقارالىق قاتىناستار، سىرتقى ساياسات پەن ستراتەگيا تاقىرىبىن زەرتتەيدى. ول قىرعيقاباق سوعىس، يادرولىق تەكەتىرەس، ۋكرايناداعى سوعىستىڭ شىعۋ تاريحى مەن بارىسى تۋرالى اكادەميالىق ەڭبەكتەر جازعان. ازاتتىقتىڭ گرۋزين قىزمەتى تاريحشىمەن سويلەسىپ، تاراپتاردىڭ جەڭىسكە جەتۋ جانە ءپۋتيننىڭ يادرولىق قارۋ قولدانۋ ىقتيمالدىعى تۋرالى سويلەستى.
سەر لوۋرەنس فريدمان بۇكىل ءومىرىن سوعىس پەن ديپلوماتيانى زەرتتەۋگە ارناعان. بريتان تاريحشىسى حالىقارالىق قاتىناستار، سىرتقى ساياسات جانە ستراتەگيا باعىتىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. قىرعيقاباق سوعىس، يادرولىق تەكەتىرەس، اسكەري وپەراتسيا جۇرگىزۋ ساياساتى تۋرالى اكادەميالىق ەڭبەكتەر جازعان. 2019 جىلى Oxford University Press باسپاسى تاريحشىنىڭ “ۋكراينا جانە ستراتەگيا ونەرى” دەگەن كىتابىن باسىپ شىعاردى. لوۋرەنس ەڭبەگىندە رەسەي-ۋكراينا كيكىلجىڭىنىڭ شىعۋ تاريحى مەن بارىسىنا ستراتەگيالىق كوزقاراس تۇرعىسىنان قارايدى.
زاماناۋي قورعانىس پەن سىرتقى ساياسات سالاسىنىڭ ساراپشىسى كەزىندە چيلكوت زەرتتەۋىنە قاتىسىپ، ۇلىبريتانيانىڭ يراك سوعىسىنداعى ءرولىن زەرتتەگەن. ول ازاتتىقتىڭ گرۋزين قىزمەتىنە ۋكرايناداعى سوعىستا كەز كەلگەن تاراپ جەڭىسكە جەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ، نەگە پۋتين يادرولىق قارۋ قولدانبايدى دەپ ويلايتىنىن ءتۇسىندىردى.
ازاتتىق: ستراتەگيا تۋرالى ەڭبەكتەرىڭىزدە “سوعىس كوبىنە جوسپار بويىنشا جۇرمەيدى” دەگەندى ءجيى ايتاسىز. مۇندايدا جىبەرىلگەن قاتەلەر ءۇشىن قۇن تولەۋگە تۋرا كەلەدى. ۋكرايناداعى سوعىس وسى ايتقاندارىڭىزدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى ەمەس پە؟ سولاي بولسا،ول رەسەي ءۇشىن نەنى بىلدىرەدى؟
لاۋرەنس فريدمان: بۇل – وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. كوپ ادام رەسەي سوعىس باستايدى دەگەنگە سەنگەن جوق. ءوز باسىم ماسكەۋ سوعىس باستاۋى مۇمكىن دەگەن ىقتيمالدىقتى ەشقاشان ويىمنان شىعارعان ەمەسپىن. سكەپتيكتەر ۋكراينانىڭ جەر كولەمى، حالىق سانى، مەن اسكەرىن، باسقىنشىلارعا قارسىلىعىن ەسكەرىپ، رەسەي سوعىستا جەڭىسكە جەتۋى مۇمكىن دەگەندى ەلەستەتە المادى.
رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى العاشقى اسكەري وپەراتسيالارىنىڭ ءوزى ءساتسىز اياقتالدى. 2003 جىلى يراكتا بولعان سوعىسپەن سالىستىرعاندا، ۋكراينا – جوسپار بويىنشا جۇرمەگەن سوعىستىڭ ۇزدىك مىسالى. يراكتا ءبارى اسكەري جوسپار بويىنشا ءجۇردى، بىراق سوعىستىڭ سالدارىنا كەلگەندە ماسەلە ۋشىعىپ كەتتى. ال رەسەي ءالى سوعىستىڭ سالدارىنا جەتكەن جوق. كرەملدىڭ بىرنەشە كۇن ىشىندە سوعىستى اياقتاپ، كيەۆكە قۋىرشاق ۇكىمەت وتىرعىزامىن دەگەن جوسپارى ورىندالماي، ۋكراينانىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان، رەسەيدى اسكەري مودەرنيزاتسيا بويىنشا 10 جىلعا شەگەرىپ تاستاعان، ونداعان، جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن قيعان سۇراپىل سوعىس باستالدى. شىعىنى وراسان سوعىستىڭ جەتىستىگى تىم از. ورىستار سوعىستىڭ باسىندا عانا كىشكەنە جەتىستىككە جەتتى. جاۋلاپ العان قالالارىن ۇستاپ قالا المادى، كوپ اۋماقتان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. سولەداردى، جاقىن ارادا باحمۋتتى (دونەتسك وبلىسىنداعى قالالار) قوسقاننىڭ وزىندە رەسەيدىڭ اسكەري جەتىستىگى از. رەسەي قولىنا وتكەن اۋماقتارىن قيراتىپ تاستادى. ولار شىنىمەن ۇلكەن اكتيۆ سانالمايدى. سوندىقتان بۇل شىنىمەن پايداسى جوق سوعىس دەر ەدىم.
ازاتتىق: ۇلىبريتانيا يراكتاعى سوعىستان قانداي ساباق الۋى كەرەك دەگەنگە “ەندى بۇلاي جاساماڭدار” دەپ تاۋىپ ايتىپ ەدىڭىز. رەسەي وسى قاراپايىم نارسەنى ءتۇسىندى مە؟
لاۋرەنس فريدمان: قازىر رەسەيلىكتەردىڭ كوبى سوعىس ناشار يدەيا بولعانىن، رەسەي بىردە-ءبىر ماقساتىنا جەتپەگەنىن، كەرىسىنشە، دامۋى بىرنەشە جىلعا كەنجەلەگەنىن ءتۇسىندى. بىلتىر مۇناي باعاسىنا بايلانىستى ەكونوميكاسى قاتتى زارداپ شەكپەدى. بيىل مۇناي باعاسى ءتۇستى، رەسەي ءوز نارىعىنان ايىرىلىپ قالدى. رەسەيگە ينۆەستيتسيا كەلىپ جاتقان جوق. سوندىقتان قازىر ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ كەزەڭى بولىپ جاتىر. رەسەيلىكتەردىڭ كوبى مۇنى جاقسى بىلەدى. حالىقتى بىرىكتىرۋشى اسەر بايقالادى. بىراق بۇل ادامدار جاعدايدى وزگەرتۋگە تالپىنىپ، ويىن اشىق ايتاتىن كەزەڭ ەمەس. ازىرگە رەسەيلىكتەر “جوققا شىعارۋ” كەزەڭىنەن ءوتىپ جاتىر دەپ ويلايمىن. پرەزيدەنت ۆلاديمير پۋتين ماقساتىنا جەتپەي، سوعىستى اياقتاعىسى كەلمەيدى. ماسەلە وسىندا سياقتى.
ازاتتىق: پۋتين سوعىستى اياقتاي الا ما؟
لاۋرەنس فريدمان: پۋتينگە مۇنداي شەشىم قيىن سياقتى. ويتكەنى سوعىستى اياقتاسا، جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى.
ازاتتىق: بۇل ۋكراينانىڭ جەڭىسى سياقتى كورىنۋى مۇمكىن بە؟
لاۋرەنس فريدمان: بۇل جەڭىس سياقتى قابىلدانۋى مۇمكىن. ۋكرايندەر وق اتۋدى دوعارۋدان باسقاعا كەلىسپەيدى. ولار تاۋەلسىزدىگىن قولدان بەرىپ قويمايدى. سوندىقتان رەسەي الىسقا بارا المايدى. بۇل رەسەيدىڭ تۇراقسىز جاعدايدا قالعانىن كورسەتەدى. بىراق رەسەيگە ۋكرايناعا كوزقاراسى بولەك بيلىك كەلمەيىنشە، تۇراقسىزدىق جويىلمايتىن سياقتى. مۇنداي كيكىلجىڭدەردەن الاتىن ەڭ ماڭىزدى ساباق: سوعىس باستاۋ وڭاي، اياقتاۋ قيىن. قازىرگى سوعىس 2014 جىلى باستالعان. بىراق سوعىس قارقىنىن تەجەۋگە، ونىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋگە مۇمكىندىك بولدى. بولاشاققا قويىلاتىن ماڭىزدى سۇراقتاردىڭ ءبىرى – مىناۋ: سوعىستى ەكىنشى رەت اۋىزدىقتاۋعا بولا ما؟ وسى جىلدار ىشىندە كيكىلجىڭ شەشىلمەدى، ادامدار ءولىپ جاتتى. بۇل كيكىلجىڭ الداعى ۋاقىتتا شەشىلە مە، بىلمەيمىن. شەشىلمەي، وسى كۇيى قالۋى دا مۇمكىن. رەپاراتسيا مەن سوعىس قىلمىسى ماسەلەلەرىنە قاتىستى تولىقتاي بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ مۇمكىن ەمەس. سوعىستى اياقتاۋ ءۇشىن رەسەيگە باسقا بيلىك كەرەك نەمەسە پۋتين تاعىنان شەتتەتىلۋى كەرەك. قازىر ەكەۋىنەن دە ءۇمىت جوق. بىراق بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى ماسكەۋدە نە بولىپ جاتقانىن ەشكىم انىق بىلمەيدى.
ازاتتىق: بىر تاراپتىڭ جەڭىسىنەن گورى وق اتۋدى دوعارۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلۋ ىقتيمالدىعى جوعارى سياقتى بولىپ كورىنبەي مە؟
لاۋرەنس فريدمان: رەسەي تولىقتاي جەڭىسكە جەتەدى دەپ ويلامايمىن. ويتكەنى ۋكراينانى قالاي باعىندىراتىنىن تۇسىنبەيمىن. بۇل سوعىس ناتيجەسىن انىقتاۋى مۇمكىن.
“بەرەنىن بۇزىپ، ءىشىن قوپارادى”. ۋكرايناداعى سوعىستا رەسەي اسكەري تەحنيكاسى قالاي كۇيرەدى؟
ازاتتىق: رەسەيدى بىردەن جەڭۋگە بولا ما؟
لاۋرەنس فريدمان: ۋكراينا رەسەي اسكەرىن ءوز اۋماعىنان شىعارىپ تاستاسا، ماسكەۋ جەڭىلەر ەدى. قازىر مۇنى جۇزەگە اسىرۋ قيىن، بىراق مۇمكىن. قىرىمنان ايىرىلۋ پۋتين ءۇشىن ۇلكەن سوققى بولادى دەپ ويلايمىن. ورىستاردى 2013 نەمەسە 1991 جىلعى شەكاراعا دەيىن ىسىرسا، ورىسشا سويلەيتىن ازاماتتارعا كەپىلدىك بەرۋگە بولار ما ەدى.
ۋكراين گەنەرالى بولسام، ورىستاردى ءار مەتر سايىن ەلىمنىڭ اۋماعىنان ءارى تىقسىرۋعا ەش قينالماس ەدىم. ال رەسەي اسكەرىنە جاۋلاپ العان جەرلەرىن قورعاپ قالۋدىڭ اسا ءمانى جوق. ولار سوعىستان از دا بولسا ءۇزىلىس الۋ ءۇشىن قولىنداعى اۋماقتار ازات ەتىلگەنىن قالايتىن سياقتى…
ۋكرايندەردىڭ جەڭىسكە جەتۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. سوعىستى باستاۋداعى ماقساتىنا قاراساق، رەسەيدىڭ جەڭىستەن مۇلدە ءۇمىتى جوق. بىراق ولار ماقساتىن قايتا قاراي الادى. ۋكرايندەرگە دە قيىن، سوندىقتان ناقتى قورىتىندى جاساۋ مۇمكىن بولماي وتىر.
ازاتتىق: ۋكراينا جارتىلاي جەڭىسكە جەتۋى مۇمكىن بە؟ بۇل قالاي بولادى؟
لاۋرەنس فريدمان: ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيدىڭ سوعىس باستالعاندا ايتقان ءسوزىن ەسكە الساق، ولار 23 اقپانداعى شەكاراعا ورالىپ، ءومىر سۇرە الار ەدى دەپ ويلايمىن (رەسەي ۋكرايناعا 24 اقپاندا باسىپ كىردى). رەسەي بۇل ۇسىنىستى قابىلداماعان شىعار، بىراق زەلەنسكي كەي ماسەلەلەردى ورتاق ازاماتتىق بەرۋ ارقىلى شەشكىسى كەلگەن سياقتى. ولاردا وسى جاعدايمەن ارى قاراي قالاي ءومىر سۇرۋگە بولاتىنى تۋرالى ستسەناريلەر بولعان شىعار.
ۋكراينا سنيگيريوۆكانى ازات ەتتى. قالا حالقى ۋكراين اسكەريلەرىن قالاي قارسى الدى؟
كەيىن ءبارى قيىنداپ كەتتى. قىركۇيەككە قاراي ۋكرايندەر وپتيميستىك كوزقاراستا ەدى. ويتكەنى ولار الدىڭعى شەپتە بولدى، كەيىن موبيليزاتسيا كومەگىمەن جينالعان رەسەيلىك جاۋىنگەرلەر كەلدى. رەسەي اسكەرىنىڭ سانى باسىم بولدى. ءبىز ويلاعاننان دا كوپ. ورىستاردىڭ ۇيىمشىلدىعى ارتتى. ولار جينالىپ، اسكەر كۇشىن قالاي پايدالانۋدى ءتۇسىنىپ الدى. اۋا رايى دا ۋكرايندەرگە قولايسىزدىق تۋعىزدى. وسىلاي قوس تاراپ تا جاڭا شابۋىل جولدارىن ىزدەپ جاتىر…
قازىر رەسەيدە اسكەر سانى جەتكىلىكتى بولعانىمەن، اسكەري تەحنيكاسى جوق. سوعىستا كوپ تەحنيكاسىنان ايىرىلدى، قولدا بار جابدىقتىڭ جاعدايى ناشار. سوندىقتان قارا كۇشكە سالىپ، كوپ ادامدى قۇربان ەتىپ، ۋكرايندەر شەبىن بۇزىپ وتەمىز دەپ وتىر. ۋكرايندەر كوبىرەك مانەۆر جاساعىسى كەلەدى. بىراق مايداندا قارسىلاستىڭ ءالسىز تۇسىن بىلمەي، سوققى جاساۋ قيىن. ەندى الداعى بىرنەشە ايدا نە بولاتىنىن كورەمىز. سوندا قوس تاراپتىڭ دا الەۋەتى بەلگىلى بولادى.
ازاتتىق: رەسەي اسكەرىندەگى وزگەرىستەر تۋرالى سويلەسسەك. گەنەرال ۆالەري گەراسيموۆ ۋكراينا ناۋقانىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. پۋتين وعان ناۋرىزعا دەيىن دونباسستى تۇگەل جاۋلاپ الۋدى تاپسىرىپتى دەگەن اقپارات بار. بۇل “كيەۆتى ءۇش كۇندە جاۋلاپ الۋ” جوسپارىنا ۇقساس نارسە ەمەس پە؟
لاۋرەنس فريدمان: پۋتين سولاي جاساعىسى كەلسە، گەراسيموۆكە بۇيرىق تۇسسە، دونباسستى الۋعا جانىن سالادى دەپ ويلاعان شىعار. بۇل اقپاراتتى مەن دە ەستىدىم. گەراسيموۆكە دونباسستى الۋ قيىنعا سوعادى. رەسەي باحمۋتتى جاۋلاپ الۋى مۇمكىن. قازىر ۋكرايندەردىڭ الدىندا قيىن شايقاس تۇر. ولار قاھارماندىقپەن كۇرەسىپ جاتىر. تاراپتار قانداي شىعىنعا، ياعني سوعىس الاڭىندا قانشا ادامىن جوعالتۋعا دايىن ەكەنىن ءبىلىپ، ويلانعانى ءجون. رەسەي شەشۋشى شايقاستاردىڭ الدىندا قورعانىسىن كۇشەيتىپ الدى. شابۋىلدا “ۆاگنەر” توبىنىڭ جالدامالى اسكەرى بولدى. پۋتينگە جاي عانا قورعانۋ جەتكىلىكسىز. ولار شابۋىلعا ورالعىسى كەلەدى. ۋكرايندەردىڭ دە ماقساتى – سول.
“ۆاگنەرگە” الدانىپ قالدى”. رەسەي تۇرمەسىندە وتىرعان قىرعىز ازاماتى ۋكرايناداعى سوعىستا وپات بولدى
الداعى بىرنەشە اپتادا رەسەيدىڭ شابۋىلى قيىن بولاتىن سياقتى. ۋكراينا “رەسەي موبيليزاتسيا كومەگىمەن كوپ ادامدى اسكەرگە العانى” تۋرالى اقپاراتتى ءجيى قايتالاپ جاتىر. ويتكەنى باتىس ەلدەرى اسكەري كومەگىن توقتاتپاسا دەيدى. رەسەيدىڭ جاقسى قورعانىس پوزيتسياسىنا الەۋەتى بار دەپ ويلايمىن. ۋكرايندەرگە شابۋىلداپ، جەڭۋگە اسكەري قۋاتى جەتپەيدى. ۋكراين بولسام، ورىستاردىڭ شابۋىلداعانىن كۇتەر ەدىم. ويتكەنى شابۋىل ۇيىمداستىرعاننان الدىڭا كەلگەن جاۋدى جەڭگەن وڭايىراق.
ازاتتىق: قيىن بولسا دا، ءدال وسى جاعدايعا رەسەيدىڭ، گەراسيموۆتىڭ كوزىمەن قاراپ، بۇل شايقاستاردىڭ ستراتەگيالىق ءمانىن تۇسىندىرە الاسىز با؟
لاۋرەنس فريدمان: رەسەيلىكتەر ءۇشىن كوپ نارسەنىڭ ءمانى جوق دەپ ويلايمىن. ءوزىم ەشقاشان باسقىنشى بولىپ كورگەن ەمەسپىن. بوتەن اۋماقتى وككۋپاتسيالاۋ قيىن. قازىر دونباسستىڭ رەسەي جاۋلاپ العان بولىكتەرى بار. ول جاقتا وزدەرى بي، وزدەرى قوجا شىعار. ماريۋپولگە دە ءسوزىن وتكىزىپ ۇيرەنەر، بالكىم (رەسەي اسكەرى مامىردا ازوۆ تەڭىزىندەگى پورتتى باسىپ العان). بۇل قيىن، ۇنەمى بۇلىك شىعۋ قاۋپى بولادى. ءوزىڭدى جاقتىرمايتىن جەرگە بارىپ، جەرىن جاۋلاپ الۋ وڭاي ەمەس.
سوعىسقا “لەوپارد” ارالاسپاق. نەمىستىڭ بۇل تانكىسى نەسىمەن مىقتى؟
رەسەي ءۇشىن جاقسى شەشىم قالدى دەپ ويلامايمىن. ولارعا جاۋلاپ العان جەرلەرىن قورعاپ قالۋ جانە وڭتۇستىكتەگى حەرسون مەن زاپوروجە وڭىرلەرىن باسىپ الۋ قيىن ەكەنىن ەسكەرىپ، كرەملدى از ۋاقىتقا قاناعاتتاندىراتىن شەشىمدەر بولۋى مۇمكىن. رەسەي دونباسستى جاقسى باسقارا الادى، بىراق بۇكىل دونەتسك وبلىسىن ۋىسىندا ۇستاۋعا ءالى ەرتە. اسكەري باعىتتا وسىنداي قادام عانا جاساي الادى. قازىر پۋتين ءۇشىن ۋكراينانى مەملەكەت رەتىندە جويىپ جىبەرۋ ماڭىزدى سياقتى. ءوز ىرقىنا جىعىلماعانى ءۇشىن كيەۆكە كەك قايتارعىسى كەلەدى.
اسكەري تۇرعىدان العاندا، رەسەيدىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى، بىراق ولار ءبارىبىر تىرىسىپ باعادى. ۋكراينانىڭ ورنىندا بولسام، اسىقپاس ەدىم. ۋكراينا دا، رەسەي دە ءىرى شابۋىل جاساۋعا دايىن ەمەس. سوندىقتان كەلەسى ۇلكەن قادامدار وتە ماڭىزدى. كيەۆ ءۇشىن رەسەي شابۋىل جاساپ، ۋكراينانىڭ ونى توقتاتا الۋعا قاۋقارى جەتسە، دۇرىس بولار ەدى. بۇل 1918 جىلعا ۇقسايدى. ول كەزدە نەمىس اسكەرىنىڭ شابۋىلى ءساتسىز اياقتالعان. سوندىقتان ءپۋتيننىڭ شىدامسىزدىعى – رەسەيدىڭ اسكەرباسىلارى ءۇشىن ماسەلە دەپ ويلايمىن. گەراسيموۆ – بۇل ىسكە جاڭادان كەلگەن ادام ەمەس. ول ۇنەمى ءپۋتيننىڭ جانىندا جۇرگەن. گەنەرال ءپۋتيننىڭ قالاۋىن ورىنداۋعا تىرىسىپ جاتىر. ال پۋتين كوبىرەك شابۋىلداعىسى كەلەدى. رەسەي بىرنارسەگە دايىندالىپ جاتىر. بىراق نە نارسە ەكەنىن جانە قاشان بولاتىنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن.
ازاتتىق: رەسەي اسكەر سانىن كوبەيتىپ جاتىر. باتىس ەلدەرى دە ۋكرايناعا اسكەري كومەكتى ارتتىرۋى مۇمكىن بە؟
لاۋرەنس فريدمان: باتىس ەلدەرى ءۇش ءتۇرلى شەكتەۋ قولدانىپ وتىر. ءبىرى – ەكونوميكالىق شەكتەۋ. باتىس سوققىنى وزىنە قابىلدادى، سوندىقتان ءپۋتيننىڭ ەنەرگەتيكالىق داعدارىس تۋعىزۋعا تالپىنىسى ناتيجە بەردى، 2022 جىل ەۋروپا ءۇشىن ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇرعىدان تۇراقسىز بولدى. بىراق باتىس ەلدەرى بۇل قيىندىقتى دا ەڭسەرىپ جاتىر، ءالى دە شەشىلمەگەن ماسەلەلەر بار، بىراق پۋتين ويلاعانداي كوپ ەمەس.
ەكىنشىسى – ۆاشينگتون مەن بەرليندەگى “رەسەيدىڭ شامىنا ءتيىپ، سوعىس ءورتىن قىزدىرىپ، پروۆوكاتسيا جاساپ وتىرمىز” دەگەن ساياسي تالقىلاۋلار. بەرليندە تانكىلەر اراسىنداعى ايىرماشىلىق سياقتى تۇسىنىكسىز تاقىرىپتار دا تالقىلانادى. امەريكالىق ديسكۋسسيا جاقسىراق جۇرەدى: ولار “ۋكرايندەردىڭ رەسەي اۋماعىن ءجيى شابۋىلداۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ قويساق، بۇل ەسكالاتسياعا سوقتىرۋى مۇمكىن” دەيدى.
ءۇشىنشىسى – ۋكراينا ءتيىمدى پايدالاناتىن اسكەري جابدىقتار، قور، لوگيستيكا، تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ سياقتى ارتىقشىلىقتار. بۇل – رەسەيدى ۇستاپ تۇرۋشى فاكتور عانا. ودان بولەك، كيەۆكە بەرىلگەن ساياسي ارتىقشىلىق بار. “زەلەنسكي كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە وتىرسىن!” دەگەندى ءجيى ەستىمەيمىز.
پۋتين كەلىسىمگە كەلۋگە ۇقسايتىن، ماسەلەنى شەشۋگە كومەكتەسەتىن ۇسىنىس جاساسا، ءبارى زەلەنسكيگە جابىلىپ، بۇعان سالماقتى قارا دەپ، قىسىم جاسار ەدى. مۇنى فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانيۋەل ماكرون دا، ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ريشي سۋناك تا، اقش پرەزيدەنتى دجون بايدەن دە ءتۇسىنىپ وتىر.
ازاتتىق: باتىس ەلدەرىنىڭ بۇل سوعىستاعى ماقساتى نە؟
لاۋرەنس فريدمان: سوعىس ماقساتىن سوعىسۋشى تاراپتار انىقتايدى. بىراق قازىر ۋكرايندەر امەريكا ءۇشىن سوعىسىپ جاتىر دەگەن قاۋىپتى يدەيا تاراپ جاتىر.
ازاتتىق: سوڭعى ۋكراين ازاماتى قالعانشا…
لاۋرەنس فريدمان: تالداۋدىڭ وسىنداي ءتۇرىن ۇناتپايمىن. مۇنداي ساراپشىلار كوبىنە “باتىستىڭ ماقساتى – رەسەيدى تام-تۇم ەتىپ ءبولۋ الۋ” دەپ تۇسىندىرەدى. مەنىڭ ويىمشا، باتىستىڭ ماقساتى باسقا. ولار رەسەيدىڭ ىدىراۋى ەۋروپاداعى تۇراقتىلىققا سەبەپ بولادى دەپ ويلامايدى. مۇمكىن ويلايتىندارى دا بار شىعار، بىراق بۇل – باتىس ەلدەرىنىڭ رەسمي پوزيتسياسى ەمەس. ەۋروپا باسشىلارىنا ماسكەۋدە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وزدەرىنە لەگيتيم سالماقتى ۇكىمەت بولىپ، كورشىلەرىمەن جانە قالعان الەممەن دۇرىس قارىم-قاتىناس جۇرگىزگەنى كەرەك. بىراق وعان دەيىن ءالى ۇزاق. باتىس ەلدەرىنە ماسكەۋگە قاتىستى ماقسات قۇرۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى بۇل رەسەيدىڭ ءوز ىشىندەگى فاكتورلارعا بايلانىستى جانە سوعىسۋعا سەبەپ ەمەس. سوندىقتان باتىستىڭ ماقساتى ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى تۇرعىسىندا قالىپتاستى دەپ ويلايمىن.
باتىس كيەۆتى ۋكرايندەر قابىلداي المايتىن راديكال نەمەسە شەكتەن تىس ماقساتتارىن ورىنداۋعا جۇمسامايدى. ۋكرايندەر كەلىسىمگە كەلەمىز دەسە دە، قولدار ەدى. سوعىسامىز دەگەن شەشىمىن دە قۇرمەتتەپ وتىر. اسكەري تۇرعىدان تىعىرىققا تىرەلەتىن كەز كەلەدى. التى ايدان كەيىن دە ءدال قازىرگىدەي جاعداي بولسا، تاراپتار تىم بولماسا، كيكىلجىڭدى توقتاتۋعا تالپىنىپ كورەر. باتىس ەلدەرى ۋكراينانىڭ قالاۋىنان ارتىق نارسەنى كوزدەپ وتىرعان جوق. سوعىستا ماقسات پەن قۇرال سايكەس كەلۋى كەرەك. قۇرال بولماسا، از ۋاقىتقا بولسا دا جاعىمسىز سالدارلارعا جولىعۋعا تۋرا كەلەدى.
ازاتتىق: باتىس ەلدەرى ءپۋتيننىڭ ۋكرايناداعى ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋعا جول بەرمەيمىز دەگەندە كوبىنە “رەسەيگە ستراتەگيالىق سوققى بەرۋ” تۋرالى ايتادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
لاۋرەنس فريدمان: رەسەي الدىنا قويعان ماقساتىن ورىنداي الماي، ستراتەگيالىق جەڭىلىس تاپتى. ەندى قوسىمشا ماقساتتارى بولۋى مۇمكىن. 25 ناۋرىزدا دونباسستى الۋى كەرەك، ازىرگە قولى جەتپەي وتىر. سوندىقتان ستراتەگيالىق جەڭىلىس دەگەن قيىن كونتسەپتسيا ەمەس. بىراق ورىستاردىڭ ءوزى جەڭىلىسىن مويىنداي ما؟ ماسەلە – وسىندا. سوعىستى اياقتاۋ ءۇشىن رەسەيلىكتەردىڭ كومەگى كەرەك. پۋتين سوعىسقا نۇكتە قويعىسى كەلمەيدى، ولاي جاساۋعا قورقادى. سوعىس جالعاسىپ جاتىر. رەسەي بۇل سوعىستىڭ اۋەلدەن ستراتەگيالىق جەڭىلىس بولعانىن، جاعدايدان شىعار جول ىزدەۋ كەرەگىن تۇسىنسە… ناتو اسكەرى ۋكرايناعا قوسىلسا، سوعىس تەز اياقتالار ەدى، بىراق ونىڭ سالدارى دا قاۋىپتى بولادى. ءۇمىتىمىز كوپ. بىراق بارىنەن دە ماسكەۋ بۇلاي جالعاستىرۋعا بولمايتىنىن تۇسىنەتىن ءساتتى كۇتىپ وتىرمىز.
ازاتتىق: باتىس بارىنەن دە رەسەي يادرولىق قارۋ قولدانادى دەپ قورقاتىن سياقتى. “ۋكرايناعا جاسالعان ءار يادرولىق سوققىنىڭ ساياسي قاۋپى ىقتيمال پايداسىنان اسىپ تۇسەدى” دەپ ەدىڭىز. ماسەلەن، بۇدان ۋكرايناداعى ەتنوسى ورىس ازاماتتار زارداپ شەگىپ، رەسەيگە راديواكتيۆ جاۋىن جاۋى مۇمكىن. بىراق بۇل پۋتين جاعدايعا وبەكتيۆ باعا بەرىپ، ءوزىن راتسيونال ۇستايدى دەگەن بولجامعا نەگىزدەلگەن سياقتى. ولاي بولماسا شە؟
لاۋرەنس فريدمان: وز ويىما بەرىك بولىپ كەلدىم جانە ونى ەش وزگەرتكەن جوقپىن. ءبىر رەت قاتە شەشىم شىعارعان پۋتين اقىماقتىعىن تاعى دا قايتالاۋى مۇمكىن. بىراق ونىڭ باتىس ەلدەرىن سوعىسقا ارالاستىرماۋ ءۇشىن يادرولىق قارۋدى ۇتىمدى پايدالانعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. يادرولىق قارۋ بولماسا، باتىس ەلدەرى ۋكراينانى قولداپ، رەسەيگە قارسى سوعىسار ەدى. پۋتين 24 اقپاندا يادرولىق سوعىس قاۋپى ءتونىپ تۇر دەدى. ءدال سولاي ايتپاسا دا، ناتو ويىنعا ارالاسسا، نە بولاتىنىن انىق ءتۇسىندىردى. 27 اقپاندا وسى پىكىرىن تاعى قايتالادى. رەسەي ناتو ەلدەرىنىڭ شابۋىلىنان وسىلاي قورعانىپ وتىر. قولىندا قۋاتتى قارۋى بار. بىراق تاكتيكالىق يادرولىق قارۋ قولدانۋ كوپ قيىندىق تۋعىزىپ، باتىسپەن اشىق تەكەتىرەسكە اپارىپ سوعادى. بىرنەشە اي بۇرىن ۋكراينا ورىستاردى تىقسىرتىپ قۋىپ كەلە جاتقانداي كورىنگەندە (بۇل ماعان اسىرەلەۋ بولىپ كورىندى) قورقىنىش باسىمداۋ ەدى.
بۇل رەسەي ءۇشىن قاۋىپتى. يادرولىق قارۋ قولدانىلسا، زىمىران قاعىپ ءتۇسىرىلۋى نەمەسە دۇرىس جارىلماي قالۋى مۇمكىن. ويتكەنى بۇل ماتەريالدار كوپ جىلدان بەرى قولدانىلماعان.
سوندىقتان بۇل جاعدايدان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ءبىر جاعداي بولا قالسا، ءبارىمىز بايقايمىز. ازىرشە ونداي بەلگىلەر كورىنبەيدى.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ