كوز قاراس رۋحانيات قازاق ءداستۇرى
…ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز.
kerey.kz
الەۋمەتتىك جەلىدە وسى وتانداسىمىزدى قىزۋ تالقىلاپ جاتىر ەكەن. كوبى سىن ايتىپ جاتىر. ۆيدەو جازبانىڭ تولىق نۇسقاسى جوق، پىكىر-تالاس تۋدىرعان بولىگى عانا تاراپ جاتىر ەكەن. سوعان بايلانىستى ءوز ويىمدى ايتا كەتپەكشىمىن:ءبىرىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ۆيدەوسى، فوتوسى الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسىپ تاراپ جاتىر. ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) جەكە قۇپياسى سانالاتىن فوتوسى، ۆيدەو جازباسى كىمنىڭ رۇقساتىمەن تاراپ جاتىر ەكەن؟ ءوز باسىم وسى پوستتى جازۋ ءۇشىن ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) ۆيدەوداعى بەينەسىن قارا بوياۋمەن ءوشىرىپ تاستاۋدى ءجون كوردىم. جانە رۇقساتىنسىز فوتو بەينەسىن جەكە پاراقشاما سالعانىم ءۇشىن ودان كەشىرىم سۇرايمىن. ءدىني ۇستانىمى، ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز.
ەكىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىنا بايلانىستى ايتقان سوزدەرى قوعامدا قاتتى پىكىر تۋدىرعان ەكەن. ءتىپتى ونى “ۇلت دۇشپانى” ەسەبىندە كۇستانالاپ جاتىر. بۇل قارىنداسىمىزدىڭ ء(يا اپكەمىز) كوكتەن اياعى سالبىراپ تۇسكەن جوق قوي، وسى ەلدىڭ تۋماسى، وسى ەلدىڭ ءونىمى. نەگە ءبىز سالدارمەن كۇرەسىپ جاتىرمىز دەگەن وي تۋادى؟! جاۋاپكەرشىلىكتى كىم ارقالايدى؟
ءۇشىنشى، ءبىزدىڭ اينالامىزدا ار-ۇياتىما قورعان بولسام، ۇجدانىمدى قورلاتپاسام، اكە-شەشەمە ۇياتتى بولماسام ەكەن-, دەگەن ساف تازا نيەتپەن ءتاڭىرىنىڭ اقيقاتىن ىزدەپ ءدىني رۋحانياتقا جاقىن بولعان قانشاما قاراكوز وتانداستارىمىز بار. تىم قۇرىسا سول وتانداس جاندارعا دۇرىس ءدىني قۇندىلىق سىيلاي الدىق با؟ سولارعا رۋحاني ازىقتى ناقتى كورسەتىپ بەرىپ ءجۇرمىز بە؟ ءدال كەرەكتى كەزىندە بارىنە ۇلگەردىك بە، سۇراق كوپ ارينە! ءبىز ۇسىنا الماعان كەزىمىزدە جاتتىڭ قۇندىلىعى ولاردى ءىلىپ اكەتتى…
ءتورتىنشى، قانداي دىنگە سەنەدى، قاي مازھاپقا نيەتىن بۇرادى ءوز ءىسى. دىنمەن تىكە كۇرەسىپ ءدىندى تۇتىنۋشى ازاماتتاردى كۇستانالاۋ دۇرىس ەمەس. ويتكەنى ول ونىڭ ىشكى جەكە سەنىمى. دىنمەن كۇرەسكەننەن كورى وتاندىق ءدىني قۇندىلىقتى ۇسىنعان دۇرىس. 1991 جىلدان بەرى ۇلتتىق ءدىني كونتسەپتسيا دۇرىس ۇسىنىلمادى، ءالسىز بولدى، ەسەسىنە شەتەلدىك ءدىني قۇندىلىقتار كۇشتى قىزمەت اتقاردى. مىنە، وتىز جىلدان كەيىن ولار ناتيجەسىن بەرىپ جاتىر.
بەسىنشى، وتاندىق ءدىني قۇندىلىق وندىرىلمەسە بۇعاناسى قاتپاعان ورىمدەي جاستار جات ءدىني قۇندىلىقتىڭ تۇتىنۋشىسىنا، قۇربانىنا اينالادى. ال سالدارمەن الىسۋ ەشقاشان وڭدى ناتيجە بەرگەن ەمەس.
التىنشى، ەموتسياسىنا ەركىنلىك بەرگەن جانە ءدىني كوزقاراسىن الەۋمەتتىك جەلىدە بۇكپەسىز اشىق ايتقان وتانداسىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىن مازاق قىلۋدان كەلەكەلەۋدەن اۋلاقپىن. ءدىني كوزقاراسىنا كەلىسپەسەم دە قۇرمەت قىلامىن. نيەتى ءتۇزۋ، جۇرەگى مەيرىمدى قاراكوز قازاقتىڭ قىزى عوي. قىز بالانى قالاي قۇرمەتتەپ ەركەلەتەتىن حالىق ەدىك، سول دارقان مىنەزىمىز قايدا كەتكەن؟! ادەپتەن اتتاپ ويىنداعىسىن بۇكپەسىز ايتىپ جۇرتتىڭ قيتىعىنا تيگەن شىعار، قاتەلىك تەك وندا عانا ەمەس قوي. ول بار بولعانى ءسىز جانە بىزدەن كەتكەن تاريحي قاتەلىكتىڭ قۇربانى! بۇعاناسى ءالى قاتپاعان جاس قىزبەن جۇلىسىپ قايدا بارماقپىز؟. تاك ەندەشە جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبىر ۇشى وزىمىزدە تۇر.
جەتىنشى، قوعامدا ءدىني سەنىم تاقىرىبى ادەپ پەن ەتيكانىڭ ماسشتابىنان شىعىپ كەتتى. ءدىني تۇتىنۋشى دا، سىن-پىكىر ايتۋشى دا ەتيكا ساقتامايدى، ناتيجەسىندە ءدىني سەنىم جەكە تۇلعالاردىڭ ادامي پسيحولوگياسىنا كەرى اسكەر ەتۋدە. جان-جاقتان قاۋمالاعان سۇراقتار مەن كەكەسىن كوممەنتاريلار كەسىرىنەن ءدىني سابىر جۇقارىپ “ارس” ەتە تۇسەتىن “جۇيكە” پايدا بولعان. ياعني شامادان تىس مىجعىلاي بەرۋدەن كەيبىر ءدىني تۇتىنۋشى ازاماتتار “ەرەگەسۋ” كەزەڭىنە ءوتىپ كەتتى. سوندىقتان قوعامدا “قايتەسىڭ ال” دەيتىن كوڭىل كۇي پايدا بولعان. بۇل كۇيمەن ەشكىم ۇشپاققا جەتكەن ەمەس. مەيىرىم جەتىسپەيدى، ءدىننىڭ فۋندامەنتالدى فۋنكتسياسى سول ەمەس بە ەدى.
سەگىزىنشى، ءبىزدىڭ قوعامدا تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپپاعان قانشاما تۇيىتكىل بار. رۋحانياتتى ايتپاعاندا ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ماسەلەلەرى شاش ەتەكتەن. اتالعان ماسەلەلەردىڭ كوبى قوعامدا ويىپ وتىرىپ ۆاككۋم قالىپتاستىردى. بۇل ۆاككۋمنىڭ مىسقال كۇشى اتوم بومباسىنان دا كۇشتى. تۇتاس ءبىر قوعام سول جويقىن ۆاككۋمنىڭ قۇربانى بولدى. شولىركەگەن حالىق دىنگە ۇمتىلدى، ويتكەنى ءماجبۇر ەدى، ءبىرى كوشپەندى وركەنيەتتىڭ رۋحاني ءتول تانىمىن يدەال سانادى، بىرەۋلەر ورتا شىعىستىڭ مادەنيەتىن ءدىن دەپ ءتۇيسىندى، جانە بىرەۋلەر باسقا ءدىني قۇندىلىقتارعا بۇيرەگى بۇرىلىپ ءجۇر. ءبارىنىڭ ءتۇپ نەگىزى تازا وي، ساف نيەت ءھام تاڭىرىنە دەگەن رياسىز اڭقاۋ ماحابباتتان ەدى. سول كەزدە ءدىني قۇندىلىق دۇرىس ۇسىنىلمادى…
توعىزىنشى، ءبىزدىڭ قوعامدا كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ سەنىم ەركىندىگى بار. قاندايدا ءبىر كلاسسيك تاريحي دىنگە سەنسە دە، سەنبەسە دە ەركى. بىراق تاريحي دىنمەن اشىق كۇرەسۋ مەنىڭشە دۇرىس ەمەس. كۇرەسكەننىڭ ورنىنا قۇندىلىق ۇسىنۋىڭ كەرەك. ياعني مادەني، رۋحاني ءھام ادامي قۇندىلىق ۇسىنۋىڭ كەرەك. اتالعان ءوز قۇندىلىعىڭدى ۇسىنا الماساڭ، تۋعان حالقىڭ يمپورتتالعان جات ءدىني-مادەني قۇندىلىقتىڭ تۇتىنۋشىسىنا اينالادى. سول كەزدە كىمگە وكپەلەيمىز؟.
ونىنشى، ادامنىڭ تۇلعالىق بەينەسى بارىنەن جوعارۋ تۇرۋ كەرەك. ءدىني، ساياسي ۇستانىمىنا بايلانىستى ولاردىڭ ادامي حاقى مەن قۇقى بۇزىلماۋى شارت. مىسالى، بىرەۋ ءۇشىن قۇداي شەكسىز، مەكەنسىز، بەينەسىز، كۇيسىز بولۋى مۇمكىن; ال بىرەۋلەر ءۇشىن قۇداي سيىر نەمەسە تىشقاننىڭ بەينەسىندە كورىنۋى مۇمكىن. ەكەۋىنە دە تەڭ قاراۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قوعامدا ءتاڭىر مەن قۇدايدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويادى. ول دۇرىس ەمەس. ءتاڭىر بار جەردە قۇداي، قۇداي بار جەردە ءتاڭىر ولمەيدى.
ەلدەس وردا
04.03.2024
پىكىر قالدىرۋ