«كەزەكتى ويرات-قازاق سوعىسىنىڭ ەڭ ۇلكەن ناتيجەسى – 1652 جىلعى قاندى مايداندا سايىپقىران سالقام جاڭگىر قازاعا ۇشىراۋى. بۇل تۇرعىدان الساق، قازاق ورداسىنىڭ جارىم اسكەرى قىرعىن تاۋىپ، جالعىز جاڭگىر امان شىققانى ءبىز ءۇشىن الدەقايدا ءتيىمدى بولاتىن ەدى.

قازاق ورداسىنىڭ تاريحىندا سالقام جاڭگىردەن بۇرىن ون ءۇش حان ءوتىپتى. سونىڭ التاۋى ات ۇستىندە، جورىق جولىندا قازا تاۋىپتى. سالقام جاڭگىر ون ءتورتىنشى حان ەكەن. جەتىنشى ءشايىت ەكەن. ۇلىستىڭ مەرەيى ءۇشىن، ۇلتىنىڭ بولاشاعى جولىندا جان قيعان ەردە ارمان جوق. بىراق سايىپقىران سالقام جاڭگىر قازاسى – ءتورت ءجۇز جىلدىق قازاق ورداسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ اۋىر قازا.

سالقام جاڭگىردىڭ قانى ات جالىنان اسىپ، قارا جەرگە توگىلگەن كۇننەن باستاپ الاش ۇلىنىڭ باعى قايتتى. قازاق ورداسى تايعاق تاريحتىڭ بەتبۇرىس كەزەڭىندە كورەگەن كوسەمنەن، ۇلى قولباسىدان ايرىلدى. جەر ورتاسىندا دا جەتپەگەن سالقام جاڭگىر ەندى ءبىر ون جىل جاساسا، قازاق ورداسىنىڭ اسكەري قۇرىلىمى عانا ەمەس، شارۋاشىلىق، ەكونوميكالىق تىنىس-تىرشىلىگى دە باسقا ءبىر ارناعا تۇسەتىن ەدى. تۋعان اكەسى ەسىم حاننىڭ جولىن بەرىك ۇستاعان، اكەسىنىڭ اعاسى تاۋەكەل حاننىڭ مۇرات-ماقساتىن كامىل ۇققان، سول زامانداعى ورىس دەرەكتەرىندە ايتىلعانداي، قازاق اسكەرىن «ۆوگنەننىي بوي» – وت قارۋمەن جاراقتاي باستاعان سالقام جاڭگىر جاسى وزىق باستاسى، يراننىڭ ارىستانى ابباس شاح سياقتى، ءوز جۇرتىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن عانا ەمەس، جاعىراپيالىق ورتاسىنا ساي بولمىس-ءبىتىمىن دە ايقىنداپ كەتەتىن ەدى.

سالقام جاڭگىردىڭ الدىنداعى ەندىگى ءبىر مىندەتىمىز – ونىڭ قازاسىنا قاتىستى جاڭساق ماعلۇماتتى تەرىسكە شىعارۋ.

زايا-پانديتانىڭ عۇمىربايانىندا»: «بۇل سوعىستا ءوشىرتى-شەشەن-حاننىڭ ۇلى ون جەتى جاسار عالداما جەكپە-جەكتە جاڭگىر حاندى ءولتىرىپ، ايرىقشا ەرلىك تانىتتى»، – دەپ جازىلعان. كەيىنگى ورىس تاريحشىلارى بۇل دەرەكتى سول قالپىندا قابىلدايدى. قازاق تاريحشىلارى دا ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەيدى. كەيبىرى عالدامانى قالدانعا اينالدىرىپ جىبەردى. بولماعان وقيعانى ودان ارى وڭدەپ، جەتىلدىرىپ، قالدان مەن جاڭگىر جەكپە-جەگىن جارىم كۇنگە سوزىپ سىپاتتاعان جازارماندارىمىز دا بار. قايتكەندە دە، بۇرىنعى-سوڭعى تاريحي ادەبيەتتە جاڭگىر حان جەكپە-جەكتە ولگەن بولىپ شىعادى.

قاي زاماندا دا، جەكپە-جەكتە باسىم ءتۇسۋ – ۇلكەن ابىروي. سونىمەن قاتار، جەكپە-جەكتە ءولۋ نامىس ەمەس. ەردىڭ باعى، ءىستىڭ ءساتى شەشەدى دەگەن مۇندايدا. مىڭنان وزىپ، سايىسقا داۋالاعان قايراتتى ەردىڭ قازاسى اق ولىمگە، ابىرويلى ولىمگە بالانعان. الايدا، سالقام جاڭگىردىڭ جان ءتاسىلىمى مۇلدە باسقاشا جاعدايدا بولعانى كۇمانسىز.

قاي تاريحتا، قاي سوعىستا ەل ۇستاعان حان جەكپە-جەككە شىعىپتى! تىم قۇرىسا، ەرتەگى-اڭىزدارداعىداي، ءوزى دارەجەلەس حانمەن ەمەس، قاراشى بەكزادامەن قالاي تۇسەدى؟ ەجەلگى سالت بويىنشا، ۇرىس الدىندا جەكە سايىس تىلەگەن جانكەشتى ەرلەر ات ويناتىپ شىقتى دەيدى. ەر بولسا دا، جات تۇگىلى، ءوز جۇرتىنا تانىلىپ ۇلگەرمەگەن قالماقتىڭ جاس بالاسىنا قارسى شابار، سونىڭ قولىنان ولەر قايمانا ءبىر قازاق تابىلماپ پا! جاۋدىڭ جەل كوزىنە سەنىپ، سايىپقىران سالقام جاڭگىر حاندى ەكىنشى مارتە، ءجۇزىنشى مارتە قايتا ولتىردىك.

سايىپقىران سالقام جاڭگىر حالقىنىڭ بولاشاعى جولىندا عانا قارۋ ۇستادى. اقىرى، قىم-قيعاش ۇرىس ۇستىندە، جاپپاي جاعالاس كەزىندە قازا تاپتى. ساۋىتتى ساداق بۇزعان شىعار، كوبەنى نايزا تەسكەن شىعار، دۋلىعانى قىلىش شاپقان شىعار… بىرنەشە نايزا، بىرنەشە قىلىش قاتارىنان دا ءتيۋى مۇمكىن. قيان-كەسكى ۇرىس كەزىندە پالەندى پالەن ءولتىردى دەپ ايتۋ قيىن. باتىر جاۋدان ولەدى دەگەن قازاق. جاۋدان ءولۋ – ەر مۇراتى. جاڭگىر جاۋدان ءولدى. قالماقتان ءولدى دەپ ناقتىلاپ ايتادى حالىق اڭىزدارى. بۇل سوزدە ماقتان مەن قۇرمەت قانا.»

اۆتوردىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» ەڭبەگىنەن ىقشامدالىپ الىندى.

دايىنداعان رۇستەم نۇركەن.

namys.kz