ءسۇيىنباي – 200

بيىل ارقالى اقىن ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولىپ وتىر. ۇلتتىڭ ۇرانشىسى بولعان الاش ارداقتىسىنىڭ بۇل مەرەيلى بەلەسى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋىمەن دە ماڭىزدى. وسىعان وراي حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى 9 ماۋسىم كۇنى استانادا حالىقارالىق رۋحاني-تانىمدىق كەش وتكىزەدى. القالى جيىننىڭ قارساڭىندا اكادەميا باسشىسى د.قىدىرالىنىڭ ماقالاسىن بەرۋدى ءجون كوردىك.

دارحان قىدىءرالى،
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورىبيىل قۇرىلعانىنا 550 جىل بولعان قا­زاق حاندىعىنىڭ جارقىن ساتتەرى مەن جە­ڭىستى جولدارى جايىندا ءسوز قوزعاعان­دا، الاش تاريحىنىڭ اقتاڭداقتارى تۋرالى دا ايتۋدى ۇمىتپاعان ابزال. بۇل ورايدا، تول­ق­ىمالى تەرەڭ تاريحىندا تا­لاي ال­ما­عايىپ زامانداردى، قيلى قاندى قىر­عىن­دار­دى كورگەن قازاق حالقىنىڭ ەڭ تاق­سى­رەتتى كەزەڭى ءحىح عاسىردا باس­تال­عانى بەل­گىلى. ورتا جۇزدە ءۋالي حان 1819 جىلى قاي­تىس بولعان سوڭ، ءى الەكساندردىڭ جار­لىعىمەن 1822 جىلى بەكىتىلگەن «ءسىبىر قىر­عىزدارى (قازاقتارى) تۋرالى جارعى» كۇ­شىنە ەنىپ، حاندىق بيلىك رەسمي تۇردە جويىل­دى. اتتىڭ جالىندا تۋىپ، ارعى­ماق­تىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە يەلىك ەتكەن ءباھادۇر بابالار ەلدىگىنەن ايىرىلىپ، وتارلىق قامىتىن كيدى. كىشى جۇزدە يساتاي باستاپ، ماحامبەت قوستاپ شىققان ءىرى كو­تەرىلىس ەلدىڭ رۋحىن وياتقانىمەن، 1838 جى­لى اياۋسىز جانىشتالدى. جەتىسۋ جەرىن پا­نالاپ كەلىپ، حالىقتى قايتا بىرىكتىرۋدى كوز­دەگەن كوكجال كەنەسارى 1847 جىلى ءشايىت بولعاننان كەيىن، مىڭداعان جىلدار بويى ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ كەلگەن مەم­لە­كەتتىلىك ءداستۇرى ءۇزىلدى، ەل تاريحىندا بۇ­رىن-سوڭدى بولماعان قاسىرەتتى كۇندەر باس­تالدى.
مىنە، وسىنداي زامانالار مەن قوعام­دىق جۇيە الماسىپ، تايتالاسىپ-تارتىسىپ جاتقان قايشىلىقتى دا اسا كۇردەلى كە­زەڭدە ءومىر سۇرگەن «كاتەپتى قارا نار­لار» الاساپىران ءداۋىر جۇكتەگەن ءزىلماۋىر جۇكتى قايىسپاي ارقالادى.
زىمىراعان زامانعا باعىنبايتىن زاڭعار تۇلعالار بولادى. تەكتونيكالىق ءوز­گەرىستەر كەزىندە ۇلتتىق يممۋنيتەتتى ساق­تاپ، جاڭعىرتاتىن مۇنداي پاسسيونار تۇل­عالار ۇزىلگەن ءۇمىتتى قايتا جالعاپ، ءوش­كەن شوقتى قولامتا اراسىنان ۇرلەپ ماز­داتا الادى. بۇل ورايدا، ءسوز ۇستاعان ساڭ­لاقتار ۇلى قۇدىرەتتىڭ دارا دا بۇلا قۇ­بىلىسى ىسپەتتى. ءبىز تاقىرىبىمىزعا ار­قاۋ ەتىپ وتىرعان ءسۇيىنباي ارونۇلى دا ۇلت­تىڭ ۇرانشىسى بولعان وسىنداي بىرە-گەي تۇلعا دەپ ەسەپتەيمىز.
الاش ەلىن ءبىر قيىردان قۇرساۋلاعان پات­شالىق اكىمشىل وكتەم جۇيە، وعان قىز­مەت ەتە باستاعان مانساپقور بولىستار مەن تورەلەر، ەلدى ەكىنشى بۇيىردەن قىس­پاق­قا العان قوقان داتقالارىنىڭ قۇقايى اقىن­نىڭ جىرىندا وتكىر سىنالادى. سو­نى­مەن بىرگە، ول ەل ىرگەسىن بۇلدىرگەن شاپ­قىنشىلىققا قارسى كۇرەسكە دابىل قا­عىپ، سۇرانشى، ساۋرىق باتىرلارمەن ءبىر­گە اتقا مىنگەن جورىقشى اقىن بولدى. سون­دىقتان باتىرلارعا:
«ەي، سۇرانشى، ساۋرىق،
قوقاننىڭ قولى كوپ بولدى،
جەتىسۋدا جاتقالى.
بار جاقسىنى تالاپ جەپ،
سۇبەڭە قولى باتقالى!»، –
دەپ ۇران تاستاپ، ساربازدارعا قاراساي باتىردى ۇلگى ەتەدى:
«سول قاراساي بابامىز،
ەمەننەن نايزا الاتىن.
قىرىق مىڭ دۇشپان كەلسە دە،
تايسالماي قارسى باراتىن!».
ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ بۇل رۋحتى ءسوز­دەرى مەن ەكپىندى جولدارى زامانداستارى ماحامبەت، شەرنياز اقىندارمەن ۇندەس بول­عاندىقتان، ولاردىڭ جىرلارىندا قاھار­ماندىق رۋحتىڭ ورتاق ىزدەرى ايقىن بايقالادى.
حان ەمەسسىڭ، قيىقسىڭ،
قالىڭ ەلدى ايداپ جەپ،
تەرىڭە زورعا سيىپسىڭ…
قادىرىڭ جوق حالىققا،
اققان سۋداي سۇيىقسىڭ!
ءسۇيىنبايدىڭ تەزەك تورەگە، ماحام­بەت­تىڭ حان جاڭگىرگە، شەرنيازدىڭ بايما­عام­بەت سۇلتانعا قاراتا ايتقان جىرلارى نە­گىزىنەن سارىنداس، cاباقتاس، بۇل – تار زا­ماننىڭ تاڭبا-بەدەرى. ءۇش اقىن دا قا­زاق­تىڭ مەملەكەتتىلىك قۇرىلىسى جويىلىپ، ەندى ونىڭ ورنىنا ورىستىڭ ىعىنا جى­عىلعان قۋىرشاق حانداردىڭ، دارمەنسىز بي­لەۋشىلەردىڭ، ساتىمساق سۇلتانداردىڭ وتىر­عانىنا نارازى دا نازالى. سوندىق­تان ولاردىڭ وتتى جىرلارىنان حان-تورە­لەرگە نارازىلىقتى عانا ەمەس، ەل قامىن جە­گەن بۇرىنعى ايبارلى حانداردى اڭ­ساۋدى دا انىق اڭعارامىز.
ءسۇيىنباي – الەۋمەتتىك اقىن! ونىڭ «قار­عامەن ايتىسىندا» وتارشىلدار ەن­گىز­گەن، ەلدى رۋ-رۋعا ءبولىپ، بولىسقا تالاس­تىرىپ قىرقىستىرعان، «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر!» جۇيەسى اششى مىسقىلمەن سىنالادى:
ءبىزدىڭ دە ىشىمىزدەن جۋان شىقتى،
بولىنگەن رۋباسى ۋاڭ شىقتى.
ءشاۋ قارعا، قارا قارعا، قۇزعىن قارعا،
دەپ اتاپ تاڭبا باستى دۋان مىقتى.
قان اقتى ۇشەۋ ارا سوعىسقان سوڭ،
اي مەن كۇن اسپانداعى توعىسقان سوڭ.
بەرەكە، بىرلىك دەگەن بىزدەن كەتتى،
اعايىندى ءۇش مىقتى قاعىسقان سوڭ.
ءسۇيىنباي ارونۇلى قولدان ءبىرجولاتا سۋ­سىپ شىعىپ كەتكەن قازاق حاندىعىن اڭ­ساپ، «زار زامان اقىندارىنىڭ» ىزىنە ءتۇس­پەي، ونەرنامالىق وزگەشە سوقپاق، باس­قا­شا جول تاڭداعانعا ۇقسايدى. ونىڭ جاۋا­بىن ءوزى جوعارىداعى ايتىسىندا بى­لاي دەپ جالعايدى:
كۇن كورۋ وسى كۇنى وڭاي ەمەس،
تەڭدىك-اۋ، ءبىز پاقىرعا بولار ەلەس.
قازاننىڭ، قايدا بارساڭ، ءتورت قۇلاعى،
ەگىن ساپ، بىرلىك قۇر دەپ بەرەم كەڭەس.
باۋىرىم، سودان باسقا لاجىڭ جوق،
بولادى تىم قۇرىسا تاماعىڭ توق.
ارمانشىل اسان قايعى داناعا دا،
اتىلعان ەكەن دەيدى ءبىر تاجال وق…
قارعاجان، مەن ايتايىن ءسوزدىڭ شارتىن،
ءان ايتىپ، كۇي تىڭدايدى مەنىڭ حالقىم.
باس كەسپەك بولسا-داعى، ءتىل كەسپەك جوق،
شىندىقتى ايت، ولسەڭ، ساقتاپ بەتتىڭ ارىن.
وسىلايشا ونەر جولىنداعى تۇعىرنا­ما­سىن الەۋمەتكە حاباردار ەتىپ، جۇرتىن جاڭا زامانعا ساي بەيىمدەلىپ، ەگىنشىلىك­پەن اينالىسۋعا شاقىرعان، بىرلىك پەن بەرەكەگە ۇندەگەن، ءسوز ونەرىن بارىنەن دە ارتىق ساناعان پاراساتتى اقىن پاتشا بيلىگى ور­ناعان سوڭ اۋىلىنا بي بولىپ سايلانىپ، جيىرما ءۇش جىلداي قارا قىلدى قاق جارىپ، حالقىنا قىزمەت ەتەدى، تەلى مەن تەن­تەككە تىيىم سالادى. بۇل ورايدا دانىشپان ابايدىڭ دا بي بولعا­نىن ۇمىتپاعان اب­زال. قوعامداعى قايرات­كەرلىك قارى­مى­نا بايلانىستى بولسا كەرەك، ءسۇيىنبايدىڭ ءتىلى تۋرا بيدەي قيىپ، ءتۇيىپ ايتاتىن ءتۇي­دەكتى، الەۋمەتتىڭ مۇڭ-زارىن تەرەڭنەن قوز­عايتىن اقيقاتتىڭ اق سەمسەرىندەي ءوت­كىر دە شەشەن ءتىل. ادۋىندى ءسۇيىنباي قو­قاننىڭ قوقاڭداعان داتقاسى، قىر­عىز­دىڭ قىڭىر مانابى، قازاقتىڭ تەپسىنگەن تورەسىن دە تەگەۋرىندى جىرىمەن جاسقاعان، ءوز تىلىمەن ايتقاندا، «زورلاردى تىلمەن تورلاعان»، حالىققا قارا ءسوزىن قامال ەتكەن اقىن. مىسالى، مىنا ءبىر ولەڭدە ەلدەن بارىمتا العان قاسىم دەگەن ۇرىعا «ءبىر توعىز» ۇكىم كەسكەن ءسۇيىنبايدىڭ ءازيز بي بەينەسى سومدالادى:
ءتۇن قاتىپ الدىڭ جىلقى بارىمتالاپ،
پەرىسى ۇرىلاردىڭ قاندىبالاق…
جەتى تايدان جال-قۇيرىق قالسا-داعى،
ءبىر توعىزبەن الدىما سالعىن، شىراق!
ءسۇيىنباي اقىن جىرىندا زەر سالىپ قا­راعاندا سول كەزدەگى حالىقتىڭ جاندى تاريحى تۇنىپ تۇرعانىن اڭعارۋ اسا قيىن ەمەس. ول جاباي، قاراساي، سۇرانشى، ساۋ­رىق، قازىبەك، قاستەك سەكىلدى قازاق باتىرلارىن جىرىنا ارقاۋ ەتەدى، كوپتەگەن كورشى حالىقتارداعى تۇلعالاردى، زامانداستارىن، ءومىردىڭ بەل ورتاسىنداعى جان­داردىڭ بەينەسىن ولەڭمەن ورەدى. نەنى ايت­سا دا، ناقتىلى دەرەكپەن ارناۋ جانرىندا ءاربىر وقيعاعا ءوزى كۋاگەر بولىپ جىرلايدى. سول سەبەپتەن دە ءسۇيىنباي جىر­لاعان كەيىپكەرلەردىڭ تاريحتاعى ورنىن سارالاۋ، ارنايى تاريحي مالىمەت رەتىندە پايدالانۋ ءتول تاريحىمىزعا دەگەن كوزقاراس كوكجيەگىن كەڭىتە تۇسەر ەدى. تەك قانا ءسۇيىنباي ەمەس، جالپى قازاق فولكلورى، حالىق اقىندارىنىڭ تەلەگەي مۇراسى تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ارناسىن دا، اياسىن دا كەڭىتەتىن مالىمەتتىك، دەرەكتىك قورعا باي بولعاندىقتان، تاريحشىلاردىڭ تاراپىنان ۇتىمدى پايدالانىلسا، نەبىر شىندىقتاردىڭ بەتى اشىلارى انىق.
ءسۇيىنباي ارونۇلىن تىلگە تيەك ەتكەندە، ايتىس تۋرالى ايتپاي كەتۋ استە مۇمكىن ەمەس. جالپى، بۇگىندە ايتىستىڭ الامانىن قازاق قىزدىرىپ وتىرعانىمەن، ءتۇر­كى حالىقتارىنىڭ كوبىندە ايتىس ونەرى­نىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. ايتىستى قىرعىز – ايتىش، ازەربايجان – دەيىشمە، مەيحانا، ءتۇ­رىكتە – اتىشما دەپ اتايدى، ءبارى دە اقىن­داردىڭ جىر جەكپە-جەگى ەسەبىندە قول­دانعان. ايتكەنمەن وسىناۋ ەلدەردە ءسۇيىن­باي مەن قاتاعانداي ەكى ەلدىڭ اتىنان ءسوز دوداسىنا تۇسكەن اقىن تاعى دا بەل­گىسىز. سوندىقتان «ءسۇيىنباي مەن قاتا­عاننىڭ ايتىسى» – تۇركى حالىقتارى اراسىندا بولعان ەجەلگى زامانداعى ەلارالىق ايتىستىڭ حاتقا ءتۇسىپ جەتكەن جالعىز ۇلگىسى دەۋگە بولار. سەمسەر تىلمەن سەرمەس­كەن ەكى اقىننىڭ ءتىلى وتكىر، تانىمى تاپ­قىر، جەڭىسكە دەگەن قۇلشىنىستارى دا ءجى­گەرلى، ايتىستىڭ ءسوزى دە، جەلىسى دە شىمىر، ءتاستۇيىن جيناقى، تاۋ سۋىنداي قار­قىندى، ەكپىندى. بىراق بۇل ايتىستا قاتاعان جۇيەلى ءسوز قيسىنىنان جاڭىلعاندىقتان اتالى سوزگە توقتالىپ، ۋاجگە جىعىلعانى، جەڭىلىس تاپقانى بايقالادى.
ايگىلى ايتىس تۋرالى قازاق پوەزياسى­نىڭ قۇلاگەرى ءىلياس جانسۇگىروۆ بىلاي دەپ جازادى: «ءسۇيىنبايدى جەتىسۋدىڭ قازاق، قىر­عىزى بىلەدى. اسىرەسە، ونىڭ قاتاعانمەن اي­تىسى – جالپاق ەلگە تىم كوپ تاراعان ولەڭ. مۇنى ءار اقىن ءار ءتۇرلى قىلىپ ايتادى. قازاق اقىنى ايتسا، سۇيىنبايعا جەڭ­دى­رەدى، قىرعىز ىرشىسى ايتسا ارىس­تان­باي­عا (قاتاعانعا) جەڭدىرەدى». اكا­­دە­ميك-جازۋشى، دانىشپان مۇحتار اۋەزوۆ تە «ءسۇيىنباي – ايتىس ونەرىنىڭ التىن دىڭگەگى» دەگەن با­عا­سىن وسىعان بايلانىستى ايتسا كەرەك.
بۇل ايتىستى التى الاشتىڭ تۇتاس كەل­بەتىنەن، شەجىرەلىك تۇگەل تامىرىنان حابار بەرەتىن پوەما دەۋگە بولادى. «كوپپىن دەپ ايتتىڭ، قاتاعان، سوزىڭنەن وسى ۇستا­يىن» دەگەن اقىن قاتاعاننىڭ اۋزىنان قا­پىدا شىققان جاڭساق ءسوزىن وزىنە قار­سى قارۋ ەتىپ جۇمسايدى، وسىلايشا ونى تىرپ ەتكىزبەي جەڭەدى. قازاق ۇلىستارى مەن رۋلارىن سيپاتتارىمەن بىرگە تۇگەل سا­نامالاعان شەجىرە-اقىن قالىڭ ەلىن «ءبۇ­تىن دۇنيەجۇزىنە، شوگىپ جاتقان مۇنار­مىن» دەپ ارقالانا جىرعا قوسادى. ءدۇ­نيە جۇزىندەگى مەملەكەتتەر اراسىندا جەر اۋ­ماعى بويىنشا توعىزىنشى ورنىن يەلە­نىپ جاتقان بايتاق الاشتى قازىر دە وسىلاي دارىپتەسەك جاراسىمدى ەمەس پە؟!
قازاقتىڭ ءۇش ارىسىن ورەلى جىرمەن ءور­نەكتەپ تۇگەندەگەن اقىن: «ورال تاۋعا ءبىر قونىپ، تومەندەپ قانات سەرپەيىن» دەپ اقيىقشا ساڭقىلدايدى. الشىننىڭ باق­سيىق، سۇلتانسيىق، قىدىرسيىق بىرلەستىگىن ءتىل­گە تيەك ەتىپ «قارا ءبىر تۇمان ءۇش سيىق، بۇركىتتەي تۇگى تۇكسيىپ… ءبارى باتىر بالاسى، قاننان كەۋىپ كورگەن جوق، نايزاسىنىڭ ساعاسى» دەپ اۋەلەتىپ اكەتەدى. ءسوزىن «جۇرە الماسسىڭ جالعاندا، كۇنىڭ قانداي بولادى، نوعايلىعا بارعاندا» دەپ تۇگەل تۇركى­نىڭ باۋىرلاستىعىن تاعى دا ارقاۋ ەتە اياق­­­تايدى.
ءسۇيىنباي – ارقالى اقىن عانا ەمەس، ەر­­­جۇرەك باتىر دا. ونىڭ كوزسىز ەرلىگىن وسى ايتىستان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ءالى كە­نەسارى وقيعاسىنىڭ ءىزى سۋىماي، ەكى جاق­تىڭ ەنتىگى باسىلماي تۇرعان كەزدە ءوت­كەن الامان ايتىستا قارسىلاسىنىڭ قا­عىتپا سوزىنە ادۋىندى اقىن توسىلماي:
…اۋەلىندە ەر ءداۋىت،
ۇستاعان ەكەن كورىكتى.
زاتى جامان قاتاعان،
مۇنشا نەگە جەلىكتى.
جەتپىس ەكى كىسىمەن،
كەربالانىڭ شولىندە،
ءشايىت بولعان قۇسايىن،
ولىمگە سولار كونىپتى.
ءشايىت بولعان كىسىنى،
ءتاڭىرىم ارتىق كورىپتى! –
دەپ جاۋاپ بە­رەدى.
ءسوز – قۇدىرەت! ناپولەوننىڭ قارۋمەن با­عىندىرا الماعان جەرىن بالزاك قا­لامىمەن تابىندىردى، شىڭعىس حاننىڭ تۇل­پارىنىڭ تۇياعى جەتپەگەن جەرگە شوڭ شىڭعىستىڭ قالامىنىڭ سياسى جەتتى. سول سياقتى، جۇزدەگەن جىلدار بويى ەنشىسى بولىنبەي كەلىپ، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن وتارلىق قيتۇرقى ساياساتتىڭ سالدارىنان اراسى اجىراپ، ەندى سەتىنەي باس­تاعان اعايىندى الاشتىڭ اراسىن ءسۇيىن­باي جانە ونىمەن تۇرعىلاس قازاق-قىرعىز اقىندارى ولەڭ-جىردى دانەكەر ەتىپ جىبەردى. سوندىقتان ارىندى ءسۇيىنباي الا­تاۋدىڭ ەكى بوكتەرىن ەن جايلاعان، ەنشىسى بولىنبەگەن قازاق پەن قىرعىزعا ور­تاق اقىن بولدى. وسىعان بايلانىستى بو­ل­سا كەرەك، قىرعىزدىڭ ايگىلى اقىنى تو­عالاق مولدا:
ەكەيدەن شىققان ءسۇيىنباي،
اقىندار بۇعان جەتپەگەن.
قادىر تاۋىپ قارىعانشا،
باسىنان باق-قۇس كەتپەگەن، –
دەپ جىر­­لاپ، ارداقتى اقىندى ءپىر تۇتتى. ول «جام­بىلعا» دەگەن ولەڭىندە:
«جامبىلىم جاننان اسقان اقىن ەكەن،
ايتقانى سۇيىنبايعا جاقىن ەكەن»، – دەپ جىلى شىراي بىلدىرەدى. مىنە، بۇل قا­زاق پەن قىرعىز اقىندارى اراسىنداعى ءداستۇر ساباقتاستىعىن كورسەتەدى.
ءسۇيىنباي اقىن «ماناس»، «كوروعلى»، «شاحناما»، «توتىنىڭ توقسان تاراۋى» سياق­­تى جىر-ەپوستاردى كەيىنگى ۇرپاققا جىر­لاپ تاراتۋشى كونەنىڭ كوزى بولدى. ول قاز­تۋعان، دوسپامبەت، شالكيىز سەكىلدى قوبىزبەن جىر تولعاعان جورىقشى جى­راۋلاردىڭ ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتىپ،
ءحىح عاسىرعا دومبىرامەن اكەلگەن، ونى شى­عىس ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىمەن جال­عاستىرعان دانەكەر تۇلعا قىزمەتىن اتقارا ءبىلدى. سوندىقتان ونى بايىرعى جىراۋ­لار­دىڭ سوڭعى تۇياعى ءھام ارقالى اقىنداردىڭ باسى بولعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە قا­راس­تىرعان ءجون سياقتى.
ونىڭ پوەزياسىنان كوبە كيگەن جىراۋ­لاردىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى، كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ اۋەن، لەبى سەزىلەدى. اقىن جىرلاعان «جاباي باتىر» داستانى سوناۋ التىن وردا زا­ما­نىنان «ون سان نوعاي بۇلگەندە، ورمانبەت حان ولگەندە» وقيعاسىنان سارقىت ۇسىنادى:
نوعايدان شىققان جابايدى،
جابايدى كەلىپ بەس مىڭ كىسى قامايدى.
جاباي الدى نايزانى،
ىستەدى تالاي ايلانى…
سۋىردى سوندا قىلىشتى،
دۇسپان قايتا جىلىستى.
شىقىرلاپ نايزا شانشىلدى،
قان بولىپ ادام جانشىلدى…
قالاسىن شاۋىپ قاراتتى،
مال مەن مۇلكىن تالاتتى.
ەندى نوعاي قارا دەپ،
جۇرتىنا سالدى ساناتتى!
بۇل داستان تۋرالى ساكەن سەيفۋللين بىلاي دەپ جازادى: «مىنە، بۇل – ءبىر جىر­دىڭ ۇزىگى، بۇل دا ورمانبەت بي ولگەندە بول­عان قىرعىن شابىنشىلىقتارعا مەڭ­زەيتىنى كورىنىپ تۇر… بۇل دا قازاق رۋلا­رىنىڭ نوعايلى بولىپ جۇرگەن كەزىندە، قازاندى ءوزىمسىنىپ جۇرگەن كەزىندەگى زا­مانعا مەڭزەيدى».
ءسۇيىنباي ەستە جوق ەسكى زاماننان ۇلت­تىڭ كودىندا، تۇپكى تۇڭعيىق جادىندا ساق­تالعان كوك تۇركىنىڭ ءبورىلى بايراعىن، اي­بارلى ۇرانىن قايتا جاڭعىرتىپ، وتار­لىق بۇعاۋداعى ساناسى قالعي باستاعان حال­قىنا قالقان ەتتى:
ءبورىلى بايراق استىندا،
بوگەلىپ كورگەن جان ەمەن.
بورىدەي جورتىپ كەتكەندە،
ءبولىنىپ قالعان جان ەمەن!
ءبورى باسى ۇرانىم،
ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم.
ءبورىلى بايراق كوتەرسەم،
قوزىپ كەتەر قايداعىم!
كۇللى تۇركىگە ۇران بولعان بۇل كيەلى ءرا­مىز تۋرالى كەزىندە اكادەميك الكەي مارعۇلان «قاسقىر بەينەلەنگەن پەتروگليفتەر. شاپىراشتى تايپاسىنىڭ توتەمى» دەگەن زەرتتەۋىندە بىلاي دەپ جازا­دى: «قاس­قىر بەينەلەرىنىڭ مول تارالۋى – ەجەل­گى تايپالاردىڭ قايسارلىقتى ۇلگى ەتىپ، قاسقىردى توتەم ەتكەندىگىنىڭ ايعاعى. ءبورىنى توتەم ەتۋ ءراسىمى قازاقتا عۇنداردىڭ كەيبىر سالتىن بۇگىنگى كۇنگە ۇلاستىرعان ۇلى جۇزدەگى شاپىراشتى تايپاسىنىڭ جو­راسىنان بايقالادى. ەتنيكالىق تۇرعىدان شاپىراشتى جەتىسۋداعى ەجەلگى عۇنداردىڭ تۇقىم-تۇياعى، انىعىراق ايتقاندا، بۇل سۇيەك عۇنداردىڭ يكەي (يكيۋي) دەگەن تاي­پاسىنىڭ جۇرناعى. ايگىلى اقىندار ءسۇيىن­باي مەن جامبىل وسى رۋدان شىققان…قاس­قىرعا ءتاۋ ەتۋ عۇرپى مىڭداعان جىلدار بويى شاپىراشتى ۇرپاعى اراسىندا جال­عاسىپ كەلگەندىكتەن وسى سالتتىڭ كەي­بىر سىلەمدەرى بۇگىندەرى دە ەل اراسىندا بار. مىسالى، اياعى اۋىر انالار جەرىگىن باسۋ ءۇشىن قاسقىردىڭ باۋىرى مەن جۇرەگىن جەيتىن بولعان، بەسىككە تۇمار ەتىپ ءبورىنىڭ قۇلا­عى مەن تىرناعىن ءىلۋ جوراسى دا بار. كەي­بىر اۋلەتتە نايزاعا بايلانعان ءبورى بەي­نەلى جالاۋ ساقتالعان. جامبىلدىڭ ايتۋىن­شا، سۇرانشى مەن بۇعىباي با­تىر­لاردىڭ نايزاسىندا ءبورىباسى تاعىل­عان».
بۇل – ءبورى تۋرالى ەستە جوق ەرتە زا­مان­دارداعى كونە اڭىزداردىڭ حالىق جادىندا جاتتالىپ، اقىن-جىراۋلار ار­قىلى بۇگىنگە جەتكەنىن ايگىلەيدى. ماسەلەن، كونە ءۇيسىن داۋىرىندەگى ەرلىك جىرعا ارقاۋ بولعان ايگىلى اڭگىمەدە جاۋلارى ءۇيسىننىڭ ءبيى مەن ايەلىن ولتىرەتىنى باياندالادى. اڭىز بويىنشا، اۋلەتتەن ءبىر نارەستە ۇل امان قالىپتى. وسى كەزدە اكەسىنىڭ تۋىسى بوجە باتىر كومەككە كەلىپ، شايقاس ءۇس­تىندە بالانى قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا جا­سىرىپ كەتىپتى. سوعىس ءبىتىپ، جاۋدىڭ بەتىن قايىرعاننان كەيىن، ول بالانى قاسقىردىڭ ەمىزىپ تۇرعانىن جانە ءبىر قۇستىڭ اۋەدە اينالىپ ۇشىپ جۇرگەنىن بايقايدى. ءسويتىپ، بالانىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ونى عۇن­داردىڭ كوسەمىنە اپارىپ بەرەدى. قا­عان بالانىڭ اتىن كۇنبي دەپ قويىپ، ءتار­بيەلەيدى. بالا ەرجەتىپ، «كوك ءبورى» اتىن العاندا، قاعان ونى قولباسى ەتىپ تاعايىن­دايدى. ول جاۋلارىن جەڭىپ، تۋعان جەرىن قايتارىپ، ءۇيسىن ەلىن بيلەگەن كورىنەدى.
ەندەشە، كۇن استىندا كۇركىرەي جورت­قان تۇرىكتەردىڭ، عۇندار مەن ۇيسىندەردىڭ قاسيەتتى ۇرانىن ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ جوي­قىن كەدەرگىسىنە قاراماي، قايتا جاڭعىرتقان، الاش رۋحى مەن بەكزاتتىق جا­دىنىڭ شىراقشىسى بولعان ابىز ءسۇيىن­باي ارونۇلىنىڭ وسىناۋ ولەڭى تۇركى رۋ­حاني الەمى ءۇشىن سيرەك كەزدەسەتىن قۇ­دىرەتتى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى.
كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە تانىمى بويىنشا جىر اقىنعا جاراتقان تاراپىنان بەرىلەتىن عاجايىپ سىيعا بالانادى. اقىن، باقشى، اشۋگ، جوموقشى-ما­ناسشىلار ولەڭدى ءتاڭىر تاراپىنان «ساۋە­گەي ءتۇس كورۋ» ارقىلى ادامعا جۇعا­تىن ار­تىق­شا قاسيەت دەپ ۇققان. بۇل كونە ءتۇر­كىلىك ۇعىم ءسۇيىنبايدىڭ باسىنان دا وتەدى، سول سەبەپتەن دە اقىن ەشكىمنەن تايسالماي، تەك قانا اقيقاتتى ايتىپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن سويلەپ وتۋگە، تاعدىردىڭ قا­لاۋى بويىنشا بەرىلگەن «اماناتقا قيا­نات» ەتپەۋگە ءتيىس بولادى. وسى قاسيەتتى قىز­مەتتى ءسۇيىنباي اقىن ابىز­دىقپەن ات­قارعان دەۋگە بولادى. ونىڭ تەزەك تورەگە اي­تىسىندا ارقاسى قوزىپ:
«حان تەزەك، بايلىعىڭا باس ۇرماي­مىن…
شىن دەرتىم ۇستاپ كەتسە اينىمالى،
باسىمنان ۇشقان قۇستى اسىرمايمىن!»، – دەۋى دە اقىندىق جولدىڭ كيەلى قۇبىلىس ەكەنىن حالقىنا تاعىلىم ەتكەنى، تابىس ەت­كەنى بولار. وزىنە اقىندىقتىڭ قالاي قونعاندىعى تۋرالى ول بىلاي دەگەن:
اتىڭنان اينالايىن قىزىر بابام،
تۇسىمدە تاڭعا جۋىق كەلدىڭ ماعان.
بىلمەيمىن «ولەڭ» دەدى، «كوگەن» ەدى،
سايراۋىق قۇستار كەلىپ ءتوندى ماعان.
اۋزىنا قىزىر-ءىلياس تۇكىرىپ، كوك ءبورى­نىڭ كيەسى جەبەگەن شايىر اقىندىقتىڭ سەر­تىنە ادال بولدى، ءسويتىپ، شاكىرتى جام­بىل­دىڭ جولىن اشقان باتاگوي ابىزعا اي­نالدى. سوندىقتان بولسا كەرەك، «ءپىرى سۇيىنبايعا سيىنباي ءسوز سويلەمەگەن» جىر الىبى جامبىل:
«ءپىرىم بار جىر نوسەرىن اسپانعا اتقان،
سۇڭقارداي ساڭقىلداعان ەر ءسۇيىنباي»، – دەيدى ارۋاقتانىپ.
ءسۇيىنباي اقىن ءبىر جىرىندا ءوزىن «ايدارى التىن بارىسپىن» دەگەن ەكەن. وسى التىن ايدارلى بارىس جامبىلدا قىزىل جولبارىس بەينەسىندە ۇلاسادى. تاۋەل­سىز­دىك تاڭى اتقاندا سوناۋ ساقتان بەرى ءۇزىل­مەي جالعاسقان التىن بارىس قۋاتتى قازاق ەلىنىڭ بەدەرلى بەلگىسىنە، ايبارلى ۇرانىنا اينالدى.
بۇل ورايدا بيىل تۋعانىنا ەكى عاسىر تو­لىپ وتىرعان اقىن:
«ءسۇيىنباي – الاتاۋداي اتىم دارداي،
جاتقانىمدا بولدىم عوي شوككەن نارداي»، – دەپ، تۇلعاسىن تۋعان ولكەسى الىپ الا­تاۋ­عا تەڭەۋى – ءوزىنىڭ شىن باعاسىن بىلگەن­دىگى، بولاشاق ۇرپاققا كامىل سەنگەندىگى ەدى. راسىندا، ادەبيەت الەمىندە اقىن ءسۇيىن­باي بۇلتپەن تىلدەسكەن ءتاڭىرتاۋدىڭ اس­قارالى جوتاسى سەكىلدى زاڭعار قۇبى­لىس­قا اينالدى.
التى الاشتىڭ ارقالى اقىنى عانا ەمەس، ۇلان-عايىر ايماققا تۇلپارىنىڭ ءدۇ­بىرى جەتكەن كوك تۇرىكتەن تامىر تارتقان كوشەلى جۇرتتىڭ جالاۋلى جىراۋى، سەمسەر ءسوزدىڭ سايىپقىرانى بولعان الا­تاۋ­دىڭ اقيىعى كۇن وتكەن سايىن بيىكتەپ، كوك بايراقتاعى كۇن استىندا قالىقتاي ۇشقان ال­تىن قىرانداي اسقاقتاي بەرەرى انىق.

“قازاق ادەبيەتى” گازەتى