قازاق مەديتسيناسىن ءبىر جارىم ميلليارد قىتاي حالقى مويىنداپ وتىر..
kerey.kz
شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنۆەرسيتەتىنىڭ فارماكولوگيا دوكتورى، پروفەسسور، شىڭجاڭ ءدارى-دارمەك زەرتتەۋ مەكەمەسىنىڭ ورىنباسارى، شىڭجاڭ قازاق شيپاگەرلىك-دارىگەرلىك زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باستىعى، شىڭجاڭ قازاق مەديتسينا عىلىمي زەرتتەۋ قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتورايىمى اسيا بەيسانبايقىزىمەن سۇحبات
– قارا شاڭىراقتاعى قالىڭ جۇرتىڭىز ءسىزدىڭ جەكە ءومىر-بايانىڭىز، ۇلكەن عىلىم جولىنداعى ەڭبەكتەرىڭىزدى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. الدىمەن ءوزىڭىز جايلى ايتىپ بەرسەڭىز.
– مەنىڭ جەكە ومىرىمە كەلسەك، مەنىڭ اكەم 1948 جىلدان باستاپ ءۇرىمجى قالاسىنا قونىستانعان، العاشقى قازاق زيالىلارىنىنىڭ قاتارىنان. 1966 جىلى باستالعان قىتايداعى «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە، سول كەزدەگى تومەنگە ءتۇسىرىلىپ،جەر اۋدارىلعان قازاق زيالىلارىمەن بىرگە ۇرىمجىگە جاقىن اۋىلدارىعا قونىستاندىق. ول كەزدە قازىرگىدەي جاعداي جوق.سوندىقتان بالالىق شاعىم ءبىراز قيىنشىلىق مەزگىلدەرگە تۋرا كەلدى. ءبىزدىڭ بالالىق كەزدەگى ارمانىمىز- قۇرساعىمىز تويسا،ايت مەزگىلدەرى كەزىندە ءبىر جاڭا كيىمدەر كيسەك،مەكتەپكە بارىپ وقىساق دەگەن ارمان ەدى. باسقا ودان ارتىق ارمان بولماعان،ۇلكەن ارمان ويلاۋعادا مۇمكىندىگىمىز دە جوق ەدى.
كەيىن ورتا مەكتەپكە تۇسكەن سوڭ، قىتاي ەلىندە بيلىك اۋىسىپ، دىڭ شياۋ ءپيىڭ كەزىندەگى «رەفورما جاساپ،سىرتقا ەسىكتى اشۋ» ساياساتى ىسكە اسىپ،سول كەزدەگى ءار ۇلت جاستارىنا جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ورتا مەكتەپتەگى ارمانىم-جاقسى وقىپ،قىتايداعى بەلگىلى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ بولاتىن. بالا ارماننىڭ جەتەگىندە ورتا مەكتەپتى وتە جاقسى وقىدىم. ورتا مەكتەپ ءبىتىرىپ، ۋنۆەرسيتەتكە ەمتيحان بەرىپ، سول جىلدارى ەمتيحان تاپسىرعان جاستاردىڭ اراسىندا شىڭجاڭ بويىنشا ءۇشىنشى بولىپ، پەكين ۋنۆەرسيتەتىنە قابىلداندىم.بىراق ول كەز مەنىڭ اكەم مادەنيەت توڭكەرسى كەزىندە قايتىس بولعاندىقتان، شەشەم جالعىز جانە دەنساۋلىعى بولماعاندىقتان، شەشەمە قارايلاسۋ ءۇشىن الىستاعى پەكين ۋنۆەرسيتەتىنە بارۋدان باس تارتىپ،شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. بۇل ءارى مەنىڭ انامنىڭ ارمانى بولاتىن. شىڭجاڭ ۋنۆەرسيتەتىندە دارىگەرلىك ماماندىقتى التى جىل وقىپ،ۇزدىك ءبىتىرىپ،سودان ارى قاراي فارماكولوگيا ماماندىعى بويىنشا اسپيرانتۋرانى جالعاستىردىم. اسپيرانتۋراعا تۇسكەن سوڭ ءبىر جاعىنان جۇمىس ىستەپ،ءبىر جاعىنان وقۋ وقىدىم. سول جىلدارى تۇرمىسقا شىعىپ،ۇلكەن قىزىمدى ومىرگە اكەلدىم. اسپيناتۋرانى بىتىرگەن سوڭ قىتايداعى مامانداردى شەتەلگە شىعارىپ وقىتۋ ءۇشىن جولعا قويىلعان مەملەكەتتىك باعدارلاما بويىنشا ءبىر جىل ۇرىمجىدە اعىلشىن ءتىلى ماماندىعىن ۇيرەندىم. كەلەسى جىلى قىتايداعى از ساندى ۇلتتاردىڭ ماماندارىنىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا بەيجىڭ قالاسىنا ەكى جىلدىق ءبىلىم اسىرۋعا باردىم. سول جەردە ەكى جىلدىق كۋرستى بىتىرگەن سوڭ ۇرىمجىگە قايتىپ كەلىپ،شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنۆەرسيتەتىندە جۇمىسقا ورنالاستىم. سول جىلدارى مەنىڭ جولداسىم فرانتسياعا مەديتسينا سالاسى بويىنشا وقۋعا باردى. ءبىر جىلدان سوڭ مەن جولداسىمنىڭ سوڭىنان فرانتسياعا بارىپ،فارماكولوگيا ماماندىعى بويىنشا دوكتورلىققا ءتۇستىم. فرانتسيادا ءتورت جىل تۇرىپ،دوكتورلىقتى ءساتتى قورعاپ،سول ەلدەگى ۇسىنىلعان جۇمىستاردان باس تارتا وتىرىپ،تۋعان ەلىمە كەلىپ ەڭبەك ەتۋگە بەل بايلادىم. سودان كەيىن العاش جۇمىس باستاعان شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنۆەرسيتەتىنە قايتىپ كەلىپ،جۇمىسىمدى تاعى جالعاستىردىم. شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنۆەرسيتەتىندە ىستەپ ءجۇرىپ، 2005 جىلدان باستاپ «قازاق مەديتسيناسىن» قولعا الدىم.2011جىلى «شىڭجاڭ قازاق شيپاگەرلىك-دارىگەرلىك زەرتتەۋ ورتالىعىن» قۇردىم. سول جىلى قازاق مەديتسيناسى مەملەكەتتىك تىركەۋدەن ءوتىپ،تولىمدىلىق سەرتيفيكاتىن العاننان كەيىن،وسى سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتارمەن بىرىگىپ، «شىڭجاڭ قازاق شيپاگەرلىك-دارىگەرلىك عىلىمي زەرتتەۋ قوعامىن» قۇردىم.
– قازاقستاندا شىعىس مەديتسيناسى،تيبەت مەديتسيتسيناسى دەگەن ۇعىم حالىققا جات ەمەس،ال «قازاق مەديتسيناسى» دەگەن اتاۋ بىزگە ءالى قالىپتاسپاي وتىر،ولاي بولسا وسى اتاۋ اتى- زاتىنا لايىق دەپ ويلايسىز با؟
– بۇعان دەيىن قازاق مەديتسيناسى «قازاق ەمشىلىگى»، «حالىق ەمشىلىگى» دەپ اتالىپ كەلدى. قازاق ەمشىلىگى-قازاق حالقىنىڭ اراسىنداعى ءداستۇرلى ەمشىلەردىڭ اتادان بالاعا جەتكەن تاجىريبەسى نەگىزىندە دياگنوز قويىلىپ،دالادان جيناپ العان وڭدەلمەگەن ءشوپ دارىلەرمەن،وڭدەلمەگەن جانۋارلاردىڭ ءارتۇرلى ورگاندارىمەن ەمدەپ كەلگەن بولاتىن. ال قازىرگى كەزدەگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ايتىپ جۇرگەن،زەرتتەپ جۇرگەن ەمشىلىگىنىڭ دەڭگەيى جاعىنان حالىق ەمشىلىگىنەن الدە قايدا جوعارى ورەگە كوتەرىلدى.وعان تومەندەگى دالەلدەردى كەلتىرۋگە بولادى.
ءبىرىنشى: قازىرگى قازاق مەديتسيناسىنىڭ ءبىرتۇتاس ورتاقتىققا كەلتىرىلگەن،جۇيەلى نازارياسى-دياگنوز قويۋ نەگىزدەرى،ءدارى-دارمەك جاساۋ ادىستەرى،رەتسەپتەرى،ماماندار دايارلايتىن وقۋلىقتارى جاسالدى.
العاش قازاق ەمشىلىگىن عىلىمي اينالىسقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن 1980 جىلدارى التايدا قازاق اۋرۋحاناسى قۇرىلىپ،قازاق ەمشىلىگىنە قاتىسى حالىق اراسىنداعى ەمدەۋ،ءدارى جاساۋ ادىستەرى جينالىپ،جۇيەلەنە باستادى. حالىق اراسىندا كەڭىنەن قولدانىپ جۇرگەن ءشوپ دارىلەر مەن جانۋارلار ورگاندارى رەتسەپتەرى جيناقتالىپ،كىتاپ بولىپ باسپادان شىقتى. قازاق حاندىعىنىڭ ءاز-جانىبەك حان تۇسىنداعى وردا ەمشىسى وتەۋبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى ەڭبەگى تابىلىپ،العاش رەت رەتتەلىپ باسپادان شىقتى. وسى ەڭبەكتەرگە سول كەزدەگى التاي ايماعىنىڭ اكىمى قادىس ءجانابىلۇلى، سول كەزدەگى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسىنىڭ ورىنباسار توراعاسى ءجانابىل سىماعۇلۇلى باستاعان اعا بۋىن ۇلكەن ۇلەس قوستى.
التاي قازاق ەمحاناسىنىڭ بازا ەتكەن ماماندارمەن زەرتتەۋشىلەر قازاق مەديتسيناسىنىڭ نەگىزى بولاتىن بارلىق كىتاپتار مەن ەڭبەكتەردى «شيپاگەرلىك بايان» جانە باسقا دا حالىق اراسىنداعى ەڭبەكتەردى جۇيەگە كەلتىرىپ، قازاق مەديتسيناسى جايىندا «التى تۇعىرلى نەگىزدەمە» اتتى ەڭبەك جاساپ شىقتىق. سول جيناقتالعان جۇيەلى زەرتتەۋ نەگىزىندە، قازاق مەديتسيناسىنىڭ ورتا تەحنيكۋم ماماندارىن وقىتاتىن وقۋلىقتاردى جازىپ شىقتى.
شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنۆەرسيتەتىندە ءوزىم باس بولىپ، ۋنۆەرسيتەت جانىنان اشىلعان «قازاق مەديتسيناسى كافەدەراسىن» قۇرىپ، قازاق دارىگەرلەرىنە ارنالعان ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم بەرۋگە ارنالعان وقۋلىقتاردى جازىپ،پايدالانۋعا بەردىك.
ەكىنشى:قازاق مەديتسيناسى نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىن ماماندار توبى قالىپتاستى. بۇلار نەگىزىنەن قازاقتىڭ ءشوپ دارىلەرى، قازاقتىڭ ءداستۇرلى دياگنوز قويۋ،ەمدەۋ ادىستەرىن قولدانىپ جاتىر.
2010 جىلدان بەرى «التاي مەديتسينالىق كوللەدجى» جانىنان «قازاق مەديتسيناسى فاكۋلتەتىن» قۇرىپ، قازاق مەديتسيناسىنىڭ ماماندارىن دايارلاۋدى جولعا قويدى. سول جىلىعى 100 گە تارتا ستۋدەنت قابىلداندى. سودان بەرى ءار جىل سايىن «قازاق مەديتسينا» گرۋپپاسى ۇزبەي قابىلدانىپ كەلەدى. 2011 جىلدان باستاپ شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنۆەرسيتەتىنەن «قازاق مەديتسيناسى كافەدەراسى» اشىلىپ، ەندى جوعارى دارەجەلى قازاق مەديتسيناسى ماماندارىن دايارلاۋ باستالدى.بۇل كافەدراعا ەكى جىلدا ءبىر گرۋپپا قابىلدانادى. قازىر قازاق مەديتسيناسىنىڭ ورتا جانە جوعارى ءبىلىم الۋشىلارعا ساباق بەرەتىن ۇستازدار توبى قالىپتاسىپ بولدى. ءارى وسى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن ماماندار ءبارى قازاق مەديتسيناسى فاكۋلتەتىن بىتىرگەن سوڭ «قازاق مەديتسيناسىنىڭ مەملەكەتتىك تولىمدىلىق» سەرتيفيكاتىن الادى.
ءۇشىنشى: «قازاق مەديتسيناسى اۋرۋحاناسى» مەن «قازاق مەديتسينا ورتالىقتارى» ءار ايماق ،اۋدان قالالاردان بوي كوتەردى.
1980 جىلدارى العاش رەت التاي قالاسىندا قازاق اۋرۋحاناسى اشىلدى. بۇل قازاق مەديتسيناسىنا جاسالعان العاشقى قادام بولاتىن. كەيىن قازاق مەديتسيناسىنىڭ دامۋىنىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالدى. قىتاي ۇكىمەتى قابىلداعان «ءار ۇلتتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن،ۇلتتىق مەديتسيناسىن دامىتۋ» باعدارلاماسى نەگىزىندە قازاق مەديتسيناسىنا قارجى ءبولىنىپ،ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىنا بولەندى. سونىڭ ارقاسىندا ىلە ،تارباعاتاي،التاي ايماق ورتالىقتارىندا،اۋدان ورتالىقتارىندا «قازاق ەمحانالارى» مەن «قازاق اۋرۋحانالارى» سالىنا باستادى.جەكەلەمە مەديتسينالىق ورتالىقتار بوي كوتەردى.كەيبىر مەملەكەتتىك اۋرۋحانالاردىڭ ىشىنەن «قازاق مەديتسينا ءبولىمى» اشىلدى.
ءتورتىنشى: قازاق مەديتسيناسىنىڭ ءدارى-دارمەگىن وندىرەتىن،زەرتتەۋ-سىناقتان وتكىزۋ زەرتتەمە ورتالىقتارى قالىپتاستى.
التايداعى قازاق ەمحاناسىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «قازاق ءدارى-دارمەگىن ءوندىرۋ ورتالىعى» بار. بۇل ورتالىق قازىرگە دەيىن جاڭا تەحنولوگيا نەگىزىندە 40 تان استام ءدارى-دارمەكتى ءوندىرىپ كەلەدى.الايدا بۇل ورتالىق وندىرگەن دارىلەر قازىر مەملەكەتتىك ستاندارتتان وتە قويعان جوق.سوندىقتان بۇل ورتالىق جانە قۇلجاداعى «قازاق ءدارى-دارمەك ءوندىرۋ» ورتالىقتارى شىعارعان دارىلەردى سىناقتان وتكىزۋ،مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەستەندىرۋ ءۇشىن ءوزىم باس بولىپ قۇرىپ شىققان «شىڭجاڭ قازاق ءدارى-دارمەك زەرتتەۋ ورتالىعى» قۇرىلدى. بۇل ورتالىق الداعى جىلى اللا قالاسا التايداعى «قازاق ءدارى-دارىمەگىن زەرتتەۋ وراتالىعى» جاعىنان شىعارىلعان 5 ءتۇرلى ءدارىنى مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي سەرتيفيكاتتاۋدان وتكىزگەلى وتىر. ەگەر بۇل سەرتيفيكاتتاۋدان وتە الساق قازاق مەديتسيناسىنىڭ ايبىنى اسقاقتاپ،بۇكىل قىتاي مەملەكەتىندە بۇل دارىلەر قولدانىسقا يە بولىپ قانا قويماي، قازاق ەلىنە جانە باسقا دا ەلدەرگە شىعارۋعا مۇمكىندىك اشىلادى.
بەسىنشى:2012 جىلى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسى بويىنشا «قازاق مەديتسيناسىن زەرتتەۋ عىلىمي قوعامى» قۇرىلدى.
بۇل قوعامدى ءوزىم باس بولىپ قۇردىم. بۇل شىڭجاڭ تاريحىندا ولكە دارەجەلى بىردەن- ءبىر ۇلتتىق مەديتسينالىق قوعام. ولكە دارەجەلى ۇلتتىق مەديتسينالىق قوعام ۇيعىرلاردا دا جوق. بۇل قوعامدا 800 ادام بار. ءبىز ەل ىشىندە جىل سايىن ءبىر رەت جينالىپ،قازاق مەديتسيناسى جايلى تالقى جيىن وتكىزەمىز. بۇعان جىل سايىن قازاقستاننان دە وكىلدەر قاتىسادى.
التىنشى :2014 جىلى قازاق مەديتسيناسى قىتاي مەملەكەتىندەگى «التىنشى ۇلتتىق مەديتسينا» بولىپ مەملەكەتتىك تىركەۋدەن ءوتىپ،مەملەكەتتىك تولىمدىلىق كۋالىگىن الدى.
سول مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكەننەن كەيىن مەملەكەتتىك ءبىرتۇتاس قازاق مەديتسيناسىنىڭ تولىمدىلىعىن سىناۋ جۇيەسى ىسكە قوسىلىپ،سول «قازاق مەديتسيناسىنىڭ تولىمدىلىعىن تەكسەرۋ» تەستىنەن وتكەن ماماندار «ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك تولىمدىلىق» سەرتيفيكاتىن الا الادى. وسى سەرتيفيكات العان قازاق مەديتسيناسىنىڭ كەز-كەلگەن مامانى قازاق مەديتسيناسىمەن اينالىسۋعا،ەمحانا،مەديتسينالىق ورتالىق اشۋعا قۇقى بار.
جوعارىداعى دالەلدەرلى كەلتىرە وتىرىپ، «قازاق مەديتسيناسى» دەپ تولىق ايتۋعا بولادى. بىراق بۇل «بولدىق،تولدىق» دەگەن ءسوز ەمەس. قازاق مەديتسيناسىن ءوز تۇعىرىنا قوناتىن جەرى تاۋەلسىز قازاقستان. قازاقتىڭ مەديتسيناسى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ءتىلى، ءداستۇر،ادەبيەت مەن مادەنيەتىمەن بىردەي قازاق ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن قورعاۋىندا بولۋ كەرەك. سوندىقتان مەنىڭ ارمانىم قازاق مەملەكەتىمەن بىرلەسىپ،قازاقستانداعى قازاق مەديتسيناسىن دامىتىپ،زەرتتەۋ ارقىلى قازاق مەديتسيناسىن حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرسەم دەگەن ارمانىم بار.
– قازاق مەديتسيناسى دەسە بولدى،ءتىلدىڭ ۇشىنا «شيپاگەرلىك بايان» ورالادى. «شيپاگەرلىك باياننىڭ» قازاق مەديتسيناسىنداعى ورنى مەن ءرولى قانداي؟
«شيپاگەرلىك باياننىڭ» قازاق مەديتسيناسىنداعى ءرولى وتە جوعارى. قازىرگى قازاق مەديتسيناسىنىڭ نەگىزى بولىپ وتىرعاندا وسى «شيپاگەرلىك بايان». قازاق مەديتسيناسىنىڭ قىتايداعى وزگە ۇلتتىق مەديتسينالارىنان پارقى-ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ مەديتسينالىق نازاريامىز بار. بۇل نازاريا «التى تۇعىر نازارياسى». «التى تۇعىر نازارياسى» بويىنشا كوپتەگەن وقۋلىقتار،كوپتەگەن كىتاپتار شىعىپ جاتىر. مىسالى ۇيعىر مەديتسيناسىندا مۇنداي جۇيەلى عىلىمي نەگىزگە قۇرىلعان جۇيەلى نازاريا جوق. ال ءبىزدىڭ قازاق مەديتسيناسىندا جۇيەلى،عىلىمي نازاريا بار.
– قازاق مەديتسيناسىنىڭ وزىنە ءتان ءدارى-دارمەك قۇرامى،ءدارى جاساۋ تەحنولوگياسى،دياگنوز قويۋ ادىستەرىنىڭ باتىس جانە شىعىس مەديتسيناسىمەن ايىرماسى بارما؟ ايىرماسى بار بولسا قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟
قازاق مەديتسيناسىنىڭ باسقا مەديتسينادان ايىرماشىلىعى بار. بۇل اۋرۋدىڭ الدىن الۋ، دياگنوز قويۋ،ەمدەۋ،ساۋىقتىرۋ،ءدارى-دارمەك جاساۋ،دۇرىس ازىقتانۋ،دۇرىس ءومىر ءسۇرۋ سالتى ەرەجەلەرىن ءوز ىشىنە الادى. «قازاق مەديتسيناسىنىڭ اۋرۋلارى، دياگنوز قويۋ ادىستەرى» دەگەن قالىڭ كىتاپ باسپادان شىقتى. وندا قايسى اۋرۋعا،قانداي ادىسپەن دياگنوز قويادى جانە قازاق مەديتسيناسىنىڭ شىعىس جانە تيبەت مەديتسيناسىنىڭ دياگنوز قويۋ ادىستەرىنىڭ پارقى جايلى ءبارى تولىق جازىلعان. مەن ول ءبىر توم كىتاپعا ارقاۋ بولعان قازاقتىڭ دياگنوز قويۋ ادىستەرىن ءبىر سۇحبات كولەمىنە سىيعىزا المايمىن. بىراق، قازاقتىڭ دياگنوز قويۋ ءادىسى -تامىر ۇستاۋ، كوزبەن كورۋ،دەنە مۇشەلەرىنە قاراۋ،سويلەسۋ ادىستەرى نەگىزىندە ىسكە اسادى. قازىر جوعارى عىلىمي-تەحنيكانىڭ دامۋىن پايدالانىپ،قازاق مەديتسيناسىنىڭ دياگنوز قويۋ ادىستەرى دە جەتىلىپ كەلەدى.
سونىمەن بىرگە ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندە كوپ كەزدەسەتىن اۋرۋلار بولادى. مىسالى، ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ جاساعان ورتاسى، ۇلتتىق شارۋاشىلىق نەگىزىنە قاراي سۇيەك –بۋىن اۋرۋلارى،رەۆمانتيزم،سۋىقتان بولاتىن ءارتۇرلى اۋرۋلار كوپ بولادى. ازىق-تۇلىك تۇتىنۋ داستۇرىنە قاراي قان قويۋلىق،قاننىڭ ماي قۇرامى جوعارى بولۋ،قان باسىم اۋرۋلارى كوپ بولادى.
سونداي-اق ءار ۇلتتىڭ دەنە قۋاتى ۇقساماعاندىقتان وسى اۋرۋلاردى ەمدەۋدەگى رەتسەپتەردە،دارىلەردىڭ دوزالارى دا ۇقسامايدى. ءبىزدىڭ قازاق مەديتسيناسىنىڭ ىستەتىپ جاتقان دارىلەرى تابيعي وسىمدىكتەرمەن حايۋاناتتاردىڭ ىشكى ورگاندارى،مايلارىن قولدانادى. ول وسىمدىكتەرمەن حايۋاناتتار گەوگرافيالىق جاعدايلارعا قاراي تەك قازاق دالاسىندا ءوسۋى نە ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن. سونداي-اق ول وسىمدىكتەرمەن حايۋاناتتاردىڭ ءومىر سۇرگەن جەرىنىڭ قۇنارلىعى مەن ازىق-تۇلىگىنە بايلانىستى ەمدىك اسەرلەرى دە وزگەشە بولۋى مۇمكىن. قورتىپ ايتقاندا ءبىزدىڭ قازاق مەديتسيناسىنىڭ نەگىزدەمە نازارياسى،دياگنوز قويۋ-ەمدەۋ ادىستەرى،ءدارى-دارمەكتەرى باسقا شىعىس جانە تيبەت مەديتسيناسىنان ايىرماسى بولعاندىقتان دا قىتاي ەلى قازاق مەديتسيناسىن قىتايداعى «التىنشى ۇلتتىق مەديتسينا» دەپ تانىپ،مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكىزىپ، «مەملەكەتتىك تولىمدىلىق» سەرتيفيكاتىن بەرىپ وتىر. شىڭجاڭنىڭ جەر-جەرىندە قازاق اۋرۋحانالارىن قۇرۋعا،زەرتتەۋ ورتالىقتارىن قۇرۋعا ۇكىمەت قارجىلىق جانە رۋحاني جاقتان قولداۋ جاساپ وتىر. قازاق مەديتسيناسى عىلىمي نەگىزدەمەگە سۇيەنبەسە، وزگەشەلىگى بولماسا،وزىندىك ادىستەرى مەن ارتىقشىلىقتارى بولماسا وسىنداي كوڭىل ءبولۋدىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى.
– ۇلتتىق مەديتسينا،ياعني، قازاقتىڭ ءوزى ومىرلىك تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ جاساعان قازاق مەديتسيناسى مەن ۇلتتىق ساپانى قالاي كوتەرۋگە بولادى؟
-ءبىر ۇلتتىڭ ساپاسىنا اسەر ەتەتىن دۇنيە وتە كوپ. ول وتە كۇردەلى دۇنيە. مۇنىڭ ىشىندە قازاق مەديتسيناسىنىڭ ۇلتتىڭ ساپاسىنا اسەر ەتەتىن مۇمكىندىگى وتە جوعارى. ويتكەنى، كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ مۇشەسى ساپالى ءبىلىم الىپ،ساپالى قىزمەت ىستەۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە دەنساۋلىعى بولۋى كەرەك. سوعان قاراي ءبىزدىڭ قازاق مەديتسيناسى -قازاعىمىزدىڭ اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ،ونى ەمدەۋ،ادام ءومىرىن ۇزارتۋ،اۋرۋ ازابىنان قۇتقارۋ جاعىنان ءوز ۇلەسىن قوسادى دەپ ويلايمىن.سەبەبى، جوعارىدا ايتقانداي ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى،ءومىر سۇرگەن جەرىنىڭ وزىنە ءتان تابيعاتى،تۇتىناتىن ازىق-تۇلىگى،دەنە قۋاتى ءارتۇرلى. ولاي بولسا، ۇلتتىق مەديتسينا ۇلتتىڭ دەنساۋلىعىنا جوعارى دالدىكپەن كومەك بەرەتىن ەڭ جاقىن مەديتسينا دەپ ايتۋعا بولادى.
سونىمەن قاتار ءبىر ۇلتتىڭ ساپاسىن ولشەيتىن بەيرەسمي ولشەمدەر بار. مىسالى: شەتەلدەردە «قازاقتاردا قانشا عىلىم دوكتورلارى بار؟» دەگەن سۇراقتار قويىلادى. ەگەر شىڭجاڭدى مىسال ەتسەك ،شىڭجاڭدا «قازاقتا 30 عىلىم دوكتورى،ۇيعىردا 70 عىلىم دوكتورى بار» دەسەك سىرتتاعى ەل «ۇيعىر ۇلتىنىڭ ساپاسى قازاق ۇلتىنان جوعارى ەكەن عوي» دەپ ويلايدى. سول سياقتى قىتايدىڭ،تيبەتتىڭ،ۇيعىردىڭ الەم مويىنداعان ۇلتتىق مەديتسيناسى بار. ال قازاقتاردا بارما؟ قازاقتار نەشە مىڭ جىلدىق تاريحىندا وزدەرىن ەمدەپ-ساۋىقتىرا بىلگەن بە؟ وزدەرىنىڭ ۇزاق جىلدىق ەمدەۋ ادىستەرىن جيناقتاپ،ءوز ۇلتتىق مەديتسيناسىن جاساي العان حالىق پا؟ دەگەن سۇراقتاردا قازاقتىڭ ساپاسىن بىلدىرەتىن سۇراقتار بولىپ ەسەپتەلەدى. ال قاي ەلدە بولماسىن وسى سۇراقتار الدىمىزدان شىقسا ،ءبىز «قازاقتا ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسى،ءوزىنىڭ ءدارى-دارمەك زەرتتەۋ ورتالىعى،ءوزىنىڭ ءدارى ءوندىرىسى بار،قازاق مەديتسيناسىنىڭ نەگىزدەمە نازاريا بار،قازاق مەديتسيناسىنىڭ ماماندارىن دايارلايتىن وقۋ ورنى بار » دەپ جاۋاپ بەرە الامىز.وسىنداي جاۋاپ ەستىگەن باسقا حالىق، قازاق ۇلتى وزىنە ءتان مەديتسيناسى،ءداستۇرى ،تامىرى بار ەجەلگى مادەنيەتتى حالىق ەكەندىگىن جەتە تۇسىنەدى. ءبىز قازاق مەديتسيناسىن دامىتساق ءبىزدىڭ حالىقتىڭ دەنساۋلىق ساپاسى عانا ەمەس،رۋحاني ساپاسى دا جوعارىلايدى. ەگەر قازاقتىڭ دەنساۋلىعى جاقسى،رۋحاني دۇنيەسى تازا بولسا،ىشكەن ازىعى مەن ءدارى-دارمەگى،العان ەم-كەڭەسى تازا بولسا، وندا جان-ءتانى تازا ۇرپاق ءوز ەلىنە دە ءوز ۇلەسىن قوسىپ،ۇلتتىڭ ساپاسىن كوتەرەتىن بولادى. مىنە بۇل قازاق مەديتسيناسىنىڭ ۇلتتىق ساپانى كوتەرۋگە قوساتىن ۇلەستەرى.
– قازاق مەديتسيناسىنىڭ قازاقستان ەلىندە جاپپاي تانىمال بولا الماۋىنا قانداي سەبەپتەر بار؟ قازاق مەديتسيناسىنىڭ قازاقستان ەلىندە دامىپ،حالىقتىق قولدانىسقا يە بولۋ ءۇشىن قانداي قىزمەتتەر ىستەۋ كەرەك؟
قازاق مەديتسيناسىنىڭ قازاقستاندا تانىمال بولا الماۋىنا كوپتەگەن سەبەپتەر بار. «جىلاماعان بالاعا ءسۇت بەرمەيدى» دەگەن ماقال بار. مەن العاش فرانتسيادان فارماكولوگيا سالاسى بويىنشا دوكتورلىق ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن، وسى قازاق مەديتسيناسىندا قولدانىلاتىن ءدارى-دارمەكتەردى زەرتتەۋدى قولعا الا باستادىم. سونىمەن شىڭجاڭداعى قازاق مەديتسيناسىمەن اينالىساتىن جەكە ادامدارعا،التايداعى قازاق اۋرۋحاناسىنا ىزدەپ باردىم. قازاق ءدارى جاساۋ ءىسىن زامان تالابىنا ساي قولعا الۋ ءۇشىن ،قىتاي ەلىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينستىرلىگىنە،شىڭجاڭ ولكەلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەسىنە حات جازدىم. ءار دارەجەلى باسشىلارمەن كەزدەسىپ،قازاق مەديتسيناسىن ءتۇسىندىردىم،ەڭبەكتەندىم،كوپ تەر توكتىم. سونىڭ ارقاسىندا عانا، قازاق مەديتسيناسىنا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ نازارىن اۋدارتىپ،ۇكىمەتتەن «قازاق مەديتسيناسى ءدارى-دارمەكتەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىن»، «قازاق مەديتسيناسىن زەرتتەۋ عىلىم قوعامىن» قۇرۋعا رۇقسات جانە قارجىلىق قولداۋ الدىم. بۇعان دەيىندە سوناۋ 80- جىلدارى سول كەزدەگى قازاقتىڭ جوعارى دارەجەلى باسشىلارى قولعا العان جۇمىستاردىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ، «قازاق ەمشىلىگىنەن «قازاق مەديتسيناسى» دارەجەسىنە جەتۋىنە 35 جىلدان استام ۋاقىت كەتتى. وسى 35 جىلدا ءار بۋىن،ءار سالاداعى ادامدار ەڭبەك ەتىپ،ءبىر كۇن توقتاماي ەڭبەكتەنۋمەن ءتۇسىندىرۋدىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى جاعدايعا جەتىپ وتىرمىز. سوندىقتان قازاق ەلىندە دە قازاق مەديتسيناسىنىڭ تانىمال بولۋى ءۇشىن قاجىماي،تالماي ەڭبەكتەنىپ،«جىلاپ ءسۇت سۇرايتىن» ادامدار بولۋمەن قاتار، «جىلاعان بالاعا ءسۇت بەرەتىن» ۇكىمەت كەرەك. ەگەر قازاق ەلى قازاق مەديتسيناسىن ءتۇسىنىپ،ونىڭ پايداسىن اڭعارىپ،قارجى بولمەسە،اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتپەسە وندا قازاق مەديتسيناسىنىڭ قازاق ەلىندە سول «قارا ەمشىلىك» دەڭگەيىندە قالۋى ابدەن مۇمكىن.
قازاق مەديتسيناسىنىڭ قازاق ەلىندە تانىمال بولىپ،حالىقتىق قولدانىسقا ەنۋى ءۇشىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماڭىزى وتە زور. مەيلى گازات-جۋرنال بولسىن،ينتەرنەت پورتالدارى بولسىن، تەلەارنالار بولسىن قازاق مەديتسيناسىنىڭ الەمدىك ستاندارتتارعا ساي عىلىمي مەديتسينا ەكەنىن ۇگىتتەۋ كەرەك.
ويتكەنى، قازاقستاندا قازاق مەديتسيناسى دەسە وقيتىن،ۇشىقتايتىن،قامشىسىمەن سابايتىن،دۇعامەن ۇشكىرەتىن دەڭگەيدەگى ەم-دوم دەپ قانا تۇسىنەدى ەكەن. حالىق اراسىنداعى قارا ەمشىلىكپەن بۇگىنگى وزىندىك تەورياسى بار،عىلىمي نەگىزدەمەسى بار،ءدارى-دارمەك وندىرەتىن، زەرتتەيتىن ورتالىقتارى بار،ماماندارىن دايارلايتىن وقۋ ورىندارى بار،مەملەكەتتىك جانە حالقارالىق ستاندارتتارمەن سەرتيفيكاتتالعان تولىمدىلىق كۋالىگى بار قازاق مەديتسيناسىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. سوندىقتان اقپارات قۇرالدارىنىڭ كومەگى كوپتەپ كەرەك دەپ ويلايمىن.
قازىر قىتاي-قازاقستان ورتاسىندا «جىبەك جولىن دامىتۋ» دەگەن ۇلكەن مەملەكەتارالىق باعدارلاما بار. وسى باعدارلامانىڭ مۇمكىندىگىن تولىق پايدالانىپ، قىتاي-قازاقستان ەكى ەل ورتاق قارجى قوسىپ، قازاق مەديتسيناسىن دامىتاتىن باعدارلامالار جاساپ، قازاق مەديتسينالىق ورتالىقتارىن قۇرۋعا بولادى.قورىتا كەلسەك، قازاق ۇكىمەتىنە، قازاقستانداعى قازاقتارعا قازىرگى قازاق مەديتسيناسىنىڭ جەتكەن جەتىستىگىن تولىق ءتۇسىندىرىپ،قولداۋ الىپ، تاۋەلسىز قازاق ەلىندە قازاق مەديتسيناسىن قىتايداعىدان دا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ مىندەتى تۇر. وعان قازاقستان ۇكىمەتى،دەنساۋلىق ساقتاۋ مينسترلىگى، اقپارات قۇرالدارى جاردەمدەسۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندا عانا قازاق مەديتسيناسى ءوز تۇعىرىنا قونادى.
–قازاقستانداعى قازاق ەمشىلىگى- قازاقى ەم-دوم،قارا ەمشى،باقسى-بالگەر دەگەن اتاۋلارمەن ەرەكشەلەنەدى، ال قىتايداعى قازاق مەديتسيناسىمەن اينالىساتىندار كىمدەر؟
قىتايداعى «شىڭجاڭ- قازاق مەديتسيناسىن زەرتتەۋ عىلىمي قوعامىنا» كىرگەن 800 گە تارتا قازاق مەديتسيناسىنىڭ ماماندارىنىڭ ءبارى مەديتسينالىق ءبىلىمى بار.ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋدى تەك عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ جاسايدى.قولدانىلاتىن دارىلەرىنىڭ ءبارى وسىمدىك تۇرلەرى مەن جانۋارلارلىڭ ورگاندارىنان وڭدەلىپ جاسالعان. ولاردىڭ ىشىندە ەشقانداي تىلسىم كۇشتەرمەن عىلىمعا جات ادىستەرمەن ەمدەيتىن ادام جوق. ال حالىق اراسىندا اتادان- بالاعا جالعاسقان ەمشىلەر بار شىعار،بىراق ولار ناقتى مەديتسينالىق ءبىلىم،تولىمدىلىق كۋالىك الماي ءبىز ولاردى قازاق مەديتسيناسى قوعامىنىڭ مۇشەسى سانامايمىز. ءبىز باقسى-بالگەرلىكتى،تىلسىم كۇشتەردى دارىپتەمەيمىز.ولاردى جوعالتايىق دەگەن ويىمىزدا جوق. بىراق قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا قازاق مەديتسيناسىنىڭ دامىماي،تانىمال بولماۋىنا سەبەپ بولىپ وتىرعان باستى سەبەپتىڭ ءبىرى دە وسى عىلىمعا سۇيەنبەگەن باقسى-بالگەرلىك پەن قارا ەمشىلىككە حالىقتىڭ سەنىم ارتپاۋىنان كەلىپ بولىپ وتىر.
-قازاق ەلىندەگى ءداستۇرلى مەديتسينالىق ورتالىقتارمەن ۇيىمدار بار.ولارمەن قارىم-قاتىناستارىڭىز قانداي؟بىرلەسكەن جوبالار بار ما؟ بولسى، ول جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ويلارىڭىز بارما؟
قازاقستانداعى ءداستۇرلى مەديتسينا ۇيىمدارى مەن ەمشىلەرى بىزگە كەلىپ،ءبىزدىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جينالىستارىمىزعا قاتىسىپ،ءبىزدى قولداپ،قۋاتتاپ وتىر. ەگەر سول ەلدەگى ءداستۇرلى ەمشى-دومشىلار بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرىپ،عىلىمعا ارقا سۇيەگەن قازاق مەديتسيناسىنا دەن قوياتىن بولسا ولاردىڭ دا قازاق مەديتسيناسىنا قوساتىن ۇلەسى از بولماس ەدى.
الايدا تالاي رەتكى كەزدەسۋلەر مەن كونفەرەنتسيالاردا باس قوسىپ،جاقسى يدەيالار ايتىلسا دا ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستان تاراپىنان ناقتى ءىس-ارەكەتكە بارعان نە ۇيىم،نە جەكە ادامدار جوق. ەگەر ۇسىنىستار ءتۇسىپ،شىنايى عىلىمي جوبالارعا شاقىرىپ جاتسا،قىتايداعى قازاق ماماندارى وزدەرىنىڭ تاجىريبەلەرىمەن بىلىمدەرىن قازاق ەلى ءۇشىن جۇمساۋعا ءازىر.
–قازاق مەديتسيناسىن دامىتۋ ءۇشىن شىر-پىر بولىپ،قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي ەڭبەكتەنىپ ءجۇرسىز. قازاقتىڭ مەديتسيناسىن جوقتاعان ادامنىڭ بويىندا قازاقتىڭ قانى دا بار. قازاق ەلىنە كەلىپ، قازاق مەديتسيناسىنا قىزمەت جاساۋىڭىز ءۇشىن، قازاق ەلىنەن قانداي جاساعانىن قالار ەدىڭىز؟
مەنىڭ ويىم قازاقستان حالقى،قازاقستان ۇكىمەتى قازاق مەديتسيناسىنىڭ قاي دەڭگەيگە كەلگەنىن،قانداي ەڭبەكتەر جاسالعانىن ءبىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. «جالعىزدىڭ ءۇنى،جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەگەن ماقال بار،سوندىقتان مەن جالعىز بارىپ،قازاقستانداعى قازاق مەديتسيناسىن كوتەرىپ تاستايمىن دەپ ايتا المايمىن. ول ۇزاق ۋاقىتتىق ەڭبەك پەن بەلگىلى قاۋىمنىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى بولۋ كەرەك. مەن قازىر قازاق ەلىنە بارعاندا قازاق مەديتسيناسىن ۇكىمەتپەن حالىقتىڭ قانشالىقتى دارەجەدە ءتۇسىنىپ كەتەرىن دە بىلمەيمىن. ال ەگەر شىنىمەن ەل باستاعان اعالارىمىز قولداۋ كورسەتىپ،قازاق مەديتسيناسىن دامىتۋدى قولعا الىپ جاتسا،2005 جىلدان بەرگى جيناعان تاجىريبەممەن ەڭبەگىمدى قازاق ەلى ءۇشىن دە ايامايمىن.
قازاقستان ەلىنە بارىپ كەلگەن سايىن قىتايداعى ارىپتەستەرىم «قازاقستان ەلىندەگى قازاق مەديتسيناسىنىڭ دەڭگەيى قانداي،قانداي قىزمەتتەردى قولعا الىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراقتار قويادى. بىراق ءار رەت مەن سول سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە قينالامىن. ويتكەنى، العاش قازاق ەلىندە،قازاقتىڭ ۇلتتىق مەديتسينالىق ورنى كوكتەيتىن،كوگەرەتىن جەردە ءالى قازاق مەديتسيناسى جايلى مەملەكەتتىك جۇمىستار تۇگىلى،ۇكىمەتتە دە،حالىقتا دا تۇسىنىك جوق. سوندىقتان ءالى دە ەڭبەكتەنۋگە تۋرا كەلەدى.
– ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە ۇلكەن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.الداعى ۋاقىتتاعى جۇمىستارىڭىزعا، جەمىستى ەڭبەك تىلەيمىن!
سۇحباتتاسقان: سەرىك مۇراتحان. ۇرىمجى
“التى الاش-اقپاراتى”
پىكىر قالدىرۋ