QAZAQ MEDICINASIN BİR JARIM MILLIARD QITAY HALQI MOYINDAP OTIR..
kerey.kz
Şıñjañ medicina unversitetiniñ farmakologiya doktorı, professor, Şıñjañ däri-därmek zertteu mekemesiniñ orınbasarı, Şıñjañ Qazaq şipagerlik-därigerlik zertteu ortalığınıñ bastığı, Şıñjañ Qazaq medicina ğılımi zertteu qoğamınıñ orınbasar törayımı Asiya Beysanbayqızımen swhbat
– Qara şañıraqtağı qalıñ jwrtıñız Sizdiñ jeke ömir-bayanıñız, ülken ğılım jolındağı eñbekteriñizdi bile bermeui mümkin. Aldımen öziñiz jaylı aytıp berseñiz.
– Meniñ jeke ömirime kelsek, meniñ äkem 1948 jıldan bastap Ürimji qalasına qonıstanğan, alğaşqı qazaq ziyalılarınınıñ qatarınan. 1966 jılı bastalğan qıtaydağı «mädeniet töñkerisi» kezinde, sol kezdegi tömenge tüsirilip,jer audarılğan qazaq ziyalılarımen birge Ürimjige jaqın auıldarığa qonıstandıq. Ol kezde qazirgidey jağday joq.Sondıqtan balalıq şağım biraz qiınşılıq mezgilderge tura keldi. Bizdiñ balalıq kezdegi armanımız- qwrsağımız toysa,ayt mezgilderi kezinde bir jaña kiimder kisek,mektepke barıp oqısaq degen arman edi. Basqa odan artıq arman bolmağan,ülken arman oylauğada mümkindigimiz de joq edi.
Keyin orta mektepke tüsken soñ, qıtay elinde bilik auısıp, Dıñ Şyau Piiñ kezindegi «reforma jasap,sırtqa esikti aşu» sayasatı iske asıp,sol kezdegi är wlt jastarına joğarı oqu ornına tüsu mümkindigi tudı. Orta mekteptegi armanım-jaqsı oqıp,qıtaydağı belgili joğarı oqu orındarına tüsu bolatın. Bala armannıñ jeteginde orta mektepti öte jaqsı oqıdım. Orta mektep bitirip, unversitetke emtihan berip, sol jıldarı emtihan tapsırğan jastardıñ arasında Şıñjañ boyınşa üşinşi bolıp, Pekin unversitetine qabıldandım.Bıraq ol kez meniñ äkem mädeniet töñkersi kezinde qaytıs bolğandıqtan, şeşem jalğız jäne densaulığı bolmağandıqtan, şeşeme qaraylasu üşin alıstağı Pekin unversitetine barudan bas tartıp,Şıñjañ medicina unversitetine oquğa tüstim. Bwl äri meniñ anamnıñ armanı bolatın. Şıñjañ unversitetinde därigerlik mamandıqtı altı jıl oqıp,üzdik bitirip,sodan arı qaray farmakologiya mamandığı boyınşa aspiranturanı jalğastırdım. Aspiranturağa tüsken soñ bir jağınan jwmıs istep,bir jağınan oqu oqıdım. Sol jıldarı twrmısqa şığıp,ülken qızımdı ömirge äkeldim. Aspinaturanı bitirgen soñ qıtaydağı mamandardı şetelge şığarıp oqıtu üşin jolğa qoyılğan memlekettik bağdarlama boyınşa bir jıl Ürimjide ağılşın tili mamandığın üyrendim. Kelesi jılı qıtaydağı az sandı wlttardıñ mamandarınıñ biliktiligin arttıru boyınşa Beyjiñ qalasına eki jıldıq bilim asıruğa bardım. Sol jerde eki jıldıq kurstı bitirgen soñ Ürimjige qaytıp kelip,Şıñjañ medicina unversitetinde jwmısqa ornalastım. Sol jıldarı meniñ joldasım Franciyağa medicina salası boyınşa oquğa bardı. Bir jıldan soñ men joldasımnıñ soñınan Franciyağa barıp,farmakologiya mamandığı boyınşa doktorlıqqa tüstim. Franciyada tört jıl twrıp,doktorlıqtı sätti qorğap,sol eldegi wsınılğan jwmıstardan bas tarta otırıp,tuğan elime kelip eñbek etuge bel bayladım. Sodan keyin alğaş jwmıs bastağan Şıñjañ medicina unversitetine qaytıp kelip,jwmısımdı tağı jalğastırdım. Şıñjañ medicina unversitetinde istep jürip, 2005 jıldan bastap «Qazaq medicinasın» qolğa aldım.2011jılı «Şıñjañ Qazaq şipagerlik-därigerlik zertteu ortalığın» qwrdım. Sol jılı Qazaq medicinası memlekettik tirkeuden ötip,tolımdılıq sertifikatın alğannan keyin,osı salada eñbek etip jürgen azamattarmen birigip, «Şıñjañ Qazaq şipagerlik-därigerlik ğılımi zertteu qoğamın» qwrdım.
– Qazaqstanda Şığıs medicinası,Tibet medicicinası degen wğım halıqqa jat emes,al «Qazaq medicinası» degen atau bizge äli qalıptaspay otır,olay bolsa osı atau atı- zatına layıq dep oylaysız ba?
– Bwğan deyin Qazaq medicinası «Qazaq emşiligi», «Halıq emşiligi» dep atalıp keldi. Qazaq emşiligi-qazaq halqınıñ arasındağı dästürli emşilerdiñ atadan balağa jetken täjiribesi negizinde diagnoz qoyılıp,daladan jinap alğan öñdelmegen şöp därilermen,öñdelmegen januarlardıñ ärtürli organdarımen emdep kelgen bolatın. Al qazirgi kezdegi qıtaydağı Qazaqtardıñ aytıp jürgen,zerttep jürgen emşiliginiñ deñgeyi jağınan halıq emşiliginen älde qayda joğarı örege köterildi.Oğan tömendegi dälelderdi keltiruge boladı.
Birinşi: qazirgi Qazaq medicinasınıñ birtwtas ortaqtıqqa keltirilgen,jüyeli nazariyası-diagnoz qoyu negizderi,däri-därmek jasau ädisteri,recepteri,mamandar dayarlaytın oqulıqtarı jasaldı.
Alğaş Qazaq emşiligin ğılımi aynalısqa tüsiru üşin 1980 jıldarı Altayda qazaq auruhanası qwrılıp,Qazaq emşiligine qatısı halıq arasındağı emdeu,däri jasau ädisteri jinalıp,jüyelene bastadı. Halıq arasında keñinen qoldanıp jürgen şöp däriler men januarlar organdarı recepteri jinaqtalıp,kitap bolıp baspadan şıqtı. Qazaq handığınıñ Äz-Janibek han twsındağı orda emşisi Öteuboydaq Tileuqabılwlınıñ «Şipagerlik bayan» attı eñbegi tabılıp,alğaş ret rettelip baspadan şıqtı. Osı eñbekterge sol kezdegi Altay aymağınıñ äkimi Qadıs Jänabilwlı, sol kezdegi Şıñjañ Wyğır avtonomiyalı ölkesiniñ orınbasar törağası Jänabil Sımağwlwlı bastağan ağa buın ülken üles qostı.
Altay Qazaq emhanasınıñ baza etken mamandarmen zertteuşiler Qazaq medicinasınıñ negizi bolatın barlıq kitaptar men eñbekterdi «Şipagerlik bayan» jane basqa da halıq arasındağı eñbekterdi jüyege keltirip, Qazaq medicinası jayında «Altı twğırlı negizdeme» attı eñbek jasap şıqtıq. Sol jinaqtalğan jüyeli zertteu negizinde, Qazaq medicinasınıñ orta tehnikum mamandarın oqıtatın oqulıqtardı jazıp şıqtı.
Şıñjañ medicina unversitetinde özim bas bolıp, unversitet janınan aşılğan «Qazaq medicinası kafederasın» qwrıp, Qazaq därigerlerine arnalğan universitettik bilim beruge arnalğan oqulıqtardı jazıp,paydalanuğa berdik.
Ekinşi:Qazaq medicinası negizinde jwmıs isteytin mamandar tobı qalıptastı. Bwlar negizinen Qazaqtıñ şöp därileri, Qazaqtıñ dästürli diagnoz qoyu,emdeu ädisterin qoldanıp jatır.
2010 jıldan beri «Altay medicinalıq kolledji» janınan «Qazaq medicinası fakul'tetin» qwrıp, Qazaq medicinasınıñ mamandarın dayarlaudı jolğa qoydı. Sol jılığı 100 ge tarta student qabıldandı. Sodan beri är jıl sayın «Qazaq medicina» gruppası üzbey qabıldanıp keledi. 2011 jıldan bastap Şıñjañ medicina unversitetinen «Qazaq medicinası kafederası» aşılıp, endi joğarı därejeli qazaq medicinası mamandarın dayarlau bastaldı.Bwl kafedrağa eki jılda bir gruppa qabıldanadı. Qazir qazaq medicinasınıñ orta jane joğarı bilim aluşılarğa sabaq beretin wstazdar tobı qalıptasıp boldı. Äri osı oqu orındarın bitirgen mamandar bäri Qazaq medicinası fakul'tetin bitirgen soñ «Qazaq medicinasınıñ memlekettik tolımdılıq» sertifikatın aladı.
Üşinşi: «Qazaq medicinası auruhanası» men «Qazaq medicina ortalıqtarı» är aymaq ,audan qalalardan boy köterdi.
1980 jıldarı alğaş ret Altay qalasında qazaq auruhanası aşıldı. Bwl Qazaq medicinasına jasalğan alğaşqı qadam bolatın. Keyin Qazaq medicinasınıñ damuınıñ ekinşi tolqını bastaldı. Qıtay ükimeti qabıldağan «Är wlttıñ wlttıq dästürin,wlttıq medicinasın damıtu» bağdarlaması negizinde Qazaq medicinasına qarjı bölinip,ükimettiñ qamqorlığına bölendi. Sonıñ arqasında İle ,Tarbağatay,Altay aymaq ortalıqtarında,audan ortalıqtarında «Qazaq emhanaları» men «Qazaq auruhanaları» salına bastadı.Jekeleme medicinalıq ortalıqtar boy köterdi.Keybir memlekettik auruhanalardıñ işinen «Qazaq medicina bölimi» aşıldı.
Törtinşi: Qazaq medicinasınıñ däri-därmegin öndiretin,zertteu-sınaqtan ötkizu zertteme ortalıqtarı qalıptastı.
Altaydağı Qazaq emhanasınıñ janınan qwrılğan «Qazaq däri-därmegin öndiru ortalığı» bar. Bwl ortalıq qazirge deyin jaña tehnologiya negizinde 40 tan astam däri-därmekti öndirip keledi.Alayda bwl ortalıq öndirgen däriler qazir memlekettik standarttan öte qoyğan joq.Sondıqtan bwl ortalıq jäne Qwljadağı «Qazaq däri-därmek öndiru» ortalıqtarı şığarğan därilerdi sınaqtan ötkizu,memlekettik jäne halıqaralıq standarttarğa säykestendiru üşin özim bas bolıp qwrıp şıqqan «Şıñjañ Qazaq däri-därmek zertteu ortalığı» qwrıldı. Bwl ortalıq aldağı jılı alla qalasa Altaydağı «Qazaq däri-därimegin zertteu oratalığı» jağınan şığarılğan 5 türli därini memlekettik jane halıqaralıq standarttarğa say sertifikattaudan ötkizgeli otır. Eger bwl sertifikattaudan öte alsaq qazaq medicinasınıñ aybını asqaqtap,bükil qıtay memleketinde bwl däriler qoldanısqa ie bolıp qana qoymay, Qazaq eline jäne basqa da elderge şığaruğa mümkindik aşıladı.
Besinşi:2012 jılı Şıñjañ wyğır avtonomiyalı ölkesi boyınşa «Qazaq medicinasın zertteu ğılımi qoğamı» qwrıldı.
Bwl qoğamdı özim bas bolıp qwrdım. Bwl Şıñjañ tarihında ölke därejeli birden- bir wlttıq medicinalıq qoğam. Ölke därejeli wlttıq medicinalıq qoğam wyğırlarda da joq. Bwl qoğamda 800 adam bar. Biz el işinde jıl sayın bir ret jinalıp,qazaq medicinası jaylı talqı jiın ötkizemiz. Bwğan jıl sayın qazaqstannan de ökilder qatısadı.
Altınşı :2014 jılı Qazaq medicinası Qıtay memleketindegi «Altınşı wlttıq medicina» bolıp memlekettik tirkeuden ötip,memlekettik tolımdılıq kuäligin aldı.
Sol memlekettik tirkeuden ötkennen keyin memlekettik birtwtas Qazaq medicinasınıñ tolımdılığın sınau jüyesi iske qosılıp,sol «Qazaq medicinasınıñ tolımdılığın tekseru» testinen ötken mamandar «Birtwtas memlekettik tolımdılıq» sertifikatın ala aladı. Osı sertifikat alğan qazaq medicinasınıñ kez-kelgen mamanı qazaq medicinasımen aynalısuğa,emhana,medicinalıq ortalıq aşuğa qwqı bar.
Joğarıdağı dälelderli keltire otırıp, «Qazaq medicinası» dep tolıq aytuğa boladı. Biraq bwl «boldıq,toldıq» degen söz emes. Qazaq medicinasın öz twğırına qonatın jeri täuelsiz Qazaqstan. Qazaqtıñ medicinası bizdiñ wlttıq tili, dästür,ädebiet men mädenietimen birdey Qazaq ükimetiniñ qoldauımen qorğauında bolu kerek. Sondıqtan meniñ armanım Qazaq memleketimen birlesip,Qazaqstandağı qazaq medicinasın damıtıp,zertteu arqılı Qazaq medicinasın halıqaralıq deñgeyge kötersem degen armanım bar.
– Qazaq medicinası dese boldı,tildiñ wşına «Şipagerlik bayan» oraladı. «Şipagerlik bayannıñ» Qazaq medicinasındağı ornı men röli qanday?
«Şipagerlik bayannıñ» qazaq medicinasındağı röli öte joğarı. Qazirgi qazaq medicinasınıñ negizi bolıp otırğanda osı «Şipagerlik bayan». Qazaq medicinasınıñ qıtaydağı özge wlttıq medicinalarınan parqı-bizdiñ özimizdiñ medicinalıq nazariyamız bar. Bwl nazariya «altı twğır nazariyası». «Altı twğır nazariyası» boyınşa köptegen oqulıqtar,köptegen kitaptar şığıp jatır. Mısalı wyğır medicinasında mwnday jüyeli ğılımi negizge qwrılğan jüyeli nazariya joq. Al bizdiñ Qazaq medicinasında jüyeli,ğılımi nazariya bar.
– Qazaq medicinasınıñ özine tän däri-därmek qwramı,däri jasau tehnologiyası,diagnoz qoyu ädisteriniñ batıs jane şığıs medicinasımen ayırması barma? Ayırması bar bolsa qanday erekşelikteri bar?
Qazaq medicinasınıñ basqa medicinadan ayırmaşılığı bar. Bwl aurudıñ aldın alu, diagnoz qoyu,emdeu,sauıqtıru,däri-därmek jasau,dwrıs azıqtanu,dwrıs ömir süru saltı erejelerin öz işine aladı. «Qazaq medicinasınıñ auruları, diagnoz qoyu ädisteri» degen qalıñ kitap baspadan şıqtı. Onda qaysı auruğa,qanday ädispen diagnoz qoyadı jäne Qazaq medicinasınıñ Şığıs jäne Tibet medicinasınıñ diagnoz qoyu ädisteriniñ parqı jaylı bäri tolıq jazılğan. Men ol bir tom kitapğa arqau bolğan Qazaqtıñ diagnoz qoyu ädisterin bir swhbat kölemine sıyğıza almaymın. Biraq, qazaqtıñ diagnoz qoyu ädisi -tamır wstau, közben köru,dene müşelerine qarau,söylesu ädisteri negizinde iske asadı. Qazir joğarı ğılımi-tehnikanıñ damuın paydalanıp,Qazaq medicinasınıñ diagnoz qoyu ädisteri de jetilip keledi.
Sonımen birge ärbir wlttıñ özinde köp kezdesetin aurular boladı. Mısalı, bizdiñ Qazaqtardıñ jasağan ortası, wlttıq şaruaşılıq negizine qaray süyek –buın auruları,revmantizm,suıqtan bolatın ärtürli aurular köp boladı. Azıq-tülik twtınu dästürine qaray qan qoyulıq,qannıñ may qwramı joğarı bolu,qan basım auruları köp boladı.
Sonday-aq är wlttıñ dene quatı wqsamağandıqtan osı aurulardı emdeudegi recepterde,därilerdiñ dozaları da wqsamaydı. Bizdiñ qazaq medicinasınıñ istetip jatqan därileri tabiği ösimdiktermen hayuanattardıñ işki organdarı,mayların qoldanadı. Ol ösimdiktermen hayuanattar geografiyalıq jağdaylarğa qaray tek qazaq dalasında ösui ne ömir sürui mümkin. Sonday-aq ol ösimdiktermen hayuanattardıñ ömir sürgen jeriniñ qwnarlığı men azıq-tüligine baylanıstı emdik äserleri de özgeşe boluı mümkin. Qortıp aytqanda bizdiñ Qazaq medicinasınıñ negizdeme nazariyası,diagnoz qoyu-emdeu ädisteri,däri-därmekteri basqa şığıs jane tibet medicinasınan ayırması bolğandıqtan da Qıtay eli Qazaq medicinasın Qıtaydağı «Altınşı wlttıq medicina» dep tanıp,memlekettik tirkeuden ötkizip, «Memlekettik tolımdılıq» sertifikatın berip otır. Şıñjañnıñ jer-jerinde Qazaq auruhanaların qwruğa,zertteu ortalıqtarın qwruğa ükimet qarjılıq jäne ruhani jaqtan qoldau jasap otır. Qazaq medicinası ğılımi negizdemege süyenbese, özgeşeligi bolmasa,özindik ädisteri men artıqşılıqtarı bolmasa osınday köñil böludiñ biri de bolmas edi.
– Wlttıq medicina,yağni, Qazaqtıñ özi ömirlik täjiribesine süyenip jasağan Qazaq medicinası men wlttıq sapanı qalay köteruge boladı?
-Bir wlttıñ sapasına äser etetin dünie öte köp. Ol öte kürdeli dünie. Mwnıñ işinde qazaq medicinasınıñ wlttıñ sapasına äser etetin mümkindigi öte joğarı. Öytkeni, kez-kelgen wlttıñ müşesi sapalı bilim alıp,sapalı qızmet isteu üşin mindetti türde densaulığı boluı kerek. Soğan qaray bizdiñ Qazaq medicinası -qazağımızdıñ aurularınıñ aldın alu,onı emdeu,adam ömirin wzartu,auru azabınan qwtqaru jağınan öz ülesin qosadı dep oylaymın.Sebebi, joğarıda aytqanday är wlttıñ özine tän ömir süru dağdısı,ömir sürgen jeriniñ özine tän tabiğatı,twtınatın azıq-tüligi,dene quatı ärtürli. Olay bolsa, Wlttıq medicina wlttıñ densaulığına joğarı däldikpen kömek beretin eñ jaqın medicina dep aytuğa boladı.
Sonımen qatar bir wlttıñ sapasın ölşeytin beyresmi ölşemder bar. Mısalı: şetelderde «Qazaqtarda qanşa ğılım doktorları bar?» degen swraqtar qoyıladı. Eger Şıñjañdı mısal etsek ,Şıñjañda «Qazaqta 30 ğılım doktorı,wyğırda 70 ğılım doktorı bar» desek sırttağı el «Wyğır wltınıñ sapası Qazaq wltınan joğarı eken ğoy» dep oylaydı. Sol siyaqtı Qıtaydıñ,Tibettiñ,Wyğırdıñ älem moyındağan wlttıq medicinası bar. Al Qazaqtarda barma? Qazaqtar neşe mıñ jıldıq tarihında özderin emdep-sauıqtıra bilgen be? Özderiniñ wzaq jıldıq emdeu ädisterin jinaqtap,öz wlttıq medicinasın jasay alğan halıq pa? degen swraqtarda Qazaqtıñ sapasın bildiretin swraqtar bolıp esepteledi. Al qay elde bolmasın osı swraqtar aldımızdan şıqsa ,biz «Qazaqta öziniñ wlttıq medicinası,öziniñ däri-därmek zertteu ortalığı,öziniñ däri öndirisi bar,Qazaq medicinasınıñ negizdeme nazariya bar,Qazaq medicinasınıñ mamandarın dayarlaytın oqu ornı bar » dep jauap bere alamız.Osınday jauap estigen basqa halıq, Qazaq wltı özine tän medicinası,dästüri ,tamırı bar ejelgi mädenietti halıq ekendigin jete tüsinedi. Biz Qazaq medicinasın damıtsaq bizdiñ halıqtıñ densaulıq sapası ğana emes,ruhani sapası da joğarılaydı. Eger Qazaqtıñ densaulığı jaqsı,ruhani düniesi taza bolsa,işken azığı men däri-därmegi,alğan em-keñesi taza bolsa, onda jan-täni taza wrpaq öz eline de öz ülesin qosıp,wlttıñ sapasın köteretin boladı. Mine bwl qazaq medicinasınıñ wlttıq sapanı köteruge qosatın ülesteri.
– Qazaq medicinasınıñ Qazaqstan elinde jappay tanımal bola almauına qanday sebepter bar? Qazaq medicinasınıñ Qazaqstan elinde damıp,halıqtıq qoldanısqa ie bolu üşin qanday qızmetter isteu kerek?
Qazaq medicinasınıñ Qazaqstanda tanımal bola almauına köptegen sebepter bar. «Jılamağan balağa süt bermeydi» degen maqal bar. Men alğaş Franciyadan farmakologiya salası boyınşa doktorlıq bitirip kelgennen keyin, osı Qazaq medicinasında qoldanılatın däri-därmekterdi zertteudi qolğa ala bastadım. Sonımen Şıñjañdağı Qazaq medicinasımen aynalısatın jeke adamdarğa,Altaydağı qazaq auruhanasına izdep bardım. Qazaq däri jasau isin zaman talabına say qolğa alu üşin ,Qıtay eliniñ densaulıq saqtau minstirligine,Şıñjañ ölkelik densaulıq saqtau mekemesine hat jazdım. Är därejeli basşılarmen kezdesip,Qazaq medicinasın tüsindirdim,eñbektendim,köp ter töktim. Sonıñ arqasında ğana, Qazaq medicinasına Qıtay ükimetiniñ nazarın audartıp,ükimetten «Qazaq medicinası däri-därmekterin zertteu ortalığın», «Qazaq medicinasın zertteu ğılım qoğamın» qwruğa rwqsat jäne qarjılıq qoldau aldım. Bwğan deyinde sonau 80- jıldarı sol kezdegi Qazaqtıñ joğarı därejeli basşıları qolğa alğan jwmıstardıñ bügingi künge jetip, «Qazaq emşiliginen «Qazaq medicinası» därejesine jetuine 35 jıldan astam uaqıt ketti. Osı 35 jılda är buın,är saladağı adamdar eñbek etip,bir kün toqtamay eñbektenumen tüsindirudiñ arqasında bügingi jağdayğa jetip otırmız. Sondıqtan Qazaq elinde de Qazaq medicinasınıñ tanımal boluı üşin qajımay,talmay eñbektenip,«jılap süt swraytın» adamdar bolumen qatar, «jılağan balağa süt beretin» ükimet kerek. Eger Qazaq eli qazaq medicinasın tüsinip,onıñ paydasın añğarıp,qarjı bölmese,aqparattıq qoldau körsetpese onda Qazaq medicinasınıñ qazaq elinde sol «qara emşilik» deñgeyinde qaluı äbden mümkin.
Qazaq medicinasınıñ qazaq elinde tanımal bolıp,halıqtıq qoldanısqa enui üşin aqparat qwraldarınıñ mañızı öte zor. Meyli gazat-jurnal bolsın,internet portaldarı bolsın, telearnalar bolsın qazaq medicinasınıñ älemdik standarttarğa say ğılımi medicina ekenin ügitteu kerek.
Öytkeni, Qazaqstanda qazaq medicinası dese oqitın,wşıqtaytın,qamşısımen sabaytın,dwğamen üşkiretin deñgeydegi em-dom dep qana tüsinedi eken. Halıq arasındağı qara emşilikpen bügingi özindik teoriyası bar,ğılımi negizdemesi bar,däri-därmek öndiretin, zertteytin ortalıqtarı bar,mamandarın dayarlaytın oqu orındarı bar,memlekettik jäne halqaralıq standarttarmen sertifikattalğan tolımdılıq kuäligi bar Qazaq medicinasınıñ arası jer men köktey. Sondıqtan aqparat qwraldarınıñ kömegi köptep kerek dep oylaymın.
Qazir Qıtay-Qazaqstan ortasında «Jibek jolın damıtu» degen ülken memleketaralıq bağdarlama bar. Osı bağdarlamanıñ mümkindigin tolıq paydalanıp, Qıtay-Qazaqstan eki el ortaq qarjı qosıp, Qazaq medicinasın damıtatın bağdarlamalar jasap, qazaq medicinalıq ortalıqtarın qwruğa boladı.Qorıta kelsek, Qazaq ükimetine, qazaqstandağı qazaqtarğa qazirgi qazaq medicinasınıñ jetken jetistigin tolıq tüsindirip,qoldau alıp, täuelsiz Qazaq elinde Qazaq medicinasın qıtaydağıdan da joğarı deñgeyge köteru mindeti twr. Oğan Qazaqstan ükimeti,densaulıq saqtau minstrligi, aqparat qwraldarı järdemdesu kerek dep oylaymın. Sonda ğana Qazaq medicinası öz twğırına qonadı.
–Qazaqstandağı Qazaq emşiligi- Qazaqı em-dom,qara emşi,baqsı-balger degen ataularmen erekşelenedi, al qıtaydağı Qazaq medicinasımen aynalısatındar kimder?
Qıtaydağı «Şıñjañ- Qazaq medicinasın zertteu ğılımi qoğamına» kirgen 800 ge tarta qazaq medicinasınıñ mamandarınıñ bäri medicinalıq bilimi bar.Emdeu-sauıqtırudı tek ğılımi negizge süyenip jasaydı.Qoldanılatın därileriniñ bäri ösimdik türleri men januarlarlıñ organdarınan öñdelip jasalğan. Olardıñ işinde eşqanday tılsım küştermen ğılımğa jat ädistermen emdeytin adam joq. Al halıq arasında atadan- balağa jalğasqan emşiler bar şığar,biraq olar naqtı medicinalıq bilim,tolımdılıq kuälik almay biz olardı Qazaq medicinası qoğamınıñ müşesi sanamaymız. Biz baqsı-balgerlikti,tılsım küşterdi däriptemeymiz.Olardı joğaltayıq degen oyımızda joq. Biraq qazirgi tañda Qazaqstanda qazaq medicinasınıñ damımay,tanımal bolmauına sebep bolıp otırğan bastı sebeptiñ biri de osı ğılımğa süyenbegen baqsı-balgerlik pen qara emşilikke halıqtıñ senim artpauınan kelip bolıp otır.
-Qazaq elindegi dästürli medicinalıq ortalıqtarmen wyımdar bar.Olarmen qarım-qatınastarıñız qanday?Birlesken jobalar bar ma? Bolsı, ol jobalardı iske asıru oylarıñız barma?
Qazaqstandağı dästürli medicina wyımdarı men emşileri bizge kelip,bizdiñ ğılımi zertteu jinalıstarımızğa qatısıp,bizdi qoldap,quattap otır. Eger sol eldegi dästürli emşi-domşılar biliktilikterin arttırıp,ğılımğa arqa süyegen Qazaq medicinasına den qoyatın bolsa olardıñ da Qazaq medicinasına qosatın ülesi az bolmas edi.
Alayda talay retki kezdesuler men konferenciyalarda bas qosıp,jaqsı ideyalar aytılsa da äli künge deyin Qazaqstan tarapınan naqtı is-äreketke barğan ne wyım,ne jeke adamdar joq. Eger wsınıstar tüsip,şınayı ğılımi jobalarğa şaqırıp jatsa,Qıtaydağı Qazaq mamandarı özderiniñ täjiribelerimen bilimderin qazaq eli üşin jwmsauğa äzir.
–Qazaq medicinasın damıtu üşin şır-pır bolıp,qarlığaştıñ qanatımen su sepkendey eñbektenip jürsiz. Qazaqtıñ medicinasın joqtağan adamnıñ boyında Qazaqtıñ qanı da bar. Qazaq eline kelip, Qazaq medicinasına qızmet jasauıñız üşin, qazaq elinen qanday jasağanın qalar ediñiz?
Meniñ oyım Qazaqstan halqı,Qazaqstan ükimeti Qazaq medicinasınıñ qay deñgeyge kelgenin,qanday eñbekter jasalğanın bilu kerek dep oylaymın. «Jalğızdıñ üni,jayaudıñ şañı şıqpas» degen maqal bar,sondıqtan men jalğız barıp,Qazaqstandağı qazaq medicinasın köterip tastaymın dep ayta almaymın. Ol wzaq uaqıttıq eñbek pen belgili qauımnıñ eñbeginiñ jemisi bolu kerek. Men qazir qazaq eline barğanda qazaq medicinasın ükimetpen halıqtıñ qanşalıqtı därejede tüsinip keterin de bilmeymin. Al eger şınımen el bastağan ağalarımız qoldau körsetip,Qazaq medicinasın damıtudı qolğa alıp jatsa,2005 jıldan bergi jinağan täjiribemmen eñbegimdi Qazaq eli üşin de ayamaymın.
Qazaqstan eline barıp kelgen sayın qıtaydağı äriptesterim «Qazaqstan elindegi Qazaq medicinasınıñ deñgeyi qanday,qanday qızmetterdi qolğa alıp jatır?» degen swraqtar qoyadı. Biraq är ret men sol swraqtarğa jauap beruge qinalamın. Öytkeni, alğaş Qazaq elinde,Qazaqtıñ wlttıq medicinalıq ornı kökteytin,kögeretin jerde äli Qazaq medicinası jaylı memlekettik jwmıstar tügili,ükimette de,halıqta da tüsinik joq. Sondıqtan äli de eñbektenuge tura keledi.
– Uaqıtıñızdı bölip swhbat bergeniñizge ülken rizaşılığımdı bildiremin.Aldağı uaqıttağı jwmıstarıñızğa, jemisti eñbek tileymin!
Swhbattasqan: Serik Mwrathan. Ürimji
“Altı Alaş-aqparatı”
Pikir qaldıru